کنفرانس تهران و اعلامیه سه دولت بزرگ درباره ایران

روز ۲۵ نوامبر مارشال استالین از مسکو و روز بعد پرزیدنت روزولت و وینستون چرچیل از قاهره وارد تهران شدند و در ۲۸ نوامبر ۱۹۴۳ ( ۶ آذر ۱۳۲۲) کنفرانس تاریخی تهران که اثرات مهمی در جریان جنگ دوم جهانی داشت در پایتخت کشورمان تشکیل گردید.
● تهران در سال ۱۹۴۳
برای نخستین بار استالین، روزولت و چرچیل سران سه دولت بزرگ متفق در تهران گرد آمدند. کنفرانس این سه شخصیت طراز اول باید سرنوشت آینده جهان را تعیین می کرد. از آغاز جنگ دوم جهانی سازمان‌های جاسوسی نازی طرح‌هایی برای قتل سران سه دولت دشمن تنظیم کرده بودند و این بار در تهران بهترین فرصت بدست آمده بود و به هیچ وچه نمی‌خواستند آن را از دست بدهند.
هیتلر ابتدا "اوتو اسکورزنی " ملقب به "خطرناک‌ترین مرد اروپا " را مأمور اجرای عملیات ساخته بود.( برای توجه خوانندگان باید تذکر داده شود که اوتواسکورزنی فرمانده کوماندوهای اس. اس آلمان بود، همیشه مسؤلیت خطرناک‌ترین مأموریت‌های جنگی و جاسوسی را بر عهده می‌گرفت که یکی از آنها نجات موسولینی از زندان در حساسترین دوران جنگ دوم جهانی بود).
به همان نسبت که طرح شکل می‌گرفت کلیه رؤسای سازمان جاسوسی آلمان نیز در آن وارد می‌شدند. صدها قاتل حرفه‌ای نازی با چتر نجات در خاک ایران پیاده شدند و تهران پایتخت جاسوسی جهان شد.
"انتلیجنس سرویس " انگلیس و "او. اس. اس " امریکا مأموران خود را روانه پایتخت ایران کردند و " بریا " رئیس سازمان ان.ک. و.د و گ. ب.او شوروی نیز ۳۰۰۰ تن از افراد خود را روانه ایران ساخت.(۱)
● کنفرانس تهران
با اینکه از ابتدای سال ۱۹۴۳ ارتش آلمان در کلیه جبهه‌ها با شکست مواجه شده و مشغول عقب‌نشینی بود ولی برای هماهنگ ساختن مساعی متفقین و بخصوص گشایش جبهه دوم در خاک اروپا که مورد تقاضای شورویها بود، ملاقاتی بین سران کشورهای بزرگ که رهبری جنگ علیه آلمان را به عهده داشتند ضروری به نظر می‌رسید.
روز ۲۵ نوامبر مارشال استالین از مسکو و روز بعد پرزیدنت روزولت و وینستون چرچیل از قاهره وارد تهران شدند و در ۲۸ نوامبر ۱۹۴۳ ( ۶ آذر ۱۳۲۲) کنفرانس تاریخی تهران که اثرات مهمی در جریان جنگ دوم جهانی داشت در پایتخت کشور ما تشکیل گردید.
در مدتی که کنفرانس تهران جریان داشت اقداماتی به منظور حفظ منافع ایران و روشن نمودن وضع کشور بعد از جنگ از طرف زمامداران ایران به عمل آمد. سهیلی و ساعد مراغه‌ای وزیر امور خارجه، با مولوتف و ایدن وزیران خارجه شوروی و انگلستان و ژنرال پاتریک هرلی مشاور مخصوص رئیس جمهوری امریکا ملاقات و مذاکره نموده و در ۹ آذر تذکاریه‌ای به شرح زیر درباره مساعی ایران در دوران جنگ به نفع متفقین تسلیم سران سه دولت نمودند:
ایران که با ابراز همکاری صمیمانه و خالصانه طبق پیمان سه گانه و تشریک مساعی با متفقین در این ظفر و پیروزی سهیم می‌باشد، قطع دارد که متفقین تمام زحمات و خساراتی را که از اوضاع جنگ به ایران وارد آمده کاملا در نظر خواهند گرفت. با امتحانی که ایران در این مدت از همکاری صمیمانه و تشریک مساعی خالصانه خود در تمام شئون و مراحل نشان داده و برای تأمین پیروزی متفقین و برافکندن ریشه ظلم و ستم از جهان مافوق قدرت و توانایی خود و با تحمل مشکلات اقتصادی بیشمار بذل مساعی نموده و بالنتیجه با اعلان جنگ به آلمان اعتماد و اطمینان کامل متفقین را جلب نموده انتظار دارد که متفقین در تحویل رشته‌های حیاتی امور مملکتی که فعلا در دست آنهاست و واگذاری امنیت کشور به قوای نظامی و انتظامی خود ایران و تأمین جمیع وسایل این کار اهتمام خاص معمول دارند تا بدین نحو اعتماد و اطمینان موجوده صورت عمل بخود بگیرد.
