طب در یونان باستان

قبل از ظهور بقراط (۴۶۰ ق م)، طب یونان بر پایه‌ی اعتقاد به شفا بخشی اسکولاپیوس (رب‌النوع درمان) استوار بود. طبق‌افسانه‌های یونان باستان، اسکولاپیوس رب‌النوعی بود که از اعماق زمین به سطح آن آمده بود و ماری را به همراه داشت (بر خلاف سایر رب‌النوعهای یونانی که بر بلندای کوه المپ جای داشتند).
این عقیده از آنجا سرچشمه می‌گرفت که یونانیان مشاهده می‌نمودند افراد مجروح از جنگ‌ها و نزاعها اگر روی زمین دراز بکشند با آرامش به خواب می‌روند.
لذا این خاصیت جادویی زمین، در آرامش‌بخشی به افراد مجروح و دردمند را، به رب‌النوعی نسبت می‌دادند که در اعماق زمین وجود داشت و رویت او در خواب اثر شفابخش دارد. طب در این دوره جنبه‌ی مذهبی به خود می‌گیرد. این فکر نخست در تسالی رواج یافت و بعدها به نقاط مختلف دنیای آن روز از جمله، مصر و روم راه پیدا کرد و در مصر معبد ممفیس «اسکلپیون» نام گرفت.
در قرن چهارم و سوم قبل از میلاد، صدها پرستشگاه برای اسکولاپیوس ساخته شد که بیماران جهت شفا به آنها روی‌ می‌آوردند. فرآیند اصلی درمانگری در این معابد، شفا یافتن در خواب، از طریق رویت رویا بود که با رویت رب‌النوع‌ درمان در خواب انجام می‌پذیرفت و یا اینکه دستورهایی به بیمار داده می‌شد که با انجام آنها، نهایتاً شفا حاصل می‌شد.
با دقت در معماری عبادتگاههای اسکولاپیوس در می‌یابیم که طراحی آنها جهت کمک به روند درمان بیماران صورت گرفته است و معماران و کاهنهای یونان باستان با به کار گیری اصول معماری و طراحی سعی می‌نمودند تا با فضاسازی مناسب، روند مرحله به مرحله‌ی القای درمان را در مورد زائران بیمار خود به انجام برسانند. اولین پرستشگاهها از لحاظ معماری ساده بودند و در غارها برپا می‌شدند. سپس طراحی کامل‌تر معابد اسکولاپیوس که اکنون به نوعی درمانگاه نیز تبدیل شده بود صورت گرفته. اینک شرح یکی از این «معابد- درمانگاهها» می‌پردازیم.
معبد اپیدروس، مهمترین زیارتگاه اسکولاپیوس در اپیدروس یونان واقع شده است. اکنون خرابه‌های پرابهت آن، نشان از عظمت و رونق قبلی دارد. محل ساخت این «معبد - درمانگاه» در منطقه‌یی آفتابگیر قرار دارد.
این عبادتگاه دارای یک مهمانسرا با چهار حیاط جهت استراحت زائران بیمار و دارای استخرهای شنا و فواره‌ جهت استحمام بیماران بود. زمین‌های بازی و تئاتر و یک میدان مسابقه جهت اسب‌سواری در آن ساخته شده بود.
این فضا سازی به بیماران اجازه‌ می‌داد تا خود را با استحمام از لحاظ جسمی تطهیر کنند و با تفرج (شنا، تئاتر، مسابقات اسب دوانی) به آرامش روحی دست یابند.
جهت عبادت و خواندن اوراد جایگاه‌های خاصی وجود داشت و قربانگاههائی جهت تقدیم قربانی برای رب النوع شفا (قبل از انجام درمان و بعد از شفا یافتن) وجود داشت. در مدت حضور در معبد، جهت آمادگی روحی و جسمی جهت دریافت درمان از سوی رب‌النوع درمان، بیماران پرهیز غذایی را رعایت می‌کردند و از داروهای مسهل استفاده می‌نمودند. جهت القای شفابخشی اسکولاپیوس، شرح معالجات معجزه‌آسای قبلی وی بر الواحی نوشته شده و در معبد نصب شده بود.
از جمله‌ی این معالجات می‌توان به معالجه‌ی آنتیکرانس از اهالی کینیدوس را نام برد که چشمش به دلیل اصابت نیزه کور شده بود و برای درمان به اپیدروس آمد و در رویا دید که اسکولاپیوس، پیکان نیزه را از چشم او خارج نموده و چون صبح شده، بینایی خود را بازیافت، از دیگر ماجراهای شگفت‌انگیز شفا یافتن بیماران که بر الواح معبد اپیدروس نقش بسته بود، ماجرای شفا یافتن آکستراتوس است که به سر درد شدید مبتلا بود و شفا یافتن «گروجیاس» که تیر در سینه‌اش بود و هر دو توسط رب‌النوع درمان، معالجه شدند. این درمانهای شگفت‌انگیز اعتقاد و باور درمان پذیری را در بیماران بالا می‌برد.

پس از انجام این مقدمات اولیه (پرهیز غذایی «مصرف دارو»، تطهیر روحی و جسمی و آمادگی روحی)، شبی دردمندان را به مقدس‌ترین قسمت معبد می‌بردند. در اینجا مجسمه‌ی بزرگی از اسکولاپیوس از عاج و طلا تعبیه شده بود. بیماران پس از ادای نذورات و خلوت نمودن با رب‌النوع درمان و طلب شفای بیماری خود از او درحیاط‌های معبد می‌خوابیدند، تا به رویت رب‌النوع در خواب توفیق یابند. در این رویت، اسکولاپیوس، و دخترش «هژیا» به همراه ماری که با آنان بود (اکنون نیز نماد طب در اغلب کشورها ماری است که به دور جام یا عصا یا نیزه چمبره زده است) بر دردمند ظاهر می‌شدند و یا او را شفا می‌دادند یا دستورهای شفابخش صادر می کردند.
در مجموع طراحی معبد - درمانگاه اسکولاپیوس در یونان باستان در جهت تطهیر جسمی و آرامش روحی و القای باور درمان در زائران بیمار طراحی شده بود.
شهرت شفای بخش اسکولاپیوس در جهان آن روزگار انتشار یافت و در قرن پنجم قبل از میلاد همزمان با شروع طاعون، معبد دیگری در دامنه‌ی‌ جنوبی، آکروپولیس ساخته شده که به سبک معبد اپیدروس دارای، قربانگاهها، سر سرا‌ها و استخرهای شنا بود هنوز برسرچشمه‌ی معبد اکروپولیس اوراد شفابخش را می‌توان دید.
در سال ۲۳۹ ق. م وقتی طاعون در روم شیوع یافت، معبد درمانگاهی در روم با الهام از معبد اپیدروس ساخته شده و جالب آنکه طاعون نیز در روم فروکش کرد و پایان یافت.

دکتر کامران سلطانی نژاد
منابع در دفتر نشریه موجود می‌باشد.

منبع : هفته نامه پزشکی امروز