کالبدشکافی سرمایه

بخش مهمی از داستان زندگی بشر را زندگی سیاسی و اقتصادی وی در برمی گیرد که در این فرآیند مهم ترین بخش تحرک و تبدیل سرمایه ها به یکدیگر و چگونگی توزیع انگیزه ها بر مدار این انرژی اقتصادی است. از طرفی برجسته ترین نکته ای که می توان از تاریخ پرحادثه سرمایه استخراج کرد این است که هرگاه سرمایه در دستان نیروهای مولد و پرانگیزه قرار گرفته، جامعه را به حرکتی رو به توسعه واداشته است و برعکس هر گاه سرمایه در دستان نیروهای غیرمولد قرار گرفته جامعه را تا سرحد از هم پاشیدگی و سقوط کشانده است و این خود محکی است که می توانیم با آن ادوار تغییرات سرمایه را در ایران مورد بررسی و تجربیات جامعه خود را در یافتن این انرژی اقتصادی مورد کنکاش قرارداد. گرچه بررسی وضعیت تحولات سرمایه در ایران و چگونگی تبدیلات صورت های کمی و کیفی آن، نقش اندیشه و پژوهش در آن و سرانجام روانشناسی نقش سرمایه های مختلف در ایران موضوعاتی است که هنوز به درستی بررسی نشده است.
● تعریف سرمایه
همچنانکه علم، انرژی فرهنگ و سلاح، انرژی سیاست است، سرمایه را می توان یک نوع انرژی اقتصادی نامید. در واقع سرمایه را می توان انرژی و نیروی اقتصادی یک جامعه نامید که هر زمان این انرژی با اندیشه و دانایی متناسب با خود جمع شود قدرت یک سیستم اجتماعی را تعریف می کند. چنانکه وقتی انرژی سرمایه با اندیشه تکنولوژی و کار با بازخورد منفی و مثبت همراه شد قدرت عصر صنعتی و فراصنعتی را به وجود آورد. در این راستا ضروری است بدانیم انرژی شکل خام قدرت است و قدرت انرژی به همراه اندیشه و دانایی متجلی می شود. بر اساس چنین تعریف و رویکردی می توان نتیجه گرفت که از ترکیب هر نوع اندیشه با این انرژی مالی می توان اشکال مختلف سرمایه را به شرح زیر تعریف کرد:
● اشکال سرمایه
۱) سرمایه های مالی: سرمایه هایی که دارای صورت های کمی هستند و از حاصل جمع پول و اسناد مالی و سایر منابع قابل نزدیک شدن و جمع شدن به پول به عنوان انرژی، با اندیشه پولی به وجود می آیند سرمایه های مالی هستند که با تکامل این سرمایه ها در جوامع صنعتی، سرانجام بانک ها به وجود آمدند. نزدیکی این سرمایه های مالی با سرمایه های صنعتی- تکنولوژیک، سرانجام صورت های تخصصی و بینشی را در آنها به وجود آورد. در عصر حاضر سرمایه های مالی، بسته به نزدیکی به نهادهای سرمایه های مواد خام، تسلیحاتی، دولتی، تجاری و تکنولوژیک نقش ها و شخصیت های مختلفی از خود بروز می دهند. اما آنچه مهم است این نتیجه جالب توجه است که سرمایه های مالی به دلیل صورت کمی خود، بدون نزدیکی و وحدت با سایر سرمایه های مولد و نیمه مولد، از خود نقش مثبتی بروز نمی دهد و اگر به صورت وحدت و ترکیب با سایر سرمایه های مولد مورد استفاده قرار گیرند و با بروز نقش مستقل از آنها و به خصوص اگر بتوانند با این بی هویتی، قدرت سیاسی را کنترل کنند، صورت هایی از تباهی در جامعه بروز خواهد کرد.
۲) سرمایه های تجاری: این سرمایه ها از حاصل جمع پول، اسناد مالی و سایر منابع قابل نزدیک شدن به سرمایه کمی با اندیشه تاجرانه به دست می آیند. از آنجا که سرمایه های تجارتی اولین نقطه ارتباطی حرکت سرمایه های مالی است لذا این نوع سرمایه افزایش حجم اندیشه در خود را از طریق ارتباط با حوزه های مولد تر امکان پذیر می سازد. بدین سان هرچه سرمایه های تجاری با حوزه های تولید و پژوهشی قوی تری در ارتباط باشند نقش عمیق تر و ارزشمندتری به خود خواهند گرفت. یکی از ریشه های موفقیت های توسعه یافتگی در کشورهای صنعتی نقش واسطه ای سرمایه های تجارتی میان سرمایه های مالی و تکنولوژیک است.
