نگاهی به آیین کهن و ماندگار نوروز در ایران

وقتی که در خیابان های پررفت و آمد نزدیک عید، گران ترین بازارها را زیر پا می گذاشتی تا بهترین و به روزترین کفش و لباس موجود را پیدا و خریداری کنی، وقتی از امسال در اندیشه خرید لباس های زمستانه و تابستانه سال بعد خود بودی، در گوشه هایی از همین شهر، خانه هایی بودند که در آن مادران، شکم گرسنه کودکان خود را با لباس های رفوشده سال قبل می پوشاندند تا هیچ کس متوجه بی حالی و نزاری فرزندان شان نشود.
وقتی کنار اعضای خانواده، دور سفره هفت سین، روبه روی تلویزیون حلقه می زنید و با زمزمه کردن <حول حالنا>، تغییر حال خود را به <احسن الحال> از خداوند خواستارید و در انتظار ساعت ۳و۳۷دقیقه و ۲۶ ثانیه هستید تا توپ سال نو صدا کند و عیدی ها را بدهید و بگیرید، یقین داشته باشید که در آن وقت، دستان کوچک دخترکی نیز هست که از خداوند، عروسکی را می خواهد که بزرگ ترین آرزوی کودکی اوست و همبازی او در کوچه به تازگی آن را خریده است. مطمئن باشید دستان پینه بسته پدری که مسافرکشی، شغل سوم اوست، رو به آسمان از خدا می خواهد که هشت او را از گرو ۹ بیرون آورد بلکه بتواند هرچه زودتر هزینه عقب افتاده تحصیل فرزند دلبندش را فراهم کند. و چشمان اشک آلود مادری را می بینید که سعادت فرزندان خود را در این دنیای مکاره و نابرابر التماس می کند. وقتی برای دیدن کاخ عالی قاپو، ویرانه های ارگ بم، بازار وکیل، جزایر کیش و قشم، بازارهای دبی و حتی سفرهای دورتر می روی، گاهی ناخواسته یا خواسته به یاد همسالان خود می افتی که کفش نو به پا ندارند تا سال نو را به همسایه تبریک بگویند، یا دارند اما با آن فقط تا جایی می توانند بروند که دیوارهای شهر را ببینند، نه بیشتر. اینها واقعیت های جامعه ای است که ما باهم در آن زندگی می کنیم و مسئول یکدیگریم، حتی اگر همدیگر را نشناسیم.
● بهار و تولدی دیگر
از همه اینها که بگذریم و البته نه به سادگی به یک حس می رسیم که دارا و ندار در آن مشترک هستند. حسی که خوشبختانه رایگان است، اما همین را هم خیلی ها به ارزانی به دست نمی آورند. حس دل انگیز آمدن بهار، همگام شدن با طبیعت و دوباره متولد شدن به همراه طبیعت، رسیدن به روزی که روز محاسبه اعمال من و توست در ۳۶۵ روزی که گذشت.
بیهوده نیست که می گویند انسان هر سال متولد می شود و تفاوت آن با تولد اصلی آن است که این آگاهانه و در اختیار توست. من و تو هر سال این فرصت را داریم که دگرگون شویم و از خدا بخواهیم احوال ما را دگرگون کند تا مانند زمین کویر، بی ثمر و تهی دست نباشیم. اگرچه آسمان کویر، بهشتی است برای خود که دستان پرتوان <مقلب القلوب> را در سراسر آن می توانی دید.
تقریباً ۳ هزار سال پیش، زمانی که <جمشید پیشدادی>، یکی از پادشاهان افسانه ای برای پرواز در آسمان به کمک دیوهایی که تحت سلطه او بودند، آماده می شد، نمی دانست که شهره تمام روزها و سال ها خواهد گشت. نمی دانست روزی را که به نام <روز سپاسگزاری از خداوند> نامگذاری کرده، در همه صفحه های تقویم تاریخ ماندگار می شود و هیچ دستی، هیچ جنگی، هیچ زبانی و هیچ رسم و سنت بیگانه ای نخواهد توانست جایگزین آن شود یا آن را از یادها پاک کند.
