در پناه روس

ظاهراً شب جمعه ۲۶ جمادی الاول ۱۳۲۷ ق آخرین شب پادشاهی محمدعلی میرزا بود. چون فردای آن روز یعنی ۲۷ جمادی الاول با حدود پانصد نفر از اعوان و انصارش از سلطنت‌آباد به سوی زرگنده باغ تابستانی سفارت روس حرکت کرد و رسماً تحت حمایت آن کشور قرار گرفت. وی اولین و آخرین شاه دورۀ معاصر ایران است که بدعتی نو پدید آورد و تحت‌الحمایه یک کشور بیگانه قرار گرفت.
مجاهدین فاتح تهران از روز قبل به تهران وارد شده بودند و مواضع خود را در اماکن حساسی چون بهارستان و مجلس و قزاقخانه تحت اختیار گرفته بودند. نیروهای نظامی وفادار به شاه پراکنده شده بودند و محمدعلی میرزا بی یار و یاور شده بود. حرکت وی به سفارت روس جنجالی به پا کرد که حتی مورد سرزنش دوستانش واقع شد. هر چند بسیاری دیگر از یارانش به سفارتهای روس و انگلیس و عثمانی پناهنده شدند و یا بیرق آنان را بر سر منزل خود برافراشتند. البته باید از اشخاصی نیز یاد کرد که این ننگ را نپذیرفتند. عین‌الدوله که خود از جمله استبدادیون بود هنگامی که نوکران سفارت روس بیرق آن کشور را جهت نصب بر منزلش برایش بردند علناً با این کار مخالفت کرد و خود عصازنان شجاعانه در حالی که شهر هنوز در التهاب و ناامن بود به مقر کمیته مجاهدین در عمارت بهارستان حرکت کرد و خود را تسلیم آنان کرد و هرگونه رفتاری را با خود پذیرفت. این حرکت وی جمع را تحت تأثیر قرار داد و وی بخشوده گردید.
همان روز پناه بردن شاه به سفارت مجمع عمومی مجاهدین در صحن بهارستان تشکیل شد. بنابر اخبار، مجلسی با حضور نزدیک به سیصد نفر از رؤسای فاتحان تهران و علما و اعیان و اشراف و تجار و رؤسای صنوف و حدود سه هزار تن از عموم طبقات فراهم آمده بود. چون بنا بر رأی گیری بود و رأی گیری به واسطه ازدحام غیرممکن می‌نمود بنا شد کمیسیون فوق‌العاده‌ای تشکیل شود تا در خصوص عزل محمدعلی میرزا و نصب شاهی دیگر تصمیم گیری نماید.
کمیسیون فوق‌العاده‌ انتخاب شد. اعضای آن بدین شرح انتخاب شدند: صنیع‌الدوله، وثوق‌الدوله، مستشارالدوله، حکیم‌الملک، حسینقلی خان، صدرالعلما، میرزا سید محمد امامزاده، حاج محمدعلی تاجر، حاج سید محمد تاجر، سالار حشمت، مرتضی‌قلی خان بختیاری، عمیدالسلطان، وحیدالملک، حاج سید نصرالله، میرزا سلیمان خان، نظام‌العلماء، آقا میرزا غفار، عمیدالحکما، معزالسلطان رشتی، قوام‌السلطنه، میرزا یانس، کسمایی و آقا میرزا طاهر.
همین کمیسیون همان روز، عزل محمدعلی شاه و نصب احمد شاه را اعلام می‌نماید و به تمام ولایات و ایالات ابلاغ می‌کند. دوران جدیدی آغاز می‌شود و جشن و سرور همه جا را می‌گیرد. مطمئناً این خبر خوشحالی چندانی را برای پناهندگان سفارت روس به همراه نیاورد. شاه قدیم سلطنت خود را به باد رفته می‌بیند و شاه جدید کودکی بیش نبود و اهمیت آن را درک نمی‌کرد. مسلماً هیچ پدری از عزیز شدن پسرش ناراحت نمی‌شود ولی هیچ کدام از دل محمدعلی میرزا در آن غروب دلگیر خبری نداریم.
