حکایت مشق شب

خانواده، مدرسه و جامعه سه رکن اصلی و مهم در آموزش و یادگیری افراد به ویژه دانش‌آموزان تلقی می‌شوند. هر کدام از ارکان فوق موجب رشد ذهنی، جسمی، عاطفی، اجتماعی و فرهنگی دانش‌آموزان می‌شوند. با نگاهی اجمالی به سیر تاریخی تعلیم و تربیت در می‌یابیم که در جوامع بشری نقش و تأثیر هر کدام از مؤلفه‌های فوق متفاوت بوده است و تأکید جداگانه بر هر یک از آنها موجب نقصان در فرآیند آموزش و پرورش افراد خواهد شد.
امروزه به مقوله خانواده و جامعه در یادگیری توجّه ویژه می‌شود. در این راستا تکالیف دانش‌آموزان ضمن دارا بودن سایر نقش‌ها، نقش ارتباطی بین مدرسه، جامعه و خانواده را نیز ایفا و مطالب آموخته شده در مدرسه را به کاربست‌های عملی در بیرون از مدرسه تبدیل می‌کند.
در اوایل قرن بیستم مغز انسان به مانند عضله محسوب می‌شده است. در نتیجه تکالیف دانش‌آموزی در جهت ورزیده کردن آن به کار می‌رفت و اغلب به صورت تمرینی و فعالیت‌های مشابه و کسل‌کننده بود.
متأسفانه امروزه نیز بعضی اوقات مشاهده می‌شود که تکالیف جنبه تنبیهی به خود می‌گیرند و دانش‌آموزان از این وضعیت رنج می‌برند. با عنایت به نقش‌های متعدد آن در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان و وضعیت مطلوب آن به نظر می‌رسد که باید اقدامات جدی‌تری انجام پذیرد.
نقش‌هایی که به منظور فعالیّت‌های آموزشی خارج از کلاس (تکالیف شب) می‌توان برشمرد، عبارتند از:
۱) اهرمِ تنظیم‌کنندة توانمندی برای آموزش است.
۲) تکرار و تمرین مطالب آموخته شده موجب تثبیت و تعمیق آنها می‌شود.
۳) توانایی فراگیر را در تعمیم آموخته‌ها و کاربرد آنها در موقعیّت‌های جدید افزایش می‌دهد.
۴) نیروی ابتکار و خلاقیّت دانش‌آموز به ویژه افراد مستعد و باهوش تحریک می‌شود.
۵) حس استقلال تقویت شده و موجب علاقه‌مندی به علم و مطالعه در فراگیر می‌شود.
۶) فراگیر به این باور می‌رسد که یادگیری در خارج از کلاس و مدرسه نیز امکان‌پذیر خواهد بود.
۷) دانش‌آموزان ضعیف با استفاده از این فرصت می‌توانند خود را با سایرین هم‌سطح کنند.
۸) نوعی ارزشیابی از آموخته‌های دانش‌آموزان است و بنابراین معلّمان را از وضعیت یادگیری فراگیر مطّلع می‌سازد.
۹) رفتارهایی چون حوصله، ثبات و استقامت را در دانش‌آموزان تقویت می‌کند.
۱۰) انجام تکالیف مستلزم برنامه‌ریزی است. بنابراین انضباط فردی و خودرهبری را تقویت می‌کند.
۱۱) اولیاء را به مشارکت در فعّالیّت‌های آموزشی و ... تشویق می‌کند.
۱۲) زمینة مساعدی برای ظهور روش‌های یادگیری مستقل و انفرادی (خود راهبری آموزشی) ایجاد می‌کند.
۱۳) حس کنجکاوی و روحیة مشاهدة دقیق نزد فراگیران به صورت یک رفتار تبدیل می‌شود.
۱۴) در درازمدّت پاسخ‌گوی نیازهای آموزشی فراگیر خواهد بود.
۱۵) در فرآیند آموزش و تحقیق زمینة لازم به منظور فعّالیّت‌های گروهی دانش‌آموزی ایجاد می‌کند.
ساختار یک درس از اجزایی نظیر عنوان، متن، تصاویر و اشکال و فعالیت‌ها یا تمرین‌های پایانی درس تشکیل شده است. ممکن است سازمان‌دهی برخی از دروس براساس برنامه مبتنی بر فعالیت صورت گرفته باشد. این دروس غالباً فاقد تمرین‌های پایانی هستند.
و اما آن چه که به نام تمرین، پرسش یا کار عملی یا فعالیت پس از پایان درس ارائه می‌شود، با هدف تحکیم یادگیری است. از نوع فعالیت‌هایی که انتظار می‌رود دانش‌آموز در منزل انجام دهد، تحت عنوان تکلیف منزل یا تکلیف شب نام برده می‌شود.
شاید اصطلاح «تکلیف منزل» مناسب‌تر از «تکلیف شب» باشد، زیرا تکلیف الزاماً در شب انجام نمی‌شود.
تکلیف را می‌توان به صورت تعدادی سؤال که دانش‌آموز ملزم به پیدا کردن پاسخ آنهاست، ساختن یک وسیله، گردآوری اطلاعات در مورد یک موضوع، تهیه یک گزارش، رسم یک نمودار یا انجام دادن کاری مطرح کرد.
● ضرورت تکلیف
تکلیف منزل می‌تواند با تثبیت و توسعه آموخته‌های دانش‌آموزان، ابزار و وسیله‌ مناسبی به منظور برطرف کردن محدودیت‌های برنامه‌ای مدارس باشد و به اجرای مطلوب برنامه‌های کلاسی کمک کند.
● اهداف تکلیف
معلمان از تکلیف دادن به دانش‌آموزان اهدافی را دنبال می‌کنند که در زیر به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