چنانچه از این طریق در ژاپن سرمایه های تجاری توانستند نقش هدایت گر سرمایه های صنعتی را برای یافتن بازار و منابع جدید پیدا کنند و با همراهی سرمایه های تکنولوژی و پژوهشی با سرمایه های تجاری دسترسی به بازارهای وسیع و منابع مالی عظیم سرمایه های مالی میسر شد.
به هر صورت سرمایه های تجاری در عصر تجارت جهانی و شتاب حیرت آور تکنولوژی نقش سنسورها (گیرنده ها) و رفلکتورها (اثرگذارنده ها)ی اقتصادی یک جامعه را در برخورد با جهان خارج بازی می کنند، اما در ایران به دلیل تکیه بر اقتصاد نفتی به خصوص از سال ۱۳۳۲ به بعد ارتباط مولد و ارزشمند میان سرمایه تجاری و صنعتی قطع شد.
۳) سرمایه های تکنولوژیک پژوهشی: براساس پارادایم های موج سوم و عصر IT و جهان دانایی محور در هزاره سوم می توان سرمایه های تکنولوژیک پژوهشی که می توان آنها را سرمایه های صنعتی نامید عالی ترین شکل سرمایه است زیرا در این نگرش، قدرت نه از لوله تفنگ و نه در کیف
پر پول بلکه قدرت در دانایی است و امپراتورهای آینده بر بستر دانایی شکل می گیرند و توسعه می یابند. اگر وظیفه سرمایه های تجاری ایجاد یک دامنه فعال برای هر سیستم اجتماعی است. وظیفه سرمایه های صنعتی ایجاد محتوای مولد ثروت، انگیزه، خلاقیت و توسعه است زیرا این نوع سرمایه در عالی ترین شکل کیفی خود قرار دارد و توان مستقل افزودن ارزش افزوده یا توان خلق ارزش نوین را دارد. اگر سرمایه های مالی و تجاری از طریق ارتباط با این سرمایه ها دارای هویت و شخصیت مثبت می شوند سرمایه های صنعتی، تکنولوژیک و پژوهشی خود شخصیت سازند. این نوع سرمایه ها می توانند نظام های پژوهشی پرانگیزه در جهت برآورده کردن نیازهای مختلف آدمی را ایجاد کنند. بر این اساس جامعه ای رو به سوی توسعه خواهد گذاشت که بر حجم سرمایه های تکنولوژیک پژوهشی یا صنعتی تجاری کارآفرینانه خلاق آن افزوده شود و نیروی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه در دست آنان قرار گیرد.
۴) سرمایه های کشاورزی: این نوع سرمایه به عنوان بخشی از صنایع صنعتی در دنیا منابع ثروت خود را به طور عمده از خاک به دست می آورد و امروز سرمایه های کشاورزی از طریق مکانیزه شدن و رشد تکنولوژی چنان با صنعت پیوند خورده است که نمی توان آنها را از هم جدا کرد.
وضعیت سرمایه های کشاورزی در ایران مبهم است و متاسفانه به دلیل اقتصاد متمرکز دولتی و مبتنی بر پشتوانه دلارهای نفتی تعامل سرمایه های صنعتی با کشاورزی قطع شده است و با فاصله افتادن و قطع ارتباط مولد بخش کشاورزی با صنعت به دلیل فقیرتر شدن کشاورزان، ساخت کشاورزی هم کهنه ماند و هم سرمایه های کشاورزی به تدریج از منابع مالی خود تهی شدند.
۵) سرمایه های دولتی: با افزایش نقش دولت ها بعد از انقلاب صنعتی به عنوان یک شخصیت حقوقی یا یک نظام بوروکراسی و وضع مالکیت به تدریج ساختار جدیدی از سرمایه به نام سرمایه دولتی یا سرمایه داری دولتی به وجود آمد که به دلیل تمرکز قدرت سیاسی در دست دولت باعث افزایش و گسترش منابع مالی زیاد در دستان دولت شد به طوری که تعادل میان قابلیت مولدانه و حجم عظیم این قدرت به هم خورده و خروجی کار دولت متناسب با محتوای قدرت متمرکز در دست او
همخوانی ندارد.
این عدم تناسب باعث شد که دولت توان استفاده از منافع اقتصادی خود را از دست بدهد و به تبع به منابع دیگر سرمایه ای نیز چنگ اندازد (مانند شوروی سابق) به طوری که به تدریج تمامی اشکال سرمایه به ناچار خود را با این نوع از سرمایه تنظیم کنند و از آنجایی که سیستم اقتصاد دولتی توانایی استفاده از این همه قدرت را ندارد سرانجام کل سیستم دچار بحران می شود. این همان چیزی است که به نام اقتصاد دولتی متکی بر دلار های نفتی بلای جان توسعه ایران شده است.

لطیف روحانی

منبع : روزنامه سرمایه