فرصت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات برای همه

اتحادیه مخابرات برای روز جهانی ارتباطات و جامعه اطلاعات امسال، شعار "پیوند با افراد کم‌توان: فرصت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات برای همه" را برگزیده است.
مقاله‌ای که در زیر می‌خوانید به همت فاطمه جمارانی، کارمند واحد پژوهش و برنامه‌ریزی روابط عمومی و امور بین‌الملل شرکت مخابرات ایران به مناسبت این روز تهیه شده است. در این مقاله به معرفی تلاش‌های جهانی و همچنین اقدامات ایران برای دسترسی معلولان به فرصت‌های برابر از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات پرداخته شده است.
امسال اتحادیه مخابرات به مناسبت روز جهانی ارتباطات و جامعه اطلاعاتی در راستای دسترسی همگان به فرصت‌های برابر در حوزه ICT شعار «پیوند با افراد کم توان: فرصت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات برای همه» را برای این روز برگزیده است. اجلاس جهانی سران جامعه اطلاعات، موجب شد که دولت‌های عضو در سیاست‌ها و برنامه‌های الکترونیکی کشور خود، به نیازهای ویژه ارتباطی معلولان و سایر افراد آسیب‌پذیر و محروم توجه بیش‌تر داشته باشند.
بر همین اساس دسترسی هر چه بیش‌تر به فناوری اطلاعات و ارتباطات برای همه به خصوص معلولان، بسیار اهمیت دارد. افراد معلول به دلیل ناتوانی یا کم توانی از پیشرفت‌های جامعه عقب مانده‌اند. از این رو فناوری اطلاعات می‌تواند همانند پلی این شکاف را بپوشاند و به صورت معجزه‌آسایی به افراد ناتوان کمک کند تا با روشی مناسب و دقیق گام بزرگی به جلو بردارند. برای رسیدن به این هدف بهترین حرکت، ایجاد التزام برای فراهم کردن فضایی برای دسترسی بهینه این افراد به منابع فناوری اطلاعات است.
در اینجا ابتدا باید دانست معلول کیست؟ و باید برای دسترسی برابر او به فناوری اطلاعات چه کرد؟
● معلول کیست؟
معلولیت، به ناتوانی در انجام تمام یا قسمتی از فعالیت‌های عادی زندگی فردی یا اجتماعی به علت وجود نقصی مادرزادی یا اکتسابی، در قوای جسمانی یا روانی اطلاق می‌شود.
طبق آمار سازمان ملل، بیش از نیم میلیارد نفر از انسان‌ها به دلیل ابتلا به نارسایی‌های جسمی، ذهنی یا حسی، معلول به شمار می‌آیند.
افراد معلول یک دهم جمعیت بسیاری از کشورها را تشکیل می‌دهند. تخمین زده می‌شود که ۸۰ درصد از معلولان در کشورهای در حال رشد به سر می‌برند، زیرا اغلب معلولیت‌ها ناشی از سو تغذیه، فقر، عدم مراقبت‌های بهداشتی – آموزشی و دیگر عواملی است که نتیجه توسعه نیافتگی جوامع است. ازدیاد روزافزون جمعیت و نبود منابع مالی کافی، برنامه‌های توانبخشی را در کشورهای در حال توسعه با مشکلات فراوانی مواجه کرده است، به طوری‌که معلولان در این کشورها به توجه ویژه‌ای نیازمندند.
اکثر معلولان جهان با مشکلات فیزیکی، فرهنگی و اجتماعی بسیاری روبه‌رو هستند. موانع اجتماعی، آنها را از استفاده از تسهیلات شهری و رفاهی محروم می‌سازد و نگرش عوامانه و غیرکارشناسانه اجتماعی نسبت به معلولان، آنان را تا حد زیادی از زندگی و روابط اجتماعی دور می‌کند.
استفاده از ICT یکی از بهترین شیوه‌ها برای مشارکت دادن آنها در تمامی امور فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است. به سخن دیگر ICT موثرترین راه برای توانمندساختن معلولان است تا آنها بتوانند همراه با سایر اقشار جامعه اطلاعاتی، شکاف اطلاعاتی و دیجیتالی بین افراد سالم و معلول را نیز کاهش داده و به تحقق عدالت اجتماعی کمک کنند.
