گچ بری دراستان اصفهان

بدون شک یکی از جالبترین موضوعهای شایان مطالعه و دقت درتاریخ معماری اسلامی ایران ، بررسی مساجد به سبک ایرانی است . مساجد ساخته شده در ایران ، به دو دسته تقسیم یم شوند ؛ که از حیث اهمیت به مانند یکدیگر نیستند . یک دسته ، ابنیه اندکی را شامل می شود که با سبک نقشه های عربی استوار شده ، و دیگر مساجد به سبک ایرانی است .
مساجد عربی یا در حقیقت اسلامی ، با تاس از روح فرهنگ اسلامی که سادگی و بسط فرهنگ دنیا گریزی را اشاعه یم دهد ، پدید آمده اند . برای شناخت دقیق مسجد به سبک اولیه ، کافی است نظری به شکل گیری مسجد النبی در مدینه بیندازیم . این مسجد با مصالح بسیار ساده شکل گرفت ، و از تزیین خالی بود . محراب به شکلی که بعدها در دوران اموی معمول شد ، وجود نداشت . با گسترش اسلام ، روح مسجد به مناطق مفتوحه آمد . مومنان برای تکریم این مقدسترین مکان ، بیشترین خلاقیت و ذوق خویش را به کار گرفتند . سبکهای متعددی از نحوه معماری مسجد ، در مناطق مختلف پدید آمد . یکی از سبکهای شاخص ، سبک ایرانی شد . بطور کلی ، سبک ایرانی همان سبک چهار ایوانی است ، که در مسجد ، از قرن پنجم به بعد ، جایگ ین مساجد اولیه گردید . مسجد جامع اصفهان ، یکی از مساجد ایرانی و با طرح و نقشه ایرانی ، از جمله “ پرآوازه ترین بنای ایران اسلامی است ” { گدار ، آثار ایران ، ج ۴ ، ۳۸ } . که در طی قرون و اعصار مختلف تاریخی ، بر آن افزوده شده تا به شکل امروزی خودش درآمده است . قدیمترین اثر تاریخدار در مسجد جامع اصفهان ، به سال ۴۸۱ ه.ق اسست ، که در دوران ملکشاه سلجوقی ( ۴۶۵ ـ ۴۸۵ ه.ق) پدید آمد { گدار ، آثار ایران ، ج۴ ، ۳۸}. بعدها در ادوار مختلف تاریخی ، هر سلسه ای چیزی بر این بنا افزودند ، تا نامی از خود به یادگار گذارده باشند . این روال کار . تا دوران قاجاریه ( ۱۱۹۳ ـ ۱۳۳۴ ه.قق) ادامه یافت .
● مسجد الجایتو
از دوره ایلخانی ( ۶۵۶ ـ ۷۳۶ ه.ق) در مسجد جامع اصفهان آثار کمی به جای مانده است . بدون تردید ، دلیل آن این بود که در زمان ایین پادشاهان سوداگر ، اصفهان دور از جاده های بزرگ حمل و نقل قرار داشت ؛ به طوری که به دست فراموشی سپرده شده و تهیدست مانده بود { گدار ، آثار ایران ، ج۴،۶۰}.
صحن اصلی مسجد جامع اصفهان ، دارای چهار ایوان در شمال ، جنوب ، شرق و غرب است . در ضلع غربی صحن اصلی مسجد جامع اصفهان ، جایی که “ ایوان استاد ” نامیده می شود ، شبستان آجری کوچکی ، که به نام مسجد الجایتو شناخته می شود ، قرار دارد . اگرچه اینن مسجد کوچک است ، اما شهرتی تام و تمام دارد . این شهرت زیاد نه به واسطه شبستان آجری آن ، بلکه به خاطر محراب گچبری و زیبای واقع در ان است ، که توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند .
درباره بانی مسجد الجایتو ، به غیر از آندره گدار ، دیگر محققان مسجد جامع اصفهان ، سخنی نگفته اند. علت آن را شاید بتوان در معماری این بنا جستجو کرد که از حیث معماری ، چندان قابل توجه نیست . از طرفی ، وجود محراب بسیار نفیس و پر ارزش الجایتو ، باعث گردیده است تا چشمها را خیره کند و بقیه اجزا و عناصر این شبستان را به دست فراموشی سپارد .
