آشنایی با منابع طبیعی و جنگلهای ایران ـ بخش اول

جنگل‌داری عبارتست از به‌کارگیری مجموعه‌ای از علوم و فنون که درجهت شناخت جوامع متنوع جنگلی، آگاهی از کیفیت و کمیت آن‌ها، پرورش توده‌های جنگلی، بهره برداری مستمر ازتولیدات جنگل، روش‌های مختلف قطع و استحصال و حمل درختان افکنده مورد استفاده قرار می‌گیرد. شایان ذکر است حفاظت، احیا و توسعه‌ی مناطق جنگلی به‌عنوان تولید کننده‌ی ماده‌ی اولیه‌ی (چوب) و ازسویی تعدیل و تنظیم کننده‌ی شرایط آب و هوایی و خاکی دارای اهمیت بسیاری است.
مساحت منابع طبیعی ایران شامل جنگل، مرتع، بیابان و بیشه‌زار و درختچه‌زارمعادل۴۸/۸۳ درصد مساحت کشور است. لازم به توضیح است جنگل‌های ایران که نزدیک به ۹ درصد از مساحت کل کشور را تشکیل می‌دهند، از منظر مدیریتی به دو گروه جنگل‌های شمال و جنگل‌های خارج از شمال و از لحاظ اقلیمی به پنج ناحیه‌ی رویشی تقسیم می‌شوند، در حال حاضر سهم هر ایرانی از جنگل‌های کشور۲/۰ هکتار است، این در حالی‌ست که سرانه‌ی جهانی جنگل ۸/۰ هکتار است.
● جنگل‌های شمال
جنگل‌های شمال کشور که به جنگل‌های ناحیه‌ی رویشی هیرکانی یا خزری، جنگل‌های مرطوب و جنگل‌های صنعتی شمال شهرت یافته‌اند هم‌چون نوار سبزی حاشیه‌ی جنوبی دریای خزر و نیم‌رخ شمالی رشته کوه البرز از آستارا تا گلیداغی را به طول تقریبی ۸۰۰ کیلومتر، عرض ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر و ارتفاع ۲۸۰۰ متر از سطح دریا پوشانده‌اند. جنگل‌های این ناحیه کمربندی از درختان خزان‌کننده‌ی دوران سوم زمین‌شناسی را تشکیل می‌دهند و به‌همین خاطر در زمره‌ی کهن‌ترین جنگل‌های جهان محسوب می‌شوند. تاکنون ۸۰ گونه‌ی درختی (به‌طورعمده پهن برگ)، چهارگونه‌ی سوزنی برگ بومی و ۵۰ گونه درختچه‌ای در این جنگل‌ها شناسائی شده که اغلب آنها از تیپ‌های آمیخته‌ی راش، ممرز، بلوط، افرا و توسکا هستند.
● جنگل‌های خارج از شمال
جنگل‌های خارج از شمال که به جنگل‌های نیمه مرطوب، حمایتی و حفاظتی شهرت یافته‌اند براساس شرایط اقلیمی و پوشش گیاهی، به چهار ناحیه تقسیم می‌شوند.
▪ ناحیه‌ی رویشی زاگرسی:
این ناحیه‌ با مساحتی حدود ۱/۶ میلیون هکتار از کیلومتر ۲۵ پیرانشهر به سردشت در استان آذربایجان‌غربی شروع و به شهرستان فیروزآباد فارس ختم می‌شود. جنگل‌های این ناحیه در استان‌های آذربایجان‌غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، اصفهان، کهکیلویه و بویر احمد و قسمتی از استان فارس پراکنده هستند. البته علاوه بر استان‌های فوق هنوز بقایای گونه‌ی اصلی زاگرس یعنی بلوط در استان‌های همدان و مرکزی رویش دارد که دلیل قابل مشاهده‌ای بر گستره‌ی وسیع‌تر جنگل‌های زاگرس ازگذشته تا به امروز است.
▪ ناحیه‌ی رویشی ایران تورانی:
ناحیه‌ی رویشی ایران تورانی با مساحتی حدود ۱/۴ میلیون هکتار، جزو مناطق خشک و نیمه خشک بوده و قسمت عمده‌ی فلات مرکزی ایران را در برگرفته است. نوسان حرارت در این ناحیه بسیار شدید است به نحوی‌که شدت حرارت تابستان در آن مشابه صحراهای آفریقا و سرمای زمستان آن از سرمای ناحیه‌ی مدیترانه شدیدتر است. این ناحیه بر اساس شرایط توپوگرافی و ارتفاع به دو منطقه‌ی کوهستانی با آب و هوای سرد و منطقه‌ی جلگه‌ای با آب و هوای بیابانی و گرم و خشک تقسیم می‌شود. هر چند که شرایط جوی منطقه‌ای موجب پراکندگی و فاصله‌ی زیاد درختان شده اما به‌دلیل وسعت زیاد این ناحیه دارای گونه‌های گیاهی متنوع می‌باشد به نحوی‌که ۶۹ درصد فلور ایران در آن قرار گرفته است.
ـ جنگل‌های بخش کوهستانی:
در این بخش تیپ‌های جنگلی همانند ارس، بنه و بادام رویش دارند. لازم به ذکر است مهمترین جنگل‌های ارس در هزار مسجد خراسان، چهارباغ شاهرود و ساردوئیه‌ی کرمان هستند، از سویی جنگل‌های بنه و بادام در حوزه‌ی آبریز دریاچه بختگان استان فارس، در امتداد سلسله‌ی جبال بارز استان کرمان و جنگل‌های بادامک جنوب خراسان از مهمترین مناطق جنگلی این بخش محسوب می‌شوند.