در طی بیست سال اخیر کوشش‌های چشمگیری در شناساندن و معرفی اشخاص معلول به جامعه انسانی صورت پذیرفته است. یکی از مواردی که می‌توان از آن به عنوان نقطه عطفی در این زمینه نام برد اعلام سال ۱۹۸۱ میلادی به عنوان سال جهانی معلولان است که توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد صورت پذیرفت. فاصله سال‌های ۱۹۸۳ تا ۱۹۹۲ میلادی دهه جهانی معلولان نام گرفت تا کیفیت و شرکت فعالانه و همه جانبه افراد معلول را در زندگی اجتماعی و گسترش و پیشرفت آنها ارتقا بخشد.
قانون برنامه جهانی در ارتباط با معلولان که در سال ۱۹۸۲ توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد به تصویب رسید چارچوبی بین‌المللی را برای الحاق و انضمام مسایل مربوط به انواع معلولیت‌ها به یک برنامه‌ریزی ملی فراهم می‌آورد.
در سال ۱۹۹۳ قوانین استاندارد در زمینه برابر سازی مجال‌ها و فرصت‌های زندگی برای افراد که با انواع معلولیت‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند به قانون یاد شده افزوده شد تا به منزله مکمل آن بوده و موجب قوام آن گردد.
● فراهم‌کردن فرصت‌های برابر در حوزه ICT
مساله یکسان‌سازی فرصت‌ها و مجال‌ها برای معلولان هر روز بیش از پیش توجه سازمان ملل متحد را به خود معطوف می‌کند. یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها در این میان به ویژه دسترسی به فناوری جدید و نیز به محیط فیزیکی است.
در این راستا در سال ۲۰۰۲، کمیته اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل متحد در منطقه آسیا و اقیانوسیه، سمیناری را با موضوع «پیشنهادهایی در حوزه قانون برای بررسی دسترسی افراد معلول در منطقه آسیا و اقیانوسیه به فناوری اطلاعات و ارتباطات» به منظور روشن کردن شکاف دیجیتالی که افراد معلول با آن دست به گریبانند و برای ارتقا بخشیدن به وضع موجود، برگزار کرد.
در این سمینار مقرر شد، طبق قوانین سازمان ملل متحد درباره تساوی حقوق افراد معلول با سایر افراد جامعه، کشورها موظفند با توجه به اهمیت دسترسی یکسان به امکانات در تمامی وجوه یک جامعه، با معرفی برنامه‌های کاربردی فضای فیزیکی مناسبی را طراحی کنند و امکان دسترسی به اطلاعات و منابع ارتباطی را متعهد شوند.
همچنین در اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی ایران (wsis) که در دو مرحله برگزار شد (مرحله اول در ژنو در سال ۲۰۰۳ و دیگری در تونس در سال ۲۰۰۵) چهار سند مهم که به بیانیه اصول ژنو، برنامه عمل ژنو، پیمان تونس و دستور عمل تونس برای جامعه اطلاعات مشهور هستند به تصویب رسیدند.
این اسناد کلیه دولت‌ها از جمله دولت ایران و نیز تمامی سازمان‌های بین‌المللی بخش خصوصی و جامعه مدنی را به ساخت و پی‌ریزی یک جامعه اطلاعاتی مردم‌مدار، فراگیر و توسعه محور و غیر تبعیض آمیز موظف می‌کند. طبق اسناد سازمان ملل متحد از جمله بیانیه هزاره و اسناد wsis تمامی دست‌اندرکاران موظف هستند نسبت به اهداف ۸ گانه بیانیه هزاره متعهد بوده و نیز مواردی را در حوزه جامعه اطلاعاتی پیگیری کنند که یکی از موارد آن ایجاد ظرفیت ICT برای همگان و نیز ایجاد اطمینان در استفاده از آنها از جانب همگان از جمله جوانان، مسن‌ترها، زنان، بومیان، معلولان و جوامع دورافتاده و روستایی، از خلال بهبود و ارایه برنامه‌ها و سیستم‌های آموزش و پرورش شامل آموزش دایمی و آموزش از راه دور است.
همچنین در این بیانیه آمده باید توجه خاص به صورت‌بندی مفاهیم جهانی طراحی و استفاده از تکنولوژی‌های کمکی که موجب افزایش دسترسی تمامی افراد و از آن جمله معلولان شود.
● ایران و پیوند با معلولان در دسترسی به فرصت‌های برابر در حوزه ICT
با توجه به اینکه ۸۰ درصد معلولان در کشورهای در حال رشد هستند، چنین می‌توان برآورد کرد که ایران، در میان کشورهای در حال رشد، می‌بایست در زمینه پرداختن به مشکلات معلولان خود به خصوص در زمینه دسترسی برابر آنها به فناوری اطلاعات تلاشی بیش‌تر انجام دهد.
با توجه به اینکه کشور در فراهم کردن شرایط دسترسی معلولان به استفاده از امکانات رفاهی جامعه تلاش می‌کند وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات می‌بایست شرایط دسترسی این دسته از افراد را در استفاده از فناوری‌های جدید ارتباطی فراهم کند تا آنها نیز همچون افراد سالم، از این خدمات بهره‌مند شوند.
اینک به برخی از اقدامات صورت گرفته در این زمینه می‌پردازیم:
▪ تشکیل کارگروه توانبخشی فناوری اطلاعات و ارتباطات در شورای عالی اطلاع‌رسانی
معاون فنی دبیرخانه شورای عالی اطلاع‌رسانی از تشکیل «کارگروه توانبخشی فناوری اطلاعات و ارتباطات در شورای عالی اطلاع‌رسانی» خبر داد و گفت: خصوصیات متفاوت ابزارهای دسترسی به رایانه، خدمات عمومی الکترونیکی و ساختار محتوای وب‌گاه‌ها و بسته‌های نرم‌افزاری برای معلولان، برنامه‌ریزی ویژه‌ای را طلب می‌کند.
وی افزود: استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات گامی موثر در افزایش اشتغال، بهره‌وری، افزایش کیفیت زندگی، برابرسازی فرصت‌ها و در نهایت امید به زندگی برای افراد ناتوان است.
معاون فنی دبیرخانه شورای عالی اطلاع‌رسانی تدوین چارچوب کلان به کارگیری ICT برای گروه مخاطب، کمک به ایجاد و توسعه آموزش کاربری فناوری اطلاعات و ارتباطات برای معلولان، تدوین چگونگی تجهیز و مناسب‌سازی مراکز علمی، فرهنگی، آموزش، اقتصادی و اطلاع‌رسانی به منظور ارایه خدمات الکترونیکی و رایانه‌ای را از جمله اهداف و وظایف این کارگروه عنوان کرد و افزود: تدوین دستورالعمل برای ساختار محتوای وب‌گاه‌ها و بسته‌های نرم‌افزاری عمومی برای گروه‌های مختلف معلولان، تهیه فهرست موضوعات و عناوین برای طرح‌های مطالعاتی و پژوهشی و حمایت از برگزاری سمینارها و کارگروه‌های آموزشی به منظور تعامل بیش‌تر سازمان‌های ذی‌ربط، متخصصان و گروه مخاطب از دیگر اهداف این کارگروه محسوب می‌شود.
▪ وزارت ارتباطات به نابینایان تسهیلات ICT پرداخت می‌کند
مدیر کل دفتر آموزش، پژوهش و فناوری اطلاعات از ارایه تسهیلات در زمینه ICT به نابینایان خبر داد.
دکتر یزدانیان در اولین همایش بین‌المللی و دومین همایش ملی فناوری اطلاعات و معلولان با رویکرد به نابینایان گفت: به منظور بسترسازی مناسب در زمینه ICT در کشور، وام وجوه اداره شده با بهره کم ارایه می‌شود که احتمالا برای توسعه ICT این بهره حذف خواهد شد.
وی افزود: افرادی که نرم‌افزارهایی با رویکرد نابینایان تولید کنند و به ثبت رسانند و یا ابداع و اختراعاتی در زمینه ICT داشته باشند، با کسب مجوزهای لازم از تسهیلات و حمایت‌های این وزارتخانه بهره‌مند می‌شوند.
▪ آینده ICT از آن معلولان
سال گذشته تعدادی از مسوولان انجمن ناشنوایان کشور خواستار کاهش تعرفه پیامک برای آن دسته از افرادی بودند که به دلیل ضایعه ناشنوایی قادر به استفاده از امکانات صوتی تلفن‌همراه نیستند، بنابراین، تنها راه آسان استفاده از تلفن‌همراه برای این دسته از معلولان سرویس پیام کوتاه است. این خود بخشی از اقداماتی است که وزارت ارتباطاات با توجه به شرایط معلولان در کشور می‌تواند گامی در فراهم کردن فرصتی برابر برای این دسته از افراد بردارد.
به طور اجمال، به مواردی که وزارت ICT می‌تواند در فراهم کردن فرصت‌ها برای دسترسی معلولان به فناوری اطلاعات اقدام کند، اشاره می‌شود:
۱) ایجاد زیرساخت‌های لازم و ضروری برای معلولان در استفاده از ICT:
یکی از اقدامات وزارت ICT گسترش فناوری wimax است تا معلولان قادر باشند از هر نقطه و بدون جابه‌جایی فیزیکی به شبکه متصل شده و موانع فیزیکی سدی در برابر دسترسی آنها نباشد.
۲) ایجاد فرصت‌های تحصیل معلولان در منزل با به کارگیری فناوری اطلاعات مانند:
- اختصاص خط پرسرعت اینترنت به معلولان جهت دسترسی آسان به اینترنت به منظور آموزش از راه دور و توسعه e-learning
- ایجاد و توسعه وسایل الکترونیکی کمک آموزشی جهت استفاده راحت‌تر معلولان (پرینتر بریل مخصوص نابینایان، مونیتور با امکان خواندن متون یا تایپ با متون با خواندن یا حرف زدن)
- ساخت و ارایه برنامه‌هایی از طریق شبکه اینترنت که مخصوص افراد معلول باشد.
- ایجاد پورتال جهت ارایه خدمات و اطلاع‌رسانی مخصوص افراد کم‌توان (معلول)
- ایجاد کتابخانه الکترونیک با امکان پخش صدا و عکس‌العمل نسبت به صدا
- طراحی مجموعه نرم‌افزارهای استاندارد صفحه خوان (Screen Reader)، موتور صوتی هوشمند (T.T.S) و شناسه‌گر فارسی (OCR) جهت دسترسی آسان و مطمئن به منابع اطلاعاتی و کتب مختلف به منظور مطالعه نابینایان و همچنین بهره‌گیری از منابع سرشار علمی موجود در کتابخانه‌های اینترنتی و تسهیل در امر نگارش پایان‌نامه‌ها و امکان استفاده نابینایان از نشریات، تلتکست، فیش‌های بانکی و غیره
۳) ایجاد امکان فرصت‌ها شغلی در منزل با استفاده از فناوری اطلاعات مانند:
- ایجاد پایگاه اطلاع‌رسانی در خصوص معرفی مشاغلی که معلولان مختلف می‌توانند در آن زمینه فعالیت کنند.
- ایجاد بانک اطلاعاتی جهت معرفی شرکت‌های متقاضی مشاغل فوق‌الذکر (این مورد منوط به سهمیه اختصاصی شرکت‌ها و سازمان‌ها جهت استخدام این گونه افراد است)
- اختصاص خطوط پرسرعت اینترنت جهت ارتباط معلولان در منزل یا محل کار
۴) گسترش امکانات دولت الکترونیک و دسترسی آن در منزل جهت:
- ارتباط با بانک‌ها جهت دریافت حقوق، پرداخت قبوض، گرفتن وام و ...
- درخواست خدمات دولتی از طریق اینترنت مانند: خلافی خودرو، گذرنامه، پیگیری نامه‌های اداری و ...
- گسترش امکان خرید و فروش اینترنتی
- ایجاد بانک اطلاعاتی پزشکی و امکانات بیمارستانی و تسهیلات انواع بیمه‌ها و امکان ارتباط مستقیم با پزشک و داروخانه و فوریت‌های پزشکی در مواقع ضروری
- امکان گردشگری اینترنتی مانند پخش مستقیم اماکن زیارتی و سیاحتی
- ایجاد سایت‌های تفریحی مختص به معلولان
- برگزاری همایش و دعوت از نخبگان برای استفاده هر چه آسانتر معلولان از ICT
- برگزاری نمایشگاه با موضوع ارتباطات و فناوری اطلاعات برای همه
- تهیه منابع و کتاب‌های مرتبط با موضوع ICT به صورت فایل‌های صوتی
۵) تشکیل شورای عالی معلولان
شورای عالی معلولان متشکل از سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف در حمایت از معلولان به منظور دستیابی به عدالت اجتماعی و ایجاد مدیریت منسجم و کارآمد در جهت برطرف کردن نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی معلولان و استفاده هدفمند از امکانات و ظرفیت‌های بالقوه دستگاه‌ها و نهادهای دولتی و غیردولتی در جهت توسعه رفاه و تامین اجتماعی برای معلولان است.

فاطمه جمارانی

منبع : روزنامه فناوران