آندره گدار فرانسوی در دو محل ، بنای مسجد الجایتو را توضیح داده است . وی می نویسد :“ در اینجا این سوال پیش می آید که آیا شبستانی که در جلو محراب ساخته شده ، متعلق به دوره الجایتو ( ۷۰۳ ـ ۷۱۶ ه.ق) می باشد یا خیر . به نظر طبیعی می رسد ، تصور کنیم که فرمانروایی که فرمان ساختن محراب معروف را داده ، شبستانی را هم که این محراب امروز آن را زینت بخشیده ، ساخته باشد مع ذلک … ، من چنین عقیده ای ندارم . ابتدا به این دلیل که در کتیبه تاریخی محراب ، از این شبستان یادی نشده . دلیل دیگر که به نظر می رسد ، این است که بگوییم : ضلعی که محراب در ان جای داشته ، با نقوش سبک مغولی خود در همان زمان بنای محراب ساخته شده ،
ولی در جریان تعمیرات بعدیی از میان رفته است ، … دلیل سوم که به گمان من بهتر از همه است ، این است که : شبستان و محراب در یک زمان ساخته نشده اند ، زیرا معماری شبستان که آ آجر بنا شده ، خشک و بدون تزیینات بوده و حال آنکه ، محراب و محدوده سابق آن از گچ ضخیمو دارای تزیینات است … ” { گدار ، آثار ایران ، ج۱ ، ۲۸۴ }.
سپس ، گدار با توجه به نحوه معماری انجام شده در شبستان مسجد الجایتو و مقایسه آن با “ صفه عمر ” ، از بناهای دوره شاه محمود در ضلع شرقی مسجد جامع اصفهان ، ادامه می دهد : “ نحوه معماری شبستان ، مشابه صفه ای است که به فرمان قطب الدین شاه محمود آل مظفر { ۷۵۹ ـ ۷۷۶ ه.ق} ساخته شده است و از آنجا که این قطب الدین ، در مسجد جمعه اصفهان آثار چشمگیری از خود باقی گذاشته و تنها فرمانروای آل مظفر { ۷۱۳ ـ ۷۹۵ ه.ق} بوده است که نامش در مسجد دیده می شود ، به گمان من از آنچه گفته شد ، چنین بر یم اید که این قطب الدین شاه محمود بوده که شبستان محراب الجایتو را همزمان با صفه عمر بنا کرده است { گدار . آثار ایران ، ج۱ ، ۲۸۷ }.
البته بعدها ، گدار این گمان را تبدیل به یقین کرد و نوشت : “ … بدون تردید شبستان محراب الجایتو در زمان سلطنت قطب الدین شاه محمود ساخته شده است ” { گدار ، آثار ایران ، ج۴ ، ۲۱۱} . شاه محمود ، برادر شاه شجاع و از پسران امیر مبارز الدین مظفری ، پس از غلبه بر اصفهان ، از اطاعت برادرش ، شاه شجاع ، روی گرداند . همین مسئله ، مدتها دو برادر را به جنگ کشاند . وی در دوران حکمروایی خود در اصفهان ، آثار چندی را پدید آورد که یکی از آنها صفه عمر است .
متاسفانه ، کتیبه تاریخدار که به شرح ساخت بنای شبستان اشاره کند ، در مسجد الجایتو وجود ندارد . آنچه گدار ذکر کرد ، بر اساس دلایل معماری است که قابل تایید یا تکذیب نیست .ولی چون در حال حاضر ، نظر کارشناسانه دیگری درباره مسجد الجایتو وجود ندارد . می توان ان را با قید احتیاط پذیرفت .
آثار تاریخی اصفهان ، ۱۱۶ } گچبری شده ، آمده است : “ هذا المحراب المستطاب فی ایام معدله السلططان حامی حوزه الاسلام و الایمان غیاث الدنیا و الدین ظل الله فی الارضین حرس الله ببقائه الاسلام من فواضل صدقات … صاحب دیوان الممالک شرقا و غربا بعدا و قربا سعد الحق و الدین المخصوص بعنایه رب العالمین محمد الساوی اعز الله انصاره و ضاعف اقتداره تولاه العبد الضعیف الراجی الی رحمه الله تعالی و غفرانه عضد بن علی الماستری … فی صفر سنه عشر و سبعمئه ختمه الله تبارک و تعالی بالخیر و الظفر ” { گدار . آثار ایران ، ج ۴ ، ۶۱}.
هنر فر و رفیعی مهر آبادی ، “ ختمه الله ” را “ ختم الله ” آورده اند { رفیعی مهر آبادی ، آثار ملی اصفهان } . هنچنین در لابلای کتیبه عبارت : “ سلطان محمد ” امده ، که گدار ان را نیاورده است { هنر فر ، گنجینه آثار تاریخی اصفهان ، ۱۱۶ ؛ رفیعی مهر آبادی ، آثار ملی اصفهان ، ۵۱۶ }. خواجه سعد الدین ، محمد مستوفی ساوجی ، در دوره سلطنت غازان خان ( ۲۹۴ ـ ۷۰۳ ه.ق) ، زا رجال مشهور دربار او بود . در پایان عمر غازان خان ، علاوه بر مقام وزارت ، رتبه امارت نیز یافت. آنچنان که از کتیبه محراب الجایتو مشخص می شود . در دوران الجایتو ( ۷۰۳ ـ ۷۱۶ ه.ق)
نیز وزیر و صاحب دیوان بود . وی در سال ۷۱۱ ه.ق به جرم اختلاس ،به فرمان الجایتو در نزدیکی بغداد به قتل رسید.