بعد از عزل محمدعلی میرزا، کمیسیون فوق‌العاده جهت حفظ امنیت هیئتی را مأمور حل و فصل مسائل شاه سابق می‌نماید تا هر چه زودتر وی را از ایران خارج نمایند چون هر آن احتمال می‌رفت با تحرکات وی غائله‌ای دیگر شکل گیرد. هیئتی مأمور خروج وی شد و قرار بر آن شد که مبلغی نیز جهت اعاشه وی تدارک دیده شود.
در کنار این مسائل طلبکاران شاه و نیز طلب دولت بابت جواهرات سلطنتی و جواهرات دولتی که شاه سابق به رهن بانک استقراضی و اشخاص مختلف نهاده بود نیز به میان کشیده شد که مسئله خروج شاه را حدود یک ماه به تأخیر انداخت. رفت و آمد به سفارتهای گوناگون و بانک استقراضی و جلسه با اشخاص مختلف کار هر روزۀ این هیئت بود. گزارشها تهیه شد و بازیها انجام گرفت، تا بالأخره شاه سابق پذیرفت در حمایت روسها به فرنگ برود. در اواخر شعبان وسائل حرکت محمدعلی میرزا از ایران فراهم شد. هر چند این خروج اندکی بیش دوام پیدا نکرد و محمدعلی میرزا مجدداً به طمع شاهی به ایران لشکر کشید. ولی شکستش در جنگ موجب آن شد که وی دیگر روی ایران را نبیند.
اسنادی که در این شماره بهارستان ارائه شده درباره بخشی از جلسات این کمیسیون است که در نوع خود جالب و خواندنی است:
ـ کمیسیون تحصیل وسائل حرکت اعلیحضرت محمدعلی میرزا روز شنبه ۲۷ شهریور ۱۳۲۷ انعقاد یافت. دبیر مخصوص که حامل پارۀ پیغامات در حضور امیربهادر و مجلل السلطان به محکمه عدلیه به سفارت روس بود و مجلس حاضر شده و اجوبۀ که تحصیل نموده بود اظهار داشت و بعد هیئت کمیسیون به اکثریت آراء آقای نواب را به ریاست و اعتلاء الملک را به منشی گری کمیسیون انتخاب نمودند. معاون وزارت خارجه دو فقره مراسله از سفارت انگلیس قرائت نمود (یکی راجع به حرکت محمدعلی میرزا روز چهارشنبه غره شهر شعبان و تهیه ده دستگاه کالسکه و دویست نفر قزاق و یکی در باب فقدان یکصد و پنجاه و هشت هزار تومان و خوردۀ نقره در ضرابخانه و مطالبه خسارت آن از دولت) و همچنین کاغذ دوستانه از شارژدافر عثمانی در ضدیت توقیف شمس‌آباد خالصه که در تصرف ناصرالسلطنه بود خوانده شد و نیز کاغذی از سفارت روس درباب توقیف آغا سلطان خواجه نواب اشرف والا کامران میرزا قرائت گردید و کمیسیون آغا سلطان را از نظمیه احضار کرد که تحقیقات لازمه از جواهرات مفقوده و مرهونه در خانه کامران میرزا نموده و مرخصش نماید. درباب سایر کارها بعد از مذاکرات زیاد قرار شد که یکی از اعضاء کمیسیون به سفارت انگلیس و روس و عثمانی رفته یادداشت ذیل را مطرح مذاکره نماید:
یادداشتهای راجعه به اعلیحضرت محمدعلی میرزا
۱) اسناد و جواهرات مرهونه هنوز نرسیده است.
۲) حرکت محمدعلی میرزا قبل از تسویه حقوق مردم و طلبکاران چه باید بشود و تکلیف چیست؟
۳) پرداخت حقوق و مطالبات رؤسای بیوتات و سایر طلبکاران.
۴) تکلیف املاک محمدعلی میرزا با داشتن قرضها چیست؟
۵) جواهراتی که فروخته شده و یا رهن گذاشته شده است باید از مال شخصی محمدعلی میرزا جبران شود و یا از رهن بیرون آید.
۶) پس از ورود محمدعلی میرزا به محل مأمون به سمت تبعیت ایران با او رفتار خواهد شد.
۷) در صورتی در محل مامون محمدعلی میرزا مشغول انتریک و فساد شود هرگاه در خاک روسیه باشد تکلیف چیست؟
۸) در مسئله مقرری اگر از سفارت مذاکره شد جواب داده شود پس از تشکیل دولت ثابته پروتکل مطرح مذاکره خواهد شد و این ماده در ضمن آن تسویه می‌شود.