دولت و ملت ایران رجاء واثق دارند که تعهدات کتبی و اطمینانهای شفاهی که از طرف متفقین نسبت به تمامیت و استقلال کامل ایران داده شده است با کمک و مساعدتهای مادی و معنوی در تمام رشته‌های سیاسی و اقتصادی تقویت یافته و ایران بتواند بدین وسیله نقش با افتخاری را که در گذشته بین کشورهای متمدن جهان به عهده داشته در آتیه نیز ادامه دهد.
دولت و ملت ایران در قبال این ابراز صمیمیت و یگانگی اطمینان می‌دهد همان طور که در سخت‌ترین موقع جنگ در همکاری صمیمانه و دوستی صادقانه برای پیروزی عاجل متفقین خودداری ننموده از این پس نیز این رویه دیرینه را در مسایل مربوطه بین‌المللی ادامه داده و با متفقین خود تشریک مساعی کامل بنماید. دولت و ملت ایران انتظار دارند در این موقع که پیشوایان معظم سه دولت بزرگ در ایران اقامت دارند برای تأیید مراتب بالا اعلامیه‌ای صادر و بدین وسیله حسن نیتی را که کرارا کتبا و شفاها نسبت به ایران ابراز داشته‌اند، بار دیگر تصریح نمایند. (۲)
بر اساس این تذکاریه، اعلامیه‌ای در اول دسامبر ۱۹۴۳ ( ۹ آذرماه ۱۳۲۲ ) به امضای روزولت و چرچیل و استالین رسید که به اعلامیه تهران معروف است:
رئیس جمهوری کشورهای متحده آمریکا، نخست‌وزیر اتحاد جماهیر شوروی و نخست‌وزیر ممالک متحده انگلستان پس از مشورت بین خود و با نخست‌وزیر ایران مایلند موافقت سه دولت را راجع به مناسبات خود با ایران اعلام دارند.
دولتهای کشورهای متحده امریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده انگلستان کمک‌هائی را که ایران در تعقیب جنگ بر علیه دشمن مشترک و مخصوصا در قسمت تسهیل وسائل حمل و نقل مهمات از ممالک ماوراء بحار باتحاد جماهیر شوروی بعمل آورده تصدیق دارند.
سه دولت نامبرده تصدیق دارند که این جنگ مشکلات اقتصادی خاصی برای ایران فراهم آورده و موافقت دارند که با در نظر گرفتن احتیاجات سنگینی که عملیات جنگی جهانی بر آنها تحمیل می‌کند و کمی وسائل حمل و نقل در دنیا و همچنین کمی مواد خام و سایر حوائج کشوری کمک‌های اقتصادی خود را تا حد امکان به دولت ایران ادامه بدهند.
راجع به دوره بعد از جنگ دول کشورهای متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده انگلستان با دولت ایران موافقت دارند که هر نوع مسائل اقتصادی که در پایان مخاصمات ایران با آن مواجه باشد از طرف کنفرانسها یا مجامع بین‌المللی که برای مطالعه مسائل اقتصادی بین‌المللی تشکیل یا ایجاد شود با مسائل اقتصادی سایر ملل متحده مورد توجه کامل قرار گیرد.
دولتهای کشورهای متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده انگلستان در حفظ استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران با دولت ایران اتفاق نظر دارند و به مشارکت ایران با سایر ملل صلح دوست در برقراری صلح بین‌المللی و امنیت و سعادت بعد از جنگ بر طبق اصول منشور آتلانتیک که مورد قبول هر چهار دولت است استظهار دارند.
ـ وینستون چرچیل
ـ امضاء: ژ. و . استالین
ـ فرانکلین.د. روزولت(۳)
ضمنا دولتهای امریکا و انگلستان به منظور ابراز حسن نیت خود و اهمیتی که برای ایران قایل بودند، سفارتهای خود را در تهران به درجه سفارت کبری ارتقاء دادند.
سفارت شوروی قبلا در ۱۳۰۴ در آغاز سلطنت رضا شاه به درجه سفارت کبری ارتقاء یافته بود.