آن روز که جمشید بر تخت خود بر دوش دیوها پرواز می کرد، چنان تحت تأثیر قدرت لایتناهی و آفتاب درخشان قرار گرفت که آن روز را روز صفا، پاک شدن زمین از بدی ها و روز سپاسگزاری از خداوند نامید.
چنین بود که دستور داد از آن به بعد هر سال در این روز، آیین ویژه ای برگزار شود مردم غسل کنند و شکر خداوند را به جا آورند. اما پیش از آن که این آیین مربوط به جمشید یا هر فرمانروای دیگری باشد، جشن طبیعت است، جشن بازگشت به آغاز و تولّدی دیگر.
● نوروز؛ بازگشت به آغاز
نوروز از کهن ترین آیین های ملی در جهان است که جاودان مانده است. از این رو جامعه شناسان، نوروز را یکی از عوامل مهم تداوم فرهنگ ایرانیان می دانند. یک جامعه شناس در این زمینه می گوید: نوروز تنها آیینی است که با آغاز بهار، همزمان و هماهنگ است و با نو شدن سال آغاز می شود. چرا که خورشید در نخستین روز بهار به نقطه اوج برج حمل می رسد و به همین دلیل شاید مهم ترین علت دیرپایی و ماندگاری این آیین، همزمانی آن با آغاز فصل بهار باشد. گویا در دوره ساسانیان، موسم این جشن با گردش سال تغییر می کرد؛ یعنی نوروز همیشه مصادف با آغاز فروردین هر سال نبود و مانند عیدهای مذهبی اسلام، زمان آن تغییر می یافت و در فصل های گوناگون سال گردش می کرد.
با تنظیم <تقویم جلالی>، زمان جشن نوروز در نخستین روز بهار تثبیت گردید و قرار شد که هر ۴ سال یک روز بر تعداد روزهای سال افزوده شود و سال چهارم ۳۶۶ روزه محاسبه شود تا ثبات روزها و فصل ها به هم نخورد. بر این اساس، سال جلالی که معروف به سال شمسی است، ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۶۴ ثانیه است.
● نگاهی به سفره هفت سین
چیدن سفره <هفت سین> آن قدر که امروز رواج دارد، در گذشته رواج نداشته و از سنت های آیین نوروز نبوده است. اگر به مناطقی که نوروز را جشن می گیرند بروید، می بینید که همه سفره هفت سین نمی گسترند، چون همه جا معیار، گستردن سفره است، نه سفره هفت سین.
سفره های نوروزی در واقع دربرگیرنده چند عنصر مهم و با اهمیت است که با معیشت و زندگی مردم هم پیوند دارد. از جمله آب، سمنو، سبزه و کتاب مقدس. کتابی آسمانی که به زندگی انسان معنا و ارزش می بخشد.
اهمیت هفت سین بیشتر به خاطر تقدس عدد ۷ در باور ایرانی هاست. وگرنه در برخی از شهرها به جای هفت سین، <هفت شین> بر سر سفرها می چیدند، به طوری که در شهرهایی از کشور هنوز هم چیدن هفت شین مرسوم است.
ایرانیان قدیم، عدد ۷ را گرامی می داشتند، زیرا که بنا به اعتقاد آنان، این عدد، جمع <اهورا مزدا> و ۶ فرشته او (اَمشاسپندان) بود. امروز آنچه بیشتر مردم به نام هفت سین بر سفره های خود می چینند، معمولاً سبزه، سیب، سمنو، سنجد، سرکه، سیر و سکه (و گاه سماق و سیاه دانه) است که هر یک نماد و نشانه ای در اذهان مردم شده است. نشانه های دیگری نیز در سفره هفت سین دیده می شود: آینه، شمع، قرآن کریم (برای مسلمانان)، ماهی قرمز، تخم مرغ رنگ کرده، یک کاسه آب و شیرینی. مردم اینها را بر سفره می گذارند و می گویند که خوش یمن و مبارک است.