ـ جنگل‌های بخش جلگه‌ای:
در بخش جلگه‌ای جنگل‌های بیابانی گونه‌هایی نظیر گز، تاغ، قیچ و اسکنبیل رویش دارند. پوشش جنگلی در این ناحیه به‌دلیل شرایط سخت اکولوژیکی به‌صورت تنک بوده و فاصله‌ی میان درختان توسط درختچه‌ها و بوته‌ها پوشش داده می‌شود. میزان بارندگی در این ناحیه سالیانه کمتر از ۲۰۰ میلی‌متر است.
▪ ناحیه رویشی ارسبارانی:
این ناحیه با مساحتی حدود ۷/۱۴۸ هزار هکتار، در شمال غربی ایران در استان آذربایجان‌شرقی، شمال غرب استان اردبیل و به‌طورعمده‌ در حوزه‌ی آبخیز رودخانه‌ی ارس قرار دارد. وضعیت اقلیمی خاص و برخورداری از آب و هوای نیمه‌مرطوب و وجود مه در این ناحیه سبب شده جنگل‌های نیمه‌انبوهی در این مناطق بوجودآید. اگر چه میزان بارندگی در این منطقه دارای نوسان ۶۰۰-۳۰۰ میلی‌متر در سال است اما به‌طورعمده بیشتر روزهای سال، هوا مه‌آلود بوده و این امر تاثیر بسزایی در افزایش بیلان آب و ذخیره سازی آن در خاک دارد.
تنوع گونه‌های گیاهی از اختصاصات ویژه‌ی این ناحیه رویشی است، به‌طوری که بسیاری از گونه‌های جنگلی ناحیه‌ی رویشی هیرکانی در آن وجود دارد. ناحیه‌ی رویشی ارسباران جزء ذخایر ژنتیکی جهانی ثبت شده و از تنوع بیولوژیکی بالایی برخوردار است، به نحوی‌که حدود ۱۰۰ گونه‌ی چوبی همانند بلوط، ‌ممرز،‌ افرا،‌ بنه، زبان گنجشک، شیرخشت، بادام،‌ کیکم، ‌ارس، زغال اخته، داغداغان، ملچ، سرخدار و ... در این ناحیه رویشی وجود دارند. علاوه بر موارد در پیش گفته شده بیش از ۷۷۵ گونه‌ی گیاهی (۵۵ گونه از آنها برای اولین بار در ایران گزارش شده است) در منطقه‌ی حفاظت شده‌ی ناحیه‌ی رویشی ارسبارانی شناسایی شده‌است.
ارسباران از سال ۱۹۷۶ میلادی به‌عنوان یکی از اندوخت‌گاه‌های زیست سپهر یونسکو مورد حمایت جهانی قرار گرفته است، از سویی این ناحیه حدود ۳۰ سال است که به‌عنوان مناطق شکار ممنوع و حفاظت شده مورد توجه قرارگرفته و یگانه زیستگاه یکی از نادرترین پرندگان جهان به‌نام سیاه خروس است.
▪ ناحیه‌ی رویشی خلیج فارس و دریای عمان:
ناحیه‌ی رویشی خلیج عمانی با مساحتی حدود ۰۸/۱ میلیون هکتار بخشی از جنوب غرب و تمام سواحل جنوبی کشور را دربرمی‌گیرد. این ناحیه در مقایسه با نواحی رویشی هیرکانی، ارسبارانی و زاگرس از تنوع گیاهی کمتری برخوردار بوده و سطح زیادی از آن را جنگل‌های مانگرو تشکیل می‌دهد. ناحیه‌ی رویشی خلیج فارس و دریای عمان از قصر شیرین شروع و به صورت نوار باریکی به سمت جنوب کشور کشیده ‌شده و پس از عبور از استان‌های خوزستان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان به مرز ایران و پاکستان ختم می‌شود؛ به‌دلیل تفاوت اکولوژیکی، رویش‌های اصلی این ناحیه به دو قلمرو تقسیم می‌شوند.
ـ قلمرو خلیج فارس:
این قلمرو از قصر شیرین شروع شده و تا حوالی مرز استان بوشهر با هرمزگان امتداد می‌یابد. رویش‌های اصلی این قلمرو شامل کنار، کهورک و پده است.
ـ قلمرو دریای عمان:
رویش‌های اصلی این قلمرو، که بخشی از استان‌های هرمزگان و سیستان و بلوچستان را در بر می‌گیرد، شامل کهور ایرانی و انواع آکاسیا می‌باشد. چش یا کرت که از چوب آن در صنعت لنج‌سازی استفاده می‌شود به‌صورت پراکنده در این قلمرو، و جنگل‌های ماندابی یا مانگروها نیز که متشکل از دو گونه‌ی حرا و چندل هستند در این ناحیه گسترش دارند. میزان بارندگی سالیانه این ناحیه که از شرق به غرب افزایش می‌یابد دارای نوسان ۱۰۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر است.

تدوین:
مهندس کیومرث سفیدی ـ دانشجوی دکترا دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران ـ خبرنگار مهندسی منابع طبیعی- جنگلداری خبرگزاری دانشجویان ایران

منبع : خبرگزاری ایسنا