نتایج کنفرانس تهران که به مدت سه روز ادامه داشت از لحاظ جریان جنگ بدین قرار بود: ( الف ) ایجاد جبهه دوم و پیاده شدن نیروهای مشترک امریکایی و انگلیسی و کانادایی و فرانسه آزاد به خاک نورماندی در ۶ ژوئن ۱۹۴۴ . (ب) ضد حمله بزرگ ارتش سرخ در تابستان ۱۹۴۴ که منجر به بیرون راندن قطعی آلمانیها از خاک شوروی گردید.(۴) ارتش آلمان که از دو طرف در میان ضربات سهمگین نیروهایی قرار گرفته بود که به مراتب از آن قوی‌تر بود، نتوانست پایداری کند و بتدریج ایتالیای مرکزی، بلژیک و کشورهای اروپای شرقی را تخلیه کرد و به سرحدات آلمان عقب‌نشینی نمود.
● تذکاریه
روز نهم آذر ماه ۱۳۲۲ جناب آقای ساعد وزیر امورخارجه ضمن نامه‌ای تذکاریه ذیل را برای جناب آقای مولوتف کمیسر امورخارجه اتحاد جماهیر شوروی و جناب آقای ایدن وزیر امورخارجه دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان فرستادند و چون آقای کردل هول وزیر امورخارجه کشورهای متحده آمریکای شمالی در این موقع در تهران نبودند نسخه‌ای از آن را نیز برای جناب آقای دریفوس وزیر مختار کشورهای متحده امریکای شمالی ارسال داشتند.
برای تنظیم اعلامیه راجع به ایران که در جای خود متن آن درج شده است یک سلسله مذاکرات بین آقای مولوتف و آقای ایدن و ژنرال هورلی به عمل آمده و بالاخره آخر شب نهم آذر اعلامیه معروف راجع به ایران به امضای آقای روزولت مارشال استالین و آقای چرچیل رسید قبل از امضا هم ژنرال هورلی و آقای دریفوس که در مذاکرات قبلی شرکت نموده بودند به دیدن آقای ساعد وزیر امور خارجه رفته موافقت ایشان را با آخرین طرح اعلامیه جلب نمودند.
▪ متن تذکاریه بدین شرح می باشد:
در این موقع که به یاری خداوند متعال این سعادت و افتخار نصیب سرزمین ایران باستان میهن عزیز ما شده است که محل ملاقات پیشوایان معظم سه دولت بزرگ متفق ایران واضع گردد و یکی از وقایع مهم تاریخی این عصر برای حل مشکلات بین‌المللی و استقرار صلح و صفای دائم و تأمین زندگانی آتیه کلیه ملل جهان بر پایه عدالت و مساوات که کمال مطلوب ملل متحده است و منشور آتلانتیک بر آن استوار گردیده در ایران روی می‌دهد بهترین فرصت مناسبی است که آرزوهای ملت ایران را به آگاهی برساند.
وضعیت کنونی ایران که بر اثر مجاهدات و زحمات و از خود گذشتگی های چندین ساله تمام طبقات این کشور ایجاد گردیده و مورد استفاده کامل متفقین برای پیشرفت مقصود و تسریع پیروزی واقع شده ایجاد می‌نماید که دولت و ملت ایران یقین داشته باشند که متفقین در کمک به ایران در حال و آتیه از بذل هر گونه مساعدتی مضایقه نخواهند نمود.
ایران از نظر تمایلات قلبی و قدمهای برجسته و مؤثری که در کمک به متفقین برداشته عملا آرزوی خود را نشان داده است که جنگ کنونی با پیروزی متفقین هر چه زودتر انجام یابد.
ایران که با ابراز همکاری صمیمانه و خالصانه طبق پیمان سه گانه و تشریک مساعی کامل با متفقین در این ظفر و فیروزی سهیم می‌باشد قطع دارد که متفقین تمام زحمات و خساراتی را که از اوضاع جنگ به ایران وارد آمده کاملا در نظر خواهند گرفت.
با امتحاناتی که دولت و ملت ایران در این مدت از همکاری صمیمانه و تشریک مساعی خالصانه خود در تمام شئون و مراحل نشان داده و برای تأمین پیروزی متفقین و برافکندن ریشه ظلم و ستم از جهان مافوق قدرت و توانایی خود و با تحمل مشکلات اقتصادی بیشمار بذل مساعی نموده و بالنتیجه با اعلان جنگ با‌‌ آلمان اعتماد و اطمینان کامل متفقین را جلب نموده انتظار دارد که متفقین در تحویل رشته‌های حیاتی امور مملکتی که فعلا در دست آنها است و واگذاری امنیت کشور به قوای نظامی و انتظامی خود ایران و تأمین جمیع وسائل اینکار اهتمام خاص معمول دارند تا بدین نحو اعتماد و اطمینان موجوده صورت عمل بخود گیرد.
دولت و ملت ایران رجاء واثق دارند که تعهدات کتبی و اطمینان‌های شفاهی که از طرف متفقین نسبت به تمامیت و استقلال کامل ایران داده شده است با