جای پای انگلیس آغاز وابستگی

شاه عباس کبیر با دو دشمن داخلی و خارجی درگیر بود؛ قزلباش ها در داخل و عثمانی ها در خارج. او قصد داشت قوای ثابت و منظمی را فراهم آورد و طوایف شاهسون را اقتدار بخشد. او با ایجاد گارد سلطنتی، رسته های پیاده نظام، سواره نظام و توپخانه و ارتش خود را قوام بخشید و در اصفهان کارخانه های تفنگ سازی، توپ ریزی و باروت سازی ایجاد کرد. یکی از همراهان شرلی به نام «جان وارد» در تنظیم سپاه ایران، خدمات بسیاری به انجام رساند و از سوی جیمز اول پادشاه انگلستان به لقب شوالیه نائل آمد. شرلی خود در فن ساخت قلعه و استحکامات تبحر داشت و پس از مدتی ۵۰۰ عراده توپ برنجی پر و ۶۰ هزار تفنگ برای ارتش ایران ساخته شد و ایرانیان که با شمشیر لرزه بر اندام عثمانی ها می انداختند، با گلوله توپ، درصدد جبران شکست ها برآمدند.الله وردی خان، سپهسالار ارتش ایران، با کمک برادران شرلی، سپاهی مرکب از ۱۰ هزار سوار و ۲۰ هزار پیاده که همگی مسلح به سلاح های آتشین بوده و همچنین فنون نظامی را به خوبی فراگرفته بودند، به سرزمین عثمانی حمله کردند و فتوحات چشمگیری را به عمل آوردند، هرچند نباید در این راه سهم عظیم سپاهیان دلیر و قدیمی ایران را نادیده گرفت.
در همان زمان، برخی از سفرای خارجی برای شاه عباس تفنگ و احیاناً توپ به ارمغان آوردند و نوعی تفنگ فتیله ای به نام «آرکبوز» برای شاه هدیه آورده بودند.در جنگ هایی که سپاهیان ایران در قلعه هرموز (هرمز) با پرتغالیان داشتند، از توپ علیه آنان استفاده کرده و برج و باروهای آنان را ویران ساختند و«سان پدرو» فرمانده دریایی آنان به دست سپاهیان ایران به همراه مقادیر بسیار زیادی سلاح اسیر شد.غنایم به دست آمده ۷۰ عراده توپ بود که در میدان نقش جهان اصفهان تا زمان شاه سلیمان باقی ماند و در برابر دشمن بیگانه به کار گرفته می شد.
باوجود آنکه توپ های به غنیمت گرفته شده و همچنین توپ های ریخته شده در اصفهان در جنگ ها به کار گرفته می شد، فرماندهان نظامی ارتش صفوی به دو دلیل «ناجوانمردانه بودن به کارگیری توپ» و خونریزی وحشتناک آن و همچنین کندکردن حرکت پیاده نظام از به کارگیری آنها خودداری می کردند و سرانجام در زمان شاه عباس دوم توپخانه ارتش ایران منحل شد. (سال ۱۶۵۵ میلادی) و با در گذشت فرمانده توپخانه ایران، به علت عدم جانشینی، به رغم آنکه ۱۲ هزار توپچی در خدمت ارتش صفوی بود، این واحد به طور کلی برچیده شد. این عمل تا اواخر حکومت صفوی برقرار بود و در زمان شاه سلطان حسین صفوی، نیرویی که دارای توپخانه بود به خراسان اعزام شد.تفوق ایرانیان بر عثمانی ها، توجه جهان آن روز را معطوف ایران داشت. سیاحان، بازرگانان و فرستادگان اروپایی یکی پس از دیگری رهسپار ایران شدند و در همین زمان است که توجه به امر دریا و دریانوردی نزد ایرانیان افزایش یافت.اهمیت دریا، در امر تجارت غیرقابل چشم پوشی بود و بازرگانان اروپایی، ابریشم ایرانی و ادویه های هندی را از طریق دریا به آسانی به اروپا ارسال می داشتند و سود سرشاری را متوجه خود و کشورشان می ساختند.رهاورد تجارت، نفوذ سیاسی اروپاییان را در پی داشت. ترویج سیاست های استعماری، از آن پس در دستور کار دولت های اروپایی در ایران قرار گرفت.
