مساجد تاریخی استان آذربایجان غربی

● مسجد جامع ارومیه
این مسجد یکی از آثار کهن و قدیمی شهر تاریخی ارومیه است که در میان بازار قدیمی این شهر قرار دارد و یکی از ارکان اصلی بافت قدیمی شهر به شمار می‌رود. بعضی از محققین اعتقاد دارند که در ابتدا این بنا آتشکده بوده و بعد از ورود مسلمین ویران گشته و سپس در قرن هفتم بر روی آن مسجدی بنا شده است.به اعتقاد این محققین سبک گچبری ها،تزئینات، ستون بندی ها، طاق های مسجد عینا شبیه سبک معماری سلجوقیان است. تاریخ تجدید بنای این مسجد معلوم نیست اما محراب آن در تاریخ ۶۷۶ هجری قمری ساخته شده است. این مسجد به همراه بافت قدیمی شهر مخصوصا بازار و راسته های آن بار ها مورد مرمت قرار گرفته است . مسجد جامع با دو ورودی که از صحن بزرگ آن منشعب می‌شود،به بازار راه دارد. این مسجد دارای آثاری از دوره های مختلف است. شبستان گنبد دار قدیمی؛ هسته اولیه این بنا را تشکیل می‌دهد که حاوی کلیه مشخصات معماری اسـلامـی اسـت.بـه احـتـمال زیاد این بخش متعلق به دوران سلجوقیان می باشد. محراب مسجد با گچبری خیلی نفیس در این قسمت قرار دارد و در زمان ایلخانان ساخته شده است. چهل ستون متصل به شبستان گنبد دار؛ زمان ساخت آن جدید تر از ساختمان اولی به نظر می‌رسد. در خاکبرداری از کف آن مقداری اشیای متعلق به دوره ایلخانیان به دست آمده است. این چهل ستون به خاطر صدمات وارده چندین بار مرمت شده است. حجره های قدیمی اطراف صحن مسجد؛ این حجره ها متعلق به اوایل دوره زندیه می باشد و بر اساس سنگ نوشته آن متعلق به سال ۱۱۸۴هجری قمری است. بخش نوساز اطراف صحن؛ این مجموعه به جای بافت فرسوده ساخته شده و مصالح به کار رفته در مسجد نیز متفاوت است . شبستان گنبددار و چهل ستون با دو نوع مصالح ، قسمت تحتانی وقسمت های بالایی آن از آجر ساخته شده است.از مهمترین عوامل تزئینی مسجد کتیبه های کوفی دور گنبد و گچبری محراب آن است.
● مسجد مناره
مسجد مناره در فاصله کمی از مسجد سردارو در محله امیرنظامی شهر ارومیه قراردارد. این مسجد بنایی است با مناره های بلند و در دوره قاجاریه توسط دو تن به نام "حاج علی یار خان" و "حاج ید الله خان" امیر نظامی افشار ساختهشده است.مناره مسجد در گوشه جنوب شرقی قرار دارد. و کاربردآجر درآن از نظم و دقت بسیاری برخوردار است. پوشش سقف و ستون های تالار اصلی از چوب است. دیوار های جانبی با آجر کاری منظم به خوبی بند کشی شده است. در حد فاصل بندهای مناره مسجدآجر های لعابدار مربع شکل کوچک به صورت مارپیچ قراردارد. و قسمت فوقانی مناره که با کاشی های هفت رنگ حاشیه سازی شده حکایت از ذوق سازندگان بنا دارد. این ذوق در ساخت ستون های چوبی و تزئینات روی چوب و همچنین محراب این مسجد نیز دیده می شود.
● مسجد جامع مهاباد
مسجد جامع مهاباد در خیابان حافظ این شهرستان قرار دارد. این مسجد در گذشته در بافت قدیمی شهر قرار داشت. در حال حاضر این بافت تغییرات عمده ای یافته است. مسجد جامع که به مسجد سرخ نیز معروف است، به دستور <بداق السلطان> حاکم مهاباد ساخته شده و در زمان شاه سلیمان صفوی تکمیلشده است. همچنین مدرسه ای جهت تحصیل طلاب علوم دینی نیز در ضلع شرقی آن تاسیس شد . این مسجد قدیمی ترین مسجد مهاباد است و از نظر توازن در طرح با هجده گنبد خشتی و شبستانی با هجده ستون سنگی و حجره های پیرامون آن از زیباترین بنا های تاریخی استان به شمار می رود. مصالح به کار رفته در پی دیوار ها،ستون ها و کف شبستان سنگ و بقیه قسمت های آن آجر است. جدا از تراش سنگ ستون ها و نوع آجر چینی بنا به خصوص در بخش داخلی شبستان که از توازن مناسبی برخوردار است کل فضا ی مسجد و حجره های اطراف صحن بدون تزئینات معماری است.
● مسجد شیخ
یکی دیگر از مساجد آباد و قدیمی شهرستان خوی مسجد شیخ است که در خیابان طالقانی و تقریبا رو به روی بازار قدیمی این شهر قرار دارد. این مسجد در سال ۱۲۳۸ هجری قمری توسط <حسین خان بیات ماکویی> جهت اقامه نماز <حاج شیخ محمد نمازی خویی> ساخته شد. با اینکه بیش از صدو پنجاه سال از ساخت این بنا می‌گذرد ولی هم اکنون از مساجد دایر است. این مسجد نام خود را از عالم برجسته <حاج شیخ محمد> گرفته است. چون وی همواره در حال نماز خواندن بود به همین جهت نمازی لقب گرفته بود. حاج محمد داماد وی در سال ۱۲۰۰ هجری قمری برای تدریس وی مدرسه ای در کنار خانه اش دایر کرد این مدرسه هم اکنون به مدرسه نمازی معروف است و تا به حال صد ها عالم تحویل داده است. این مجموعه زمانی مرکز علمی بود وطالبان علوم دینی را از قفقاز،ترکیه، زنوز،تسوج، ارومیه و نقاط دیگر به سوی خود جذب می کرد . در سال ۱۲۳۸ مسجدی در کنار مدرسه ساخته شد تا شیخ محمد نمازی،نمازش را در آنجا اقامه کند. این مسجد توسط حسین خان احداث شد. ساختمان مسجد ساده و بدون تزئینات است. در رواق آن چهار ستون سنگی وجود دارد و شش گنبد آجری سقف مسجد را می‌پوشاند.ورودی مسجد از سمت خیابان به حیاط راه دارد و ورودی دیگری نیز در کوچه مقبره است. بر سر در این ورودی لوحه ای از مرمر دیده می‌شود. درکاشیکاری هلال یکی از پنجره های حیاط، تاریخ ۱۳۹۶ هجری قمری آمده است. محراب مسجد با مقرنس های گچی و گچبری آیاتی از کلام الله مجید تزئین شده است .
● مسجد داش اغلیان
این مسجد در کوچه امیر دیوان شهرستان خوی قرار دارد واز مساجد آباد و دایر این شهر به شمار می‌رود. مساحت ساختمان مسجد درحدود ۴۰۰ متر مربع می‌باشد. سقف این مسجد بدون ستون چوب پوش است. همین امر یکی از خصوصیات معماری این مسجد محسوب می‌شود. بامی شیروانی، سقف آن را می پوشاند. این مسجد دارای ایوانی با چهار ستون چوبی است. سر ستون ها کنده کاری شده اند. ستون های ایوان و رواق ، مسجد را به سه قسمت تقسیم کرده است. در وسط ستون ها این جمله دیده می‌شود : (از برکات حضرت مستطاب اجل مولانا الحاج شیخ عبدالوهاب النمازی دامه برکاته)که شاید تاریخ بنا یا تعمیر ویا بازسازی بعدی آن است. در بنای مسجد از چوب ،سنگ و آجر استفاده شده است و بعد از پی ها آجرها با ملات آهک و شن روی هم چیده شده اند.از جمله تزئینات این بنا گچبری ساده است که در سراسردیواره ها با خطوط موازی به اندازه تقریبی۵۰ سانتیمتری به چشم می خورد . همچنین در و پنجره بزرگ مسجد به سمت حیاط دارای کاشیکاری زیبایی باآیات قرآن مجید است. معمار ساختمان بیشتر ذوق و سلیقه خود را در بر پایی طاق نما و تزئینات آجری پایه ها و هلال در مسجد انجام داده است. بالای این در لوحه ای به ابعاد تقریبی ۹۰*۶۰ سانتیمتری دیده می‌شود که حاوی نوشته هایی در چهار ستون است و متا سفانه به خاطر فرسایش آن خوانده نمی‌شود. در این مسجد سنگی به نام "داش اغلیان" وجود دارد. این سنگ در داخل محفظه ای نگهداری می‌شود و مورد احترام مردم است.
● مسجد حمامیان
این مسجد در کنار قریه حمامیان در شهرستان بوکان قرار دارد. بقایای مدرسه قدیمی حمامیان و وضو خانه آن همچنان سالم بر جای مانده است.مسجد با نقش مربع شکل و به صورت تک گنبدی با مصالح سنگ لاشه ای و آجر چهار گوش در بدنه و گنبد پوششی به صورت دو لایه، بنا شده است . بعد از احداث بنای مسجد مدرسه‌ای در جوار آن ساخته و در فاصله ۳۰ متری آن نیز وضو خانه هایی در ضلع شمال غربی مسجد احداث شد. موسس این مسجد مرحوم "محمود آقایی ایلخانی زاده " و معمار آن مرحوم" معمار باشی مراغه ای" است.

منبع : روزنامه آفتاب یزد