در اطراف کتیبه فوق ، سوال جابربن عبدالله انصاری از پیامبر (ص) ، در خصوص اولوالامر ـ به خط ثلث ـ آمده است : “ عن جابر بن زید الجعفی ، قال سمعت ، جابر بن عبدالله انصاری ، یقول : لما انزل الله علی نبیه ـ صلی الله علیه و آله ـ : “ یا ایها الذین آمنوا اطیعو الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم ” ، قلت : یا رسول الله ! قد عرفنا الله و رسوله ، فمن اولوالامر ، الذین قرن الله طاعتهم و طاعه رسوله ؟ فقال علیه السلم ” { رفیعی مهر آبادی ، آثار ملی اصفهان ، ص ۵۱۷ } . در اخر این قسمت از کتیبه و بعد از کلمه “ السلم ” ، نام استاد هنرمندی که این محراب را پرداخت کرده ، اینگونه آمده است : “ عمل حیدر ” . در دنباله این کتیبه که در حقیقت پاسخ مشروح پیامبر (ص) به جابر انصادی است ، در حاشیه فرو رفتگی محراب و در دو ردیف نوشته شده است : “ هم خلفائی یا جابر و ائمه المسلمین بعدی : اولهم ، علی بن ابی طالب ، ثم علی بن موسی ، ثم محمد بن علی ، ثم علی بن محمد ، ثم الحسن بن علی . ثم … حجه الله فی ارضه و بقیه فی عباده ابن الحسن بن علی ، ذلک الذی یفتح الله تعالی ذکره علی یده ـ مشارق الارض ومغاربها ” { هنر فر ، گنجینه ، آثار تاریخی اصفهان ، ۱۲۰ }.
همچنین ، در حاشیه بزرگ این محراب ، کتیبه ای به خط ثلث وجود دارد ، که دو حدیث ، یکی از پیامبر (ص) ودیگری از علی بن ابی طالب (ع) است . هر دو ، پیرامون مسجد و احترام به ان است {رفیعی مهر آبادی ، آثار ملی اصفهان ، ۵۱۸}.
یکی از نکات تاریخی و جالبی که از کتیبه تاریخدار و اصلی این محراب بر می آید ، آن است که محراب مزبور ، از مضافات عماراتی بود ، که پس از آتش سوزی در سال ۵۱۵ ه.ق تجدید بنا شد .
● محراب الجایتو در گذشته و حال
دیولافوا پس از دیدن این محراب ، گچبریهای بسیار عالی و استادانه آن را ستود ، و بر صنعتگر
ماهر آن درود فرستاد . نقاشی بسیار جالبی که وی از این محراب ترسیم کرد ، گویای این واقعیت تلخ است که قسمتهای زیادی از پایین محراب گچبری ریخته ، و آجرهای زیر گچبریهای ریخته شده مشهود است { دیولافوا ، سفرنامه دیولافوا در زمان قاجار ، ۳۰۱ } . بعدها ، هنگامی که هدایت از مسجد جامع دیدن کرد . بیشترین توصیف از عناصر مسجد جامع را اختصاص به این محراب داد و افسوس خورد که چگونه این اثر در معرض خطر قرار گرفته است { هدایت ، اصفهان نصف جهان ، ۳۴}.
در سال ۱۳۱۱ ، که مویت هاکس به ایران آمد و از مسجد جامع اصفهان دیدار کرد ، درباره محراب گچبری مسجد الجایتو که به سال ۱۳۱۰ میلادی { ۷۱۰ ه.ق} بنا شده ، تنها نقططه تعمیر شده ایین خرابه در حال ریزش { مسجد جامع } است ؛ ولی تاکهای در هم پیچیده و شکوفه های کنار (سدر) چنان زیبا و انبوه است ،که مومنان را از فکر زیارت مکه با همه معنویتش باز می دارد . آیا انصاف است ، گنبدها فرو ریزند و محراب تعمیر شده ، به تنهایی برجای بماند ” { هاکس ، ایران ، افسانه و واققعیت ، ۵۳} .