با رواج استفاده از کالاهای فرنگی، فرهنگ اروپاییان نیز در ایران رواج یافت و برای نخستین بار - به صورت تقریباً همه گیر در دربار صفویان - استفاده از قهوه رایج شد و طی ۲۱۸ سال عمر حکومت صفویان (۱۷۲۲-۱۵۰۴ میلادی) اروپاییان در ایران جای پای محکمی برای خود باز کرد و فرهنگ استفاده از کالاهای غربی، امری رایج و متداول شد، البته دیگر کشورهای اروپایی نیز در ایران به دنبال جای پایی قبل از آن بودند.
از جمله در ابتدای کار صفویان آنتونی جنکینسون (۱۵۵۶ میلادی)، به ریاست شرکت کشتی های مسکو برگزیده شد و از سوی این شرکت ماموریت یافت تا در ولایات شمالی ایران - که مرکز کشت، تولید و توسعه ابریشم بود - این کالای مهم را خریداری و به اروپا صادر کند.در آن زمان، پرتغالی ها، انحصار ابریشم ایران را در دست داشتند و این صنعت مهم، نقشی حیاتی در اقتصاد آن روز ایران با اروپا را بازی می کرد.جنکینسون از سوی تزار روسیه و همچنین ملکه الیزابت - که ملقب به سفارت نیز بود - در سال ۱۵۶۱ میلادی روانه ایران شد و در ماه ذی الحجه آن سال به شهری در بندر قفقازیه که آن زمان جزء خاک ایران به حساب می آمد وارد شد و مستقیماً به قزوین پایتخت شاه طهماسب صفوی وارد شد. شاه صفوی به علت برخی باورها او را به احترام نپذیرفت و وی بدون آنکه موفق به عقد قراردادی با ایرانیان شود به مسکو بازگشت و روس و انگلیس از طریق او در ایران صاحب موقعیتی نشدند اما بعدها شاه عباس همانگونه که گفته شد راه ارتباط با اروپاییان را هموار کرد.
تلاش دوباره جنکینسون در سال ۱۵۶۲ به همراه دو تن دیگر ریچارد چنی و توماس آلکلسا برای ارتباط شرکت مسکو با ایرانیان بار دیگر به علت کشته شدن آلکلسا عقیم ماند.اما این شرکت ناامید نشد و دو سال بعد آرتور ادواردز در سال ۱۵۶۴ بار دیگر از سوی این شرکت به ایران روانه شد و شاه طهماسب آنان را به ملاطفت پذیرفت و به دستور وی این شرکت از پرداخت حقوق گمرکی و راهداری معاف و به آنان اجازه داده شد تا با آزادی تمام به سراسر ایران مسافرت و تجارت کنند.استفاده از منسوجات ساخت انگلستان در دربار صفوی رواج یافت.حضور هردم افزون تجار، سرمایه داران، مستشاران نظامی و فرستادگان سیاسی در آن سال ها به ایران برای ارتباط با اروپاییان بسیار چشمگیر بود.
جان نیوبری، رالف فیچ، ویلیام دیرس و جیمز استوری مامور مطالعه در امور اقتصادی و بازرگانی ممالک مشرق زمین بودند.