▪ <سبزه> مهمترین مظهر نوروز و برجسته ترین <سین> بر سر سفره و نشان رویش و سبزی است. رنگ <سبز> در فرهنگ ایرانی ها ارزش آیینی دارد. <سیب> نیز، هم به لحاظ شکل گردی که دارد و هم از نظر رنگ، نمادی از خورشید و نیز زایش است.
▪<سمنو> را هم به این سبب که با گندم پخته می شود و گندم در فرهنگ ما ارزش ویژه ای دارد، بر سر سفره می گذارند تا سال نو پر از نعمت و برکت باشد. <سنجد> شادی بخش است و بوی برگ و شکوفه هایش نشاط آور.
▪ <سیر>، نماد رویش و تندرستی و از بین بردن دردهاست. <سپند> یا اسپند (به معنی مقدس) گیاهی است که می پندارند دود برخاسته از آن هنگام سوزاندن، انسان را از آسیب ها و گزندها و چشم بد ایمن نگه می دارد. <سکّه> هم نماد برکت و دارایی است.
● همسویی نوروز با اسلام
اگر چه نوروز، جشنی برآمده از دین اسلام نیست و نمی توان آن را در ردیف عیدهای اسلامی به شما آورد، اما با روح اسلام همسویی و خویشاوندی ژرف دارد.
انوشیروان کیهانی زاده ، روزنامه نگار قدیمی ضمن مقاله ای در این باره نوشته است: نوروز در دوران باستان تنها یک عید ملی نبود، بلکه روز پاکیزه کردن محیط زیست، پوشیدن لباس نو، پاک کردن بدن، استغفار از گناهان و اعمالی از این قبیل هم بوده است.
او می نویسد: با ظهور اسلام و گرایش ایرانی ها به این دین نه تنها چالشی میان این آیین آسمانی و آیین های ملی ما به ویژه عید نوروز پدید نیامد، بلکه این دین با آراستن نوروز به دعاها وآداب مذهبی، در حقیقت با افزودن به غنای محتوایی آن، جلوه و جلایی تازه به آن بخشید و اسلام و ایران را به یکدیگر نزدیک تر ساخت.
در دهه های گذشته، بعضاً کوشش هایی پراکنده برای کمرنگ کردن رسوم ملی ایرانی ها از سوی برخی ها صورت گرفت که به زعم آنها این رسم ها خرافه هایی بیش نبودند که هیچ نقش و کارکردی در جامعه نداشتند.
این نگاه بحمدالله امروز در سطح جامعه تصحیح شده است و ما دیگر کمتر شاهد وجود یک چنین نظر و نگرش هایی هستیم.
در طول تاریخ نیز اگرچه اشخاصی گاه رغبتی به حفظ این آیین ها نداشتند و آنها را رسم های <مجوسی> می خواندند، اما با روی کار آمدن صفویان، نوروز در میان مسلمانان به یک آیین رسمی تبدیل شد و از آن به بعد بر میزان پایداری اش افزوده شد. به گونه ای که حتی دامنه آن به خارج از مرزهای ایران هم کشیده شد.
امروز در کشورهایی مثل ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان، ترکیه، قرقیزستان و ... نیز <عید نوروز> با آداب و رسومی مشابه آداب ایرانیان برگزار می شود.
● خوشی ها و ناخوشی های نوروز
دکتر محمدرضا اسلامی، روانشناس معتقد است: نوروز از جمله آیین هایی است که هم خوشایند و هم ناخوشایند است؛ به طوری که ناخوشایندی آن گاه چالش هایی در خانواده به وجود می آورد و سلامت روانی افراد را به خطر می اندازد.
دکتر اسلامی می گوید: تعطیلات از جمله رویدادهایی است که ۱۵ واحد استرس به فرد وارد می کند، اما افرادی که با استرس های عمومی، خوشبینانه برخورد می کنند، کمتر دچار اختلال های روانی می شوند.
به گفته این روانشناس، اولین گروهی که تعطیلات برای آنها خوشایند است کودکان و نوجوانان هستند که بار زندگی بر دوش آنها نیست.