۹) در مورد دو کیسه مروارید و زمردها
۱۰) در خصوص زمردها و مرواریدها
۱۱) در باب منظریه و فروش آن
۱۲) دادن محاسبات ایام وزارت جنگ و در ایام مجلس
۱۳) در باب بعضی از پناهندگان سفارت که متهم به جنحه و جنایب هستند مذاکره شود که جلب به عدلیه شوند.
یادداشتهای راجعه به پناهندگان سفارت کبرای عثمانی
۱۴) در باب حاجی ناصرالسلطنه مذاکره شود
۱۵) در باب پول مشیرالدوله و قوام‌الدوله
۱۶) در باب لزوم حضور مشیرالسلطنه در خزانه
۱۷) درباب تحقیق از مشیرالسلطنه در خصوص مهر کیسه‌های مروارید
۱۸) درباب محاکمه قوام‌الدوله در عدلیه با اویس میرزا و اقرار قوام‌الدوله به فحش دادن به او در کاغذی که خودش نوشته است و در روزنامه‌جات درج است با اکثریت آرا نواب انتخاب شده که به سفارت روس و انگلیس و عثمانی برود و جناب مشارٌالیه اظهار داشته که باید مذاکرات رسمیت داشته باشد و باید با حضور مدیر وزارت خارجه به سفارتها بروم کمیسیون مشارالسلطنه احضار و قرار دادند اول غروب به اتفاق آقای نواب به سفارتخانه‌ها بروند درباب معوق ماندن کارهای فوریه به واسطه عدم مهر مخصوص این کمیسیون قرار شد از هیئت مدیره استعلام شود که مهر مخصوص تهیه شود یا نوشتجات را به مهر هیئت مدیره بفرستند. کاغذی به وزارت مالیه نوشته شد که محمدعلی میرزا در عرض این یک سال و اندی چقدر از گمرک ولایات و غیره وجه دریافت کرده است. اجزاء کشیکخانه و غلام به پیشخدمتان عرض حالی داده و مطالبه از امیربهادر کرده بودند قرار شد فردا یکی از آنها آمده و در کمیسیون توضیحات بدهد.
مجلس انعقاد یافت، مرتضی قلی خان غایب بود به علاوه دیروز از حضور هم استعفا دادند. از طرف کمیسیون شرحی به وزارت نوشته شد که از بانک استقراضی صورت و تاریخ کلیه اشیاء و جواهرات دولتی که در بانک رهن گذاشته‌اند خواسته شود و همچنین کاغذی در تأکید حاضر نمودن صورت وجهی که اعلیحضرت محمدعلی میرزا سال گذشته از گمرک و غیره دریافت کرده است سریعاً به کمیسیون بفرستند. شش فقره اسناد بانک استقراضی و سه فقره قبض امانت شش رشته تسبیح مروارید از قرار تفصیل ذیل از اشخاص مفصلة الاسامی دریافت گردید و قرار شد که اسناد را به وزارت مالیه داده قبض دریافت دارند و آن وقت قبض را به کمیسیون بیاورند که ثبت شود.
از جانب حاجی عدل السلطنه اسناد بانک ارائه گردید:
ـ نمره ۲۱۷۷۵، ۱۰ شهر ذی القعده ۱۳۲۶ ده هزار تومان رهن داده‌اند سه تسبیح مروارید با زمرد و یاقوت و لعل با مهرلاک
ـ نمره ۱۳۶۹۵ بیست هزار تومان رهنی که داده‌اند با تاریخ فارسی نداشت.
ـ نمره ۲۶۶۶۲، ۲۱ شهر جمادی الثانیه ۱۳۲۷ هشتاد هزار تومان سه تسبیح مروارید مهر کرده پانصد و سی و پنج مروارید، هشت زمرد یک لعل در عینک طلا در قاب
ـ نمره ۲۳۶۸۸، ۲۷ صفر ۱۳۲۷ بیست و پنج هزار تومان دو نیم تاج و گل کمر سه قلابه ۱۲ آویز با مدالیونها الماسها یاقوت مروارید بدون یک مروارید بدون دو برلیان شکسته مخلوط با طلا و نقره از وثوق حضور ارائه گردید.
