پایان عمر اشتراک نشریات علمی

«متاسفیم، این مقاله تنها برای مشترکین قابل دسترسی است»
سعی کنید که نسخه اینترنتی یک نشریه علمی را ببینید، آنگاه در اغلب موارد با پیام فوق رو به رو می‌شوید. این وضعیت تنها مشکل افراد عادی نیست، دانشمندان و پزشکان نیز هر روز با آن مواجهند.
تعداد نشریات علمی آنقدر زیاد است که هیچ کتابخانه ای نمی‌تواند همه آنها را مشترک شود. اینترنت بالقوه این امکان دسترسی فوری پژوهشگران را به اطلاعاتی که نیاز دارند فراهم می کند، اما این توان بالقوه ضایع می شود، چرا که نشریات علمی هنوز الگوی دسترسی براساس اشتراک را به کار می بندند که میراث دوران انتشار چاپی است.
دانشمندان قرن ها است که نتایج پژوهش هایشان را نوشته‌اند و داوطلبانه آنها را به نشریات علمی سپرده‌اند و آنها نیز این مقالات را منتشر کرده‌اند و با دریافت هزینه اشتراک نه تنها مخارج خود را تامین کرده‌اند، بلکه سود مناسبی هم برده اند.
گرچه اکنون مقالات علمی عمدتاً بر روی اینترنت هم در دسترس است، اما این الگوی قدیمی تقریباً بی‌تغییر مانده است. ناشران مجلات علمی به دربانان دسترسی به نوشته‌های علمی بدل شده‌اند.
اما در چند سال گذشته دگرگونی‌هایی آغاز شده است. تامین‌کنندگان مالی پژوهش‌ها که صدها میلیون پوند را هر سال صرف پژوهش‌های علمی می‌کنند، بی‌صبری فزاینده‌ای نسبت به روش کار ناشران سنتی نشان می‌دهند که نسبت به همه یافته‌های پژوهشی که در مجلاتشان به چاپ می‌رسانند،برای خود حقوق انحصاری قائلند و سپس دسترسی محدود به آنها را به جامعه علمی می‌فروشند.
تامین کنندگان مالی تحقیقات علمی می‌دانند که نوشته‌های علمی بیانگر عصاره دانشی هستند که با هزینه هنگفتی از طریق پژوهش‌هایی که آنها هزینه‌اش را پرداخته‌اند به دست آمده است. این نوشته ها منبعی بسیار ارزشمندند پس چرا باید کنترل آنها را به ناشرانی سپرد که تنها مسئول مرحله نهایی این فرایند هستند؟
در بسیاری موارد حتی خود تامین کنندگان مالی تحقیقات دسترسی کامل به نتایج پژوهش‌هایی که آنها را تامین مالی کرده اند، ندارند. بررسی اخیر نشان می‌دهد که کمتر از نیمی از مقالات حاصل از کمک‌های مالی پژوهشی "نظام بهداشت ملی" (NHS) انگلیس به صورت اینترنتی برای کارکنان NHS قابل دسترسی است.
دانشمندان نیز می خواهند تعداد هر چه بیشتری از افراد پژوهش‌هایشان را ببینند، چرا که هرچه خوانندگان مقالات آنها بیشتر باشند، تاثیر پژوهش آنها بیشتر خواهد شد و نفع بیشتری برای حرفه آنها خواهد داشت.
برای همین است که هر روز تعداد بیشتر و بیشتری از آنها پژوهش هایشان را در نشریات با دسترسی رایگان (Open Access) منتشر می کنند.
در چنین پس زمینه ای است که «تراست ولکام» بزرگترین تامین‌کننده مالی غیردولتی پژوهش‌های زیستی- پزشکی در بریتانیا در یک اقدام تاریخی اعلام کرده است که از اول اکتبر ۲۰۰۵ دریافت کنندگان کمک های مالی آن باید یک نسخه از نتایج پژوهش هایشان را در یک بایگانی اینترنتی (online) قرار دهند و این بایگانی حداکثر شش ماه پس از انتشار مقالات، آنها را به رایگان در دسترس قرار خواهد داد.
تراست ولکام سالانه ۴۰۰ میلیون پوند را صرف پژوهش می‌کند و دریافت کنندگان کمک‌های مالی آن هر سال ۳۵۰۰ مقاله علمی تولید می کنند. به نظر می‌رسد که حتی بی‌میل‌ترین ناشران احتمالاً سیاستی مشابه را اتخاذ کنند و امکان دهند، مقالات پژوهشی آنها در این بایگانی قرار گیرد؛ چرا که آنها نمی‌توانند از مقالات علمی دریافت کنندگان اعتبارات ولکام صرف نظر کنند.