این گزارش ، نشان می دهد که با وجود ثبت تاریخی مسجد جامع در سال ۱۳۱۰ { کشکوتی ، بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران ، ۲۶} ، اقدامیی برای تعمیر و ترمیم آن صورت نگرفته است . متاسفانه ، ویلبر که در سال ۱۳۲۰ از اینن اثر دیدن کرد . درباره وضعیت ان گزارشی به دست نداد و فقط به ذکر مختصری از کتیبه ، تاریخ و نحوه گچبری محراب الجایتو پرداخت { ویلبر ، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان ، ۱۵۳} . خوشبختانه ،گزارش سال ۱۳۳۵ به ما می گوید :“ این محراب را در سنوات گذشته ، شیادان قالب گیری کرده بودند که محراب اصلی را مانند محراب معرقکاری مدرسه بابا قاسم خارج نمایند ، که خوشبختانه یک نفر از علاقه مندان به آثار باستانی ،مانع از این عمل گردید. باستان شناسی در سال ۱۳۱۸ ه.ش خرابه های آن را تعمیر کرده … و در محافظت آن اهتمام بلیغ به عمل آورد. در سال گذشته { ۱۳۳۴} نیز باستان شناسی برای جلوگیری از دست زدن و خرابی به این محراب … با نصب طارمی چوبی ، موجبات محافظت ان را فراهم اورده است ” { نیکزاد امیر حسینی ، نشریه اداره فرهنگ استان دهم ( اصفهان ) ، شماره ۱۰ ، ۲۷ ـ ۲۸ } . از سال ۱۳۴۵ تا سال ۱۳۵۵ ، مبلغ ۶۳۵/۰۰۲/۴۴ ریال برای تعمیرات داخلی و خارجی مسجد جامع ، از سوی سازمان ملی حفاظظت آثار باستانی ایران در مسجد جامع هزینه شد { مهران ،کارنامه ده سسال خدمت سسازمان ملیی حفاظت آثار باستانی ایران ، ۱۴۰ } . این رقم ، بالاترین رقم هزینه شده در استان اصفهان ، برای یکی از آثار تاریخی آن است . به تبع این هزینه ، شبستان و بویژه محراب آن نیز تعمیر و ترمیم شد .
در حال حاضر ، شبستان و محراب در وضعیت خوبی قرار دارد . محراب الجایتو که یکی از جاذبه های گردشگری شهر اصفهان محسوب می شود ، هر روز مشتاقان زیادی از گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب می کند . مسئولان میراث فرهنگی در حفاظت آن سعی بلیغ دارند . تا فاصله سه متری از محراب و منبر مسجد الجایتو ، نرده های چوبی کار گذاشته شده است تا بازدیدکنندگان نتوانند سطح گچی محراب را لمس کنند .
اگر تصاویری که ویلبر از این اثر به دست داده { ویلبر ، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان ، ۲۵۹ } با تصاویر هنر فر { هنرفر ، گنجینه آثار تاریخی اصفهان ، ۱۱۷ } که وضعیت امروزی ان را نشان می دهد مقایسه شود ، معلوم می گردد که قسمتهای بالای محراب الجایتو تعمیر و ترمیم اساسی شده است . از این رو ، تا حدود زیاد امید است که این اثر نفیس ، به حیات تاریخی خودش ادامه دهد .

http://darvar۳۰۰۰.blogfa.com
منابع :
۱. دیولافوا ، ژان ، سفرنامه دیولافوا در زمان قاجاریه ، ترجمه و نگارش فره وشی ، چاپ دوم ، تهران ، کتابفروشی خیام ، ۱۳۶۱.
۲. رفیعی مهر آبادی ، ابوالقاسم ،آثار ملی اصفهان ، چاپ اول ، تهران ، نشر آثار ملی ایران ،
۳.گدار ، اندره ودیگران ، آثار ایران ، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم ،چاپ سوم ، مشهد . موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی ، ۱۳۷۵
۳. مشکوتی ، نصرت ا… ، بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران ، تهران ، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران ، بی تا
۴. مهران ،محمود ،کارنامه ده سال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران ، تهران ، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران ، ۱۳۵۵.
۵. ویلبر ، دونالد نیوتن ، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان ، ترجمه عبدا… فریار ، چاپ دوم ، تهران ، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ، ۱۳۶۵
۶. نیکزاد امیر حسینی ،کریم ، “محراب گچبری مسجد جامع اصفهان ” ، نشریه اداره فرهنگ استان دهم ( اصفهان ) ، سال دوم ، ۱۳۳۵ ، شماره ۱۰.
۷. هاکس ، مویت ایران ، افسانه و واقعیت ، ترجمه محمد حسین نظری نژاد و دیگران ، چاپ دوم ، مشهد ، انتشارات آستان قدس رضویی ، ۱۳۷۰
۸. هدایت ، صادق ، اصفهان نصف جهان ، تهران ، کتابفروشی خاور ، ۱۳۱۱
۹. هنر فر ، لطف ا… ، گنجینه آثار تاریخی اصفهان ،چاپ دوم ، اصفهان کتابفروشی ثقفی ، ۱۳۵۰