۱) تکلیف منزل به صورت غیرمستقیم وسیله‌ای برای افزایش ساعات درسی است، زیرا امکان اجرای همه فعالیت‌های پیش‌‌بینی شده در کتاب، با توجه به کمی زمان تدریس میسر نیست.
۲) تکلیف قوه ابتکار، استقلال و مسئولیت را در دانش‌آموزان پرورش می‌دهد.
۳) تکلیف منزل، تجارب یادگیری در مدرسه را تقویت و تکمیل می‌کند و باعث ارتباط بیشتر خانه و مدرسه می‌شود.
● انواع تکلیف
تکلیف به فعالیت منظم و هدفداری اطلاق می‌شود که از سوی معلم برای دانش‌آموزان در منزل یا مدرسه تعیین می‌شود. تکلیف انواع مختلفی دارد که در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شود.
۱) تکالیف تمرینی
این نوع تکالیف برای تقویت مهارت‌ها و دانش‌های کسب شده مناسب است و معمولاً به صورت کتبی ارائه می‌شود. به عنوان مثال: از دانش‌آموزان خواسته شود با توجه به محتوای درس چند مسئله طرح و آنها را حل کنند.
۲) تکالیف آماده‌سازی
در این نوع تکلیف معلم دانش‌آموزان را برای درس‌های روز بعد به مطالعه کتاب‌های درسی یا کتاب‌های غیردرسی و جمع‌آوری اطلاعات و ... هدایت می‌کند. مثلاً در درس دینی معلم از دانش‌آموزان می‌خواهد درباره زندگی یکی از امامان مطالعه‌ای فراتر از کتاب داشته باشند.
لازم به یادآوری است این نوع تکالیف نباید حالت ملال‌آور به خود بگیرد و اعتراض والدین را برانگیزاند.
۳) تکالیف بسطی و امتدادی
این نوع تکالیف دانش‌آموزان را فراسوی مطالب ارائه شـده در کـلاس، بعـد از تدریس به فعالیت وا می‌دارد و سبب درک عمیق‌تر و پایدارتر موضوع درسی می‌شود.
باید متذکر شد که انجام دادن این نوع تکالیف، نیازمند همکاری و همدلی مسئولان مدرسه، والدین و وقت گذاشتن معلم است.
مثلاً : معلم درس جغرافی را تدریس کرده است، از دانش‌آموزان می‌خواهد در مورد منطقه زندگی خود تحقیق کنند که شامل نقشه، نوع آب و هوا، محصولات و ... است و مطالب را به کلاس ارائه دهند.
۴) تکالیف خلاقیتی
این نوع تکالیف زمانی انجام می‌گیرد که دانش‌آموز مفاهیم و مهارت‌های کسب شده در کلاس را در راه‌های جدید و در موقعیت‌های مناسب به کار بندد.
یکی از خصوصیات این نوع تکالیف، تمرکز بر تولید چیزهای جدید و بکر است، نه انجام دادن تمرینات بی‌شمار. مثلاً: حل مسئله به شیوه‌ای غیر از راه‌حل‌های ارائه شده در کلاس، ساختن اشکال هندسی با وسایل گوناگون و ...
بهتر است در تعیین تکلیف به نکات زیر توجه شود:
▪ هدف از تکلیف روشن باشد و اهمیت آن برای دانش‌آموز مشخص شود.
▪ ساده باشد و تکراری و کلیشه‌ای نباشد.
▪ خسته‌کننده نباشد، بلکه محتوای تکالیف موجب تقویت روحیه تحقیق و تفحّص در دانش‌آموزان شود.
▪ در حدی باشد که دانش‌آموز فرصت کافی برای بازی، ورزش و تفریح و ... را داشته باشد.
▪ حس خودباوری، خودشناسی و اعتماد به نفس را در دانش‌آموز ایجاد کند.
▪ متناسب با جنبه‌های رشد جسمانی، ‌عقلانی، عاطفی و اجتماعی دانش‌آموز باشد.
▪ باعث رفع نقاط ضعف و تقویت مهارت‌ها و افزایش سرعت عمل در انجام کار باشد.
لازم به یادآوری است که تکلیف باید به گونه‌ای تعیین شود تا مانند پلی تجربیات روزمره زندگی دانش‌آموز را با آموخته‌های او پیوند زند.
● آثار مثبت تکلیف
تکلیف آثار مثبتی برای دانش‌آموز دارد که در زیر به آنها اشاره می‌کنیم.
۱) سرعت گرفتن پیشرفت تحصیلی و یادگیری و غنی‌سازی برنامه درسی.
۲) افزایش اشتیاق به یادگیری در اوقات فراغت.
۳) ایجاد عادت به مطالعه و مهارت‌آموزی.
۴) ایجاد نگرش مثبت نسبت به مدرسه و تحصیل.
● آثار منفی تکلیف
امّا همانگونه که از آثار مثبت تکلیف دادن سخن گفتیم، باید به آثار منفی آن نیز اشاره کرد که در زیر بیان می‌شود:
۱) بیزاری از مدرسه و از دست دادن علاقه نسبت به درس.
۲) افزایش فاصله بین دانش‌آموزان ممتاز و ضعیف.
۳) ایجاد رفتار زشت و نادرست تقلب در شاگردان.
● نقش والدین در تکلیف شب
▪ والدین باید در جریان میزان تکالیف باشند و همواره درجهت راهنمایی فرزندان خود قرار گیرند.
▪ ساعات مناسب و محیط مناسب را برای انجام تکالیف فراهم کنند.
▪ امکانات و وسایل موردنیاز تکالیف عملی فرزندان خود را تهیه کنند.
▪ برای تکالیف فرزندان خود ارزش قائل شوند.

فرحناز رنجوری
کارشناس آموزش ابتدایی

منبع : روزنامه اطلاعات