ـ نمره ۲۶۳۶۸، ۱۲ جمادی الثانیه ۱۳۲۷، ۲۴۱ انگشتر طلای الماس سوار نه هزار تومان.
ـ نمره ۲۵۲۴۵، ۲ ربیع الثانی ۱۳۲۷، مروارید ریزه به وزن ۲۴ ... چهل و یک مثقال با کیسه پانزده هزار تومان
از جانب موثق الملک نوشته امانت تجارتخانه طومانیانس ارائه گردید:
به موجب سه قبض شش تسبیح مروارید
نمایندۀ اجراء کشیکخانه و غلام پیشخدمتان حاضر شده بود و مطالبه طلب سه ساله خود را از امیر بهادر می‌نمود. جواب داده شد در این فقرات مشغول مذاکره هستیم که طلب ارباب حقوق از امیر بهادر و غیره پرداخته شود. همین که قرار کلیه داده شد تکلیف شما هم معلوم می‌شود.
آغا سلطان را از نظمیه آوردند و استنطاق او به موجب صوت علیحده ضبط گردید و مرخص شد. در این بین آقای نواب و جناب مشارالسلطنه از سفارتخانه‌ها مراجعت نموده و نتیجه ملاقات آنها به قراری شده است که ذیلاً درج می‌شود:
ـ روز یکشنبه ۲۸ شهر رجب ۱۳۲۷ نواب از طرف هیئت و جناب مشارالسلطنه از طرف وزارت خارجه به سفارت روس رفته و به موجب قرارداد دیشب وزیر مختار انگلیس هم در سفارت روس حاضر بودند. مطالبی که راجع به حرکت محمدعلی میرزا و ماندن اجزاء او و گرفتن اساسه سلطنت و مطالبی که یادداشت داده شده بود به آنها مذاکره نمودند پس از گفت و گوی زیاد (پروژه) ذیل در سفارت ... شد که اگر دولت علیه و سفارتین قبول نمایند از همان قرار این عمل ختم شود:
صورت قراری بین دولت علیه ایران و سفارتین روس و انگلیس درباب بعضی از مسائل راجعه به اعلیحضرت محمدعلی میرزا و همراهان ایشان و حضرت والا کامران میرزا و غیره داده خواهد شد موافق ذیل است:
۱) اسناد و جواهرات و سایر اساسه مرهونه را دولت علیه از سفارتین روس و انگلیس مطالبه نماید مشروط بر این است که اولیای علیه از اشیائی که کسر است صورتی به سفارتین ارسال دارند. هرگاه اولیای دولت علیه بخواهند از کسر جواهرات و اساسیه تدریجاً صورت به سفارتین بفرستند مختارند.
۲) پس از ورود محمدعلی میرزا به محل مأمون به سمت تبعیت ایران شناخته می‌شود.
۳) اعلیحضرت محمدعلی میرزا تمام املاک و مستقلات و کلیه اموال غیر منقوله خود را در ایران به قبالجات و بنچاقات و هر نوع نوشتجات در ایران به دولت علیه ایران واگذار می‌فرمایند و دولت علیه ایران یک میلیون و چهارصد هزار تومان که کلیة ً اعلیحضرت محمدعلی میرزا تا این تاریخ از بابت اصل تنخواه و فرع آن تا غره ژانویه سنه ۱۹۰۹ مدیون بانک استقراضی روسی‌اند و یکصد و سی هزار تومان اصلاً و فرعاً تا تاریخ این ورقه مدیون حاجی فرج صراف تبعه روس می‌باشند و سایر مطالب حقه اتباع خارجه تا تاریخ ۱۴ آغوست ۱۹۰۹ از وزارت جلیله خارجه مطالبه شده است. پس از تحقیق صحت آن مطالبات متقبل اداء آن می‌شوند که خود اولیای دولت علیه ایران به اتفاق سفارتین قراری با طلبکاران مزبوره بدهند و سفارتین روس و انگلیس بر عهده می‌گیرند در اجزای قرارداده در تسهیل تأدیه آنها نهایت مساعدت به عمل می‌آورند و هرگاه غیر از اینها طلبکار دیگری از اتباع روسی ادعای جزئی طلب نماید دولت علیه ایران به اطلاع سفارتین روس و انگلیس رسیدگی نموده و اگر صحت آن ثابت شود در قرار تأدیه آن دریغ نخواهد نمود و همچنین مطالباتی که اتباع ایران از اعلیحضرت محمدعلی میرزا دارند پس از ثبوت در عدلیه در عهده دولت علیه ایران خواهد بود و مقرری سالیانه اعلیحضرت که برای مدت حیات با تمام خانواده سلطنتی غیر از اعلیحضرت شاهنشاهی و والاحضرت ولیعهد البته سالی یکصد هزار تومان خواهد بود.
۴) پس از فوت اعلیحضرت محمدعلی میرزا برای کلیه بازماندگانشان غیر از اعلیحضرت شاهنشاهی و حضرت اقدس ولیعهد دولت علیه کلیة ً سالی بیست و پنجهزار تومان مقرر است که مابین آنها سالیانه تقسیم شود و هر یک از آنها که فوت شوند سهم او مقطوع خواهد بود.
۵) اشخاصی که در رکاب اعلیحضرت در سفارت هستند ماذون نخواهند بود از ایران بروند مگر پس از آنکه هر یک از آنها وکیل ثابت الوکاله شرعی معین نمایند آن وکلا در عوض موکلین در مقابل دعاوی دولت علیه و سایر مردم در محکمه عدلیه حاضر و پس از ثبوت دعاوی از عهده مدعا به آنها برآیند و وکلای مزبوره حق خواهند داشت که به اطلاع دولت علیه در سفارت روس اموال منقوله و غیر منقوله آنها را فروخته در عوض طلب ثابته بپردازند و اگر چیزی باقی نماند هر یک از آن موکلین مقروض آن باقی خواهند بود و سفارت دولت بهیه روسیه در وصول بقیه مطالبات مجاهدت و مساعدت خواهد نمود.
۶) مطالبات فوق یا از روی تمسک یا از روی دفاتر دولت و یا از روی دفاتر تجارت‌خانه‌ها مشخص و معین و تأدیه خواهد شد.
سفارت روس اصرار داشت که پروتکل امضا شود. نظر به اشکالاتی که امروز در سفارت مذاکره شد صلاح ندیدیم که در کسر مبلغ هفتاد و پنج هزار تومان اصرار کنیم.
سفارت عنوان داشت که بر حسب تلگرافی که از قونسول روس در تبریز رسیده است ستار خان امر داده است که املاک محمدعلی میرزا را بچاپید و مشغول تدارک جنگ با ماکوئیها است. گفتیم او را به تهران احضار خواهیم کرد و در باب حضرت والا کامران میرزا چون عجالتاً ماندنی است مذاکره نشد در سفارت کبرای عثمانی در باب حاجی ناصرالسلطنه با شارژدافر مذاکره شد اظهار می‌دارند که بیست هزار تومان قرار بوده است ناصرالسلطنه بدهد و خواهد داد. گفتیم قرار سی هزار تومان بود. اصرار داشت که بیست هزار تومان است و خواهد داد. در باب شمس‌آباد اظهار داشته که چون از سایر اعاظم ایران خالصه‌هایی را که خریده‌اند استرداد نشده است شمس‌آباد هم باید در تصرف حاجی ناصرالسلطنه باشد. هر وقت عموماً قراری داده شد او هم مطیع است آنچه لازم بود در این باب گفته شد مسموع نیفتاد و اظهار می‌داشت که چهارده سال است در دست اوست و مبالغی خرج کرده است.
در باب وجهی که مشیرالسلطنه و قوام‌الدوله باید بدهند شارژدافر جواب داد که اولاً خوب است خیلی مدارا کنید و با این وضعی که در پیش است صلاح نیست که سختی نمایید. ولی من در وصول تنخواه با شما همراهم. کتابچه اعانه ترتیب بدهید که اسم اینها هم در آن کتابچه با مبلغی که باید بدهند باشد که بدهند.
در باب محاکمه قوام‌الدوله در عدلیه راجع به شاهزاده اویس میرزا قرار شد که شارژدافر، قوام‌الدوله وادار نماید که شاهزاده را راضی نمایند.

جلال فرهمند

منبع : ماهنامه بهارستان