واکنشهای دارویی

واکنشهای مغایر و ناخواسته‌ی داروها بینهایت عادی هستند و غالباً در پوست مشاهده می‌شوند و کمتر در ارگان‌های دیگر مورد توجه واقع می‌شوند. واکنشهای دارویی ممکن است از داروهایی نتیجه‌ شوند که به طور موضعی و یا به طور سیستمی تجویز می‌شوند.
مکانیسم ‌واکنشهای دارویی در رابطه با مصرف داروها با دوز بالا (Over Dosages) است که تولید سمیت در انسان و حیوانات نموده و بعضی اوقات امکان به وجود آمدن عمل فارماکولوژی ناخواسته‌ی دارو را در دوزاژ معمولی سبب می‌شود که این وضعیت را اثرات جانبی (Side Effects) می‌خوانند. تجویز دو دارو و یا تعداد بیشتری از داروها به طور همزمان اثر یک یا هر دو دارو را به علت تداخل بین داروها تغییر می‌دهد. دارو ممکن است تولید یکی از چهار نوع واکنش آلرژیک کلاسیک را بنماید که آنها را به نوع I و تا IV تقسیم می‌نمایند و امکان دارد که واکنشهای آلرژیک را در همان فرد در زمانهای متفاوت به وجود آورد.
افراد مختلف ممکن است پاسخ غیر اختصاصی به داروها نشان دهند. این عدم تعادل اکولوژیکی در حساسیت کیفی غیر طبیعی نسبت به داروها (Idiosyncrasy Ecological Imbalance) به وسیله‌ی داروهای مختلف و به واسطه‌ی تغییر تعادل طبیعی میکروارگانیسم‌ در پوست و در رابطه‌ با وضعیت تراتولوژیک و تراتوژنیک و سایر عیوب جنینی است که این مسأله به علت استفاده ازداروهای مختلف به خوبی مشخص شده است.
واکنشهای دارویی دارای انواع زیادی هستند که مهمترین آنها به شرح زیر خلاصه می‌شوند.
▪ بثورات یا راشهای پوستی:
این نوع راش پوستی از عادی‌ترین بثورات پوستی است. جراحات در این وضعیت به صورت ماکول‌های سرخ مخملکی شکل یا ماکول‌های پاپولی دیده می‌شود که معمولاً به صورت متقارن پراکنده بوده و عموماً با مصرف آمپی‌سیلین، جنتامایسین، فنیل بوتازون، طلا، جیوه و سولفونامید‌ها مشاهده می‌گردند.
▪ کهیر:
کهیر به وسیله‌ی نوع Iیا نوع III واکنش‌ آلرژیک تولید می‌شود. بعضی از داروها به طور مستقیم به عنوان آزاد کننده‌های هیستامین عمل می‌نمایند. داروهایی که عموماً سبب کهیر می‌شوند عبارتند از: پنی‌سیلین، آسپیرین، باربیتورات‌ها، هیدرالازین، سولفونامیدها، کدئین و مورفین. کهیر ممکن است با واکنشهای بیماری سرم یا آنافیلاکسی سیستمی همراه شود.
▪ راشهای دارویی ثابت:
راشهای دارویی ثابت جراحات مخاط در دوایری هستند که به طور مقاوم در هر محل تجویز داروی آلرژنیک عود می‌نمایند. این بثورات به وسیله‌ی تظاهر اشکال مدور یا بیضوی و به صورت لکه‌های قرمز تیره‌یی که سریعاً برجسته می‌شوند و خارش‌دار و حتی به صورت جراحات پوستی برآمده شکل می‌گیرند مشخص می‌شوند. التیام جراحات لکه‌یی، هیپرپیگمانتاسیون بر جای می‌گذارند. داروهای عادی مسوول بثورات ثابت عبارتند از: تتراسیکلین‌ها، سولفونامیدها، باربیتورات‌ها، فنول فتالئین‌ و سالسیلات‌ها.
▪ بثورات لیکنی شکل:
داروهای عادی سبب بثورات لیکنی عبارتند از فلزات سنگین، PAS، استرپتومایسین، INH، تولیوتامید، کلروپروپامید و متیل دوپا.
▪ درماتیت ورقه ورقه شدن پوست و ریزش آن:
داروهای عادی مولد درماتیت ورقه ورقه شدن و ریزش پوست شامل: طلا، جیوه، باربیتورات‌ها، سولفانامید‌ها، فنیل‌بوتازون، PAS و هیدانتوئین‌ می‌باشند.
▪ بثورات آکنه فرم:
بثورات آکنه فرم عموماً به وسیله‌ی ACTH،کورتیکواستروئیدها، آندروژن‌ها، INH، داروهای ضد بارداری خوراکی، یدایدها و برومیدها به وجود می‌آیند.
▪ پیگمانتاسیون:
عادی‌ترین داروهای مسوول پیگمانتاسیون عبارتند از: تتراسیکلین‌ها، ماینوسیکلین‌، کلوکین، مپاکرین، فلزات سنگین، کلوفازیمین و کلروپرومازین.
▪ بثورات برآمده پوستی:
واکنش‌ داروهای مولد بثورات برآمده پوستی ممکن است به علت مصرف باربیتورات‌ها، سولفونامیدها، مپروبامات، نالی دیکسیک اسید و نیترازپام به وجود آیند. بثورات پمفیگوس مانند ممکن است به وسیله‌ی پنی‌سیلامین، بتابلوکرها وکاپتوپریل به وجود آیند.
▪ چند فرمی اریتم مخملکی شکل:
داروهای مولد شامل باربیتورات‌ها، سالیسیلات‌ها، سولفونامیدها، پنی‌سیلین‌و هیدانتوئین ‌می‌باشند.
▪ بثورات اگزماتوز:
این قبیل بثورات ممکن است به وسیله‌ی متیل‌دوپا، سولفونامیدها، فنیل‌بوتازون، سولفونیل اوره‌ها حادث شوند.
▪ سندرم لوپوس اریتماتوز مانند:
داروهایی که می‌توانند تولید سندرم لوپوس اریتماتوز مانند نمایند عبارتند از پروکائینامید، هیدرالازین، INH و پنی‌سیلامین.
بثورات به وجود آورنده‌ی عوارضی که با پیدایش لکه‌های ارغوانی روی پوست و مخاطها مشخص می‌شوند. داروهای مولد وضعیت پورپوریک شامل ارسنیک، باربیتورات‌ها، کلونیدین، سولفونامیدها، مپروبامات‌ها هستند.
▪ گره‌های اریتم مخملکی شکل:
این قبیل عوارض به وسیله‌ی تظاهر اریتم مخملکی شکل، درد و نودول‌های ظریف که معمولاً روی پا ظاهرمی‌شوند مشخص می‌گردند. عادی‌ترین علل آن عفونت استرپتوکوکسی، سل و سارکوئیدوز شناخته شده‌‌اند.
هیستوپلاسموز و داروهایی نظیر سولفونامیدهاو داروهای ضد بارداری خوراکی از دیگر عوامل به وجود آورنده‌‌ی این عارضه به شمار می‌روند.
▪ طاسی و ریزش موی سر:
این حالت ممکن است به وسیله‌ی آنتی‌متابولیت آنتی‌کوآگولانت‌ها، آنتی‌تیروئیدها و داروهای ضد بارداری خوراکی به وجود آیند.
▪ حساسیت نسبت به نور:
واکنش‌دارویی ممکن است فتوتوکسیک یا فتوآلرژیک باشد. داروهای مختلفی که سبب حساسیت نسبت به نور می‌شوند عبارتند از پسورالن، سولفونامیدها، گریزوفولوین‌ها، تتراسیکلین‌، فنوتیازین و تیازیدها.
▪ بثورات پی‌تیریازیس روزه آ مانند:
داروهایی که سبب بثورات پیتریازیس روزه آ مانند می‌شوند عبارتند از طلا، بیسموت، باربیتورات‌ها و کاپتوپریل.
▪ نکرولیز اپیدرمی سمی:
این عارضه با اریتم مخملکی شکل در پوست ظریف و جراحت پوستی وسیع پوست که سطح خاصی مثل یک آبگونه را بر جای می‌گذارد مشخص می‌شود. داروهای عادی مسوول این وضعیت عبارتند از دی فن هیدانتوئین، فنیل بوتازون، کلروپروپامید و سولفونامیدها.
▪ تشخیص:
تشخیص واکنش‌های دارویی مبتنی بر جزئیات سابقه بوده و از طریق معاینه‌ی بالینی باتوجه به علائم درمانگاهی ذکر شده صورت می‌گیرد. تستهای آزمایشگاهی تقریباً می‌توان گفت که بی‌ارزش هستند و بنابراین استفاده از آنها توصیه نشده است.
تشخیص معمولاً مبتنی بر نتیجه‌ی حاصله از ادامه ندادن مصرف دارو بوده و در بعضی موارد ممکن است امکان این مسأله به وجود آید که به وسیله‌ی تجویز یک دوز چالنج دارو در تاریخ بعدی این عارضه را تأیید کرد.
▪ درمان:
اکثریت زیادی از بثورات حاصله از تجویز داروها در عرض چند روز از زمان توقف مصرف دارو فروکش می‌نمایند. موارد خفیف‌تر نیاز به درمان علامتی به فرم آنتی‌هیستامین‌های خوراکی وبه کار بردن موضعی عوامل تسکین دهنده مثل لوسیون‌ کالامین‌ دارند. واکنش‌های شدید باید با استفاده از کورتیکواستروئیدهای سیستمی درمان شوند.

دکتر حسن اوحدی نیا
دامپزشک

منبع : هفته نامه پزشکی امروز