آنان از طریق طرابلس شام به آسیا آمده و از طریق بغداد و بصره به خلیج فارس رسیدند و در جزیره هرمز پیاده شدند. پرتغالی ها آنان را به جرم جاسوسی زندانی ساختند و به بندر «گوآ» در هندوستان تبعید کردند. رالف فیچ پس از استخلاص و از ورود به کشورش در سال ۱۵۹۱ میلادی، ثروت بی پایان موجود در شرق را برای بازرگانان انگلیس طی نوشتن سفرنامه اش برشمرد و برای به دست آوردن این منابع سرشار آنان را تشویق کرد و به این ترتیب آنان تصمیم گرفتند با تاسیس شرکت «هند شرقی» و بیرون راندن پرتغالی ها هندوستان را تسخیر کرده و بازار شرق را به دست گیرند.با تسخیر هند امر تجارت با ایران سهولت بیشتری یافت.در سال ۱۶۰۲ میلادی پرتغالی ها که از نفوذشان در ایران کاسته شده بود از طریق فیلیپ پادشاه اسپانیا درصدد برآمدند که تجارت با ایرانیان را بار دیگر رونق بخشند. در آن زمان هند کاملاً به تسخیر انگلیسی ها درآمده بود و نایب السلطنه هند «آنتونیو دو گووه آ» را به همراه دو تن دیگر رهسپار ایران ساخت. آنان در مشهد به دیدار شاه عباس نائل آمدند و او آنان را از مشهد همراه خود به کاشان و اصفهان برد و اجازه داد علاوه بر امر تجارت در اصفهان برای عیسویان، کلیسایی بسازند و حتی هزینه های آن را از قبیل کاشی کاری و آرایش های صنعتی نیز تقبل کرد.شاه عباس بیم داشت پرتغالی ها بار دیگر به سواحل جنوبی ایران دست اندازی کنند اما آنتونیو دوگووه آ اطمینان داد دولت متبوعش چنین نخواهد کرد.از این رو شاه عباس با دولت عثمانی سر از جنگ درآمدند به همین دلیل الله وردی خان را با هدایایی به همراه آنتونیو دوگووه آ به اسپانیا فرستاد و به او ماموریت داد با فیلیپ سوم بر ضدعثمانی ها پیمانی منعقد سازد.تمامی سال های سلطنت صفویان بر ایران، از مجد و عظمت آن گرفته در دوره شاه عباس، تا انحطاط و اضمحلال آن در دوره شاه سلطان حسین، اروپاییان به ایران آمد و شد داشتند و کالاهای تجاری بعضاً صنعتی بسیاری مبادله می شد و تا قبل از روی کار آمدن سلسله افشاریه، از ایران به اروپا «ابریشم، پارچه های زری، مخمل و تافته...» صادر می شد. چرم ساغری، تیماج، روناس، ترشی و گلاب، عرق های گیاهی معطر، پسته قزوین و بادام یزد و کرمان، کشمش و آلو، اسب و قاطر به عثمانی، هند، روسیه و لهستان صادر می شد. خشکبار، گوسفند، شتر، فیروزه، نمک، قالی، حریر، پارچه های قلمکار، قلمدان و اشیای تذهیب کاری شده، تریاک، زعفران، شال و پارچه های پشمی کرمان و اطلس های گلدار، از صادرات ایران به دیگر کشورهای آسیایی و اروپایی بود.
واردات ایران در این سال ها از اروپا، آسیا و هند بسیار جالب توجه است. «ماهوت از انگلیس، مس از برمه و ژاپن، مازو، برای صنعت چرم، از موصل و حلب، فولاد از بنگاله، چرم از بلغارستان، انواع آیینه، شمعدان، چهل چراغ و اسباب خرازی از ونیز، اتریش و فرانسه، پوست خز و سنجاب از روسیه، سینی های مقوایی مصور از ژاپن، ظروف و پارچه از هلند، انواع ادویه از هند و جاوه، از جمله کالاهایی بودند که وارد می شدند و با مقایسه کالاهای صادراتی و آنچه که به کشور وارد می شد، می توان دریافت، همچون امروز، کالاهای خام از کشور صادر و انواع مصنوعات خارجی را وارد می کردیم اما نکته قابل توجه آن بود که در زمان صفویه صادرات ایران اهمیت فراوانی داشته و موازنه بازرگانی خارجی کشور در حال تعادل بوده است.»۱
پس از انقراض سلسله صفویه و روی کارآمدن دولت افشاریان به رغم بی ثباتی چندی در داخل کشور و جهانگشایی های نادر ارتباط ایران با دول خارج کم شد، ولی قطع نشد اما توجه نادر به امور نظامی، باعث شد برای ساختن کشتی از اروپاییان کمک گیرد.

نصرالله حدادی
پی نوشت
۱- ایرانشهر، ج دوم، ص ۱۹۲۰، دانشگاه تهران، ۱۳۴۳، تهران.

منبع : روزنامه سرمایه