لازم به توضیح نیست که این امر بیانگر چه تغییر قابل ملاحظه ای در حوزه علوم محسوب می شود. تاکنون ولکام هیچ بایگانی مرکزی برای پژوهش هایی که میلیاردها پوند صرف آنها کرده نداشته است. دسترسی به چنین آرشیوی که نه تنها حاوی پژوهش هایی با پشتیبانی مالی ولکام، بلکه بالقوه همه پژوهش های علمی جهان باشد، چشم انداز جدیدی از فرصت ها را می گشاید.
نمونه منافع دسترسی آزاد به دانش، پروژه ژنوم انسانی است.
از آنجایی که داده های پژوهشی مربوط به ژنوم انسانی که از بودجه‌های عمومی استفاده کرده‌اند، به رایگان در دسترس هستند، دانشگاهیان و سازمان‌های تجاری توانسته‌اند طیف بزرگی از ابزارها برای دستکاری، دیدن و تفسیر اطلاعات ژنومی را به وجود آورند.
دسترسی آزاد به نوشته‌های علمی منافع مشابهی را وعده می‌دهد. اکنون ابزارهایی به وجود آمده‌اند که می‌توانند میلیون‌ها مقاله علمی منتشر‌شده در هر سال را وارسی کنند تا الگوها و ارتباطاتی مشخص شود که در غیر این صورت ممکن بود هرگز مشخص نشود.
ولکام در این اشتیاق به دسترسی رایگان به مقالات علمی تنها نیست. در ایالات متحده "موسسه های ملی بهداشت" (NIH) سیاستی برگزیده‌اند که مبنی بر درخواست ذخیره‌کردن مقالات پژوهشی که تامین مالی‌شان کرده‌اند، در بایگانی با دسترسی آزاد خودش است، به طوری که پس از ۱۲ ماه برای همه دسترسی به آن امکان داشته باشد.
این اقدام گرچه با استقبال پزشکان و هم گروه های حامی بیماران روبه رو شده‌است، اما مخالفت هایی را هم از سوی بعضی از ناشران برانگیخته است که آن را به عنوان نمونه‌ای از دخالت دولت در یک صنعت پولساز تلقی می کنند.
اما به نظر می رسد با توجه به این که یک چیز که دموکرات ها و جمهوری‌خواهان آمریکا در آن اتفاق نظر دارند، این است که پژوهش‌هایی که پردازندگان مالیات آن را تامین مالی کرده‌اند، باید برای آنها قابل دسترسی باشد، این اقدام NIH با حمایت گسترده‌ای از طرف دو حزب در مجلس نمایندگان رو به رو شود.
در انگلیس نیز شوراهای پژوهشی دولتی درصدد اعلام سیاستشان در این مورد در آینده نزدیک هستند. انتظار می‌رود آنها هم از دسترسی آزاد به مقالات علمی حمایت کنند؛ چرا که آنها نیز معتقدند : "به عنوان یک موضع اصولی، برون‌ده پژوهش‌هایی که از بودجه‌های عمومی تامین مالی شده‌اند، باید به گسترده ترین و سریع ترین وجه در دسترس عموم قرار گیرند."
حرکت به سوی دسترسی به پژوهش‌های علمی اکنون شتابی غیرقابل توقف پیدا کرده است. دسترسی با تاخیر که در طرح های ولکام و NIH پیش بینی شده، پیشرفتی به حساب می‌آید، اما سنگ بنایی نیز برای هدف نهایی دسترسی آزاد فوری و فراگیر به نوشته های علمی است.
در حال حاضر دایرکتوری نشریات با دسترسی آزاد Journals Directory of Open Access ۱۵۷۷ نشریه را فهرست کرده که مقالات پژوهشی از جمله همه نشریات منتشر شده بوسیله Biomed Central را به رایگان به محض انتشار در دسترس قرار می‌دهند،
تعداد نشریات با دسترسی آزاد روز به روز در حال افزایش است؛ نشریات جدید با دسترسی رایگان آغاز به کار می کنند و نشریات موجود به الگوی دسترسی آزاد تغییر رویه می دهند.
برای دانشمندان و اعضای جامعه که خواستار دسترسی به آخرین پژوهش های پزشکی و علمی هستند، این وقایع بسیار جالبند.
صفحات وب که می گویند: «این مقاله تنها برای مشترکان قابل دسترسی است.» ممکن است به زودی به امری مربوط به گذشته ها بدل شوند.

ترجمه دکتر علی ملائکه

منبع : روزنامه همشهری