آنها بی صبرانه در انتظار چنین روزهایی هستند تا همراه با خانواده اوقات خوشی را بگذرانند. دور شدن از فضای درس و فشارهای تحصیلی برای آنها لذت بخش است . حتی اگر امکانات عالی ویژه عید برای آنها فراهم نشود و حتی اگر امکان مسافرت به یکی از شهرهای کشور هم برای او ممکن نباشد. و بالاتر از اینها حتی اگر ناگزیر شود لباس های سال گذشته را رفو کند و تصور کند که نو است.
این روزهای تعطیل برای بزرگسالان و افراد سرپرست خانواده ها هم از این جهت که زمانی مناسب برای استراحت و برطرف ساختن خستگی های جسمی ۳۶۵ روزه است، خوشایند است.
اما پرسش مطرح، چگونگی برخورد سرپرست خانواده با این روزهای تعطیل است.
دکتر اسلامی می گوید: حقیقت این است که مسئولان خانواده ها پدر یا مادر پیش از شروع تعطیلات، مشغله ذهنی و فکری زیادی دارند. مهمترین عامل بروز تنش در خانه در این روزها وضعیت اقتصادی خانواده ها است. مسئول خانواده از یک سو برای تأمین نیازهای فرزندان دغدغه دارند و از سوی دیگر خود را برای هر چه بهتر برگزار کردن مراسم عید و برپایی مهمانی هایی در خور توانایی شان آماده می کنند که این خود سبب بروز تنش ها و فشارهای عصبی در فرد مسئول یا سرپرست خانواده می شد، به طوری که او را بی حوصله می کند و گاه به آستانه پرخاشگری می کشاند. البته عوامل دیگری همچون چگونگی مدیریت خانه، فرهنگ و آداب و رسوم خانواده ها و دیدگاه والدین نسبت به چگونگی برگزاری مراسم نوروز نیز در افزایش یا کاهش آشفتگی ها نقش مهمی دارند.
به عقیده دکتر اسلامی، فشارهای عصبی ناشی از این روزها بر روی مردمی که در شهرهای بزرگ با آلودگی هوا، آلودگی صوتی ، فشارهای روانی ناشی از ترافیک و گرانی زندگی می کنند، بسیار بیشتر و شدیدتر است. این روانشناس در پاسخ به این پرسش که چگونه می توان از ایجاد این تنش ها جلوگیری کرد، گفت: برخورد خوش بینانه با مشکلات، افراد را کمتر در معرض خطر ناآرامی های روانی قرار می دهد و آرامش نسبی در اعضای خانواده های طبقه متوسط پدید می آورد.
نگرانی از دست رفتن زمان برای خرید نیازهای عید، داشتن دغدغه چیدن سفره هفت سین بدون هیچ کم و کسری و از قلم افتادن حتی یک <سین> ، توجه یا عدم توجه به هشدارهای پزشکی درباره ماهی های قرمز ناقل بیماری، روبوسی ها و عیدی دادن ها و بازپس گرفتن ، دید و بازدیدها و خوردن های رسم شده، شوخی ها و تعارف ها ، گل گفتن ها و گل شنفتن ها پس از چند روز به پایان می رسد و آنچه به جا می ماند، آینه ای است که در پایان این روزها رو به روی من و تو می گیرند. آیینه ای تا خود را در آن ببینیم که چقدر دگرگون شده ایم و تا چه اندازه به آنچه از خداوند می خواستیم، نزدیک شده ایم. رسمی که این آیین کهن به ما آموخته است.
پس بیایید در لحظه تحویل سال، با تمام وجود این دعای لطیف و این آرزوی قشنگ را با خدای خود زمزمه کنیم:
یا مقلب القلوب والابصار
یا مدبّر اللیل و النهار
یا محول الحول والاحوال
حوّل حالنا الی احسن الحال.
ز کوی یار می آید نسیم باد نوروزی از این باد ار مدد خواهی، چراغ دل برافروزی

نویسنده: پروانه بندپی
روزنامه اطلاعات

منبع : تک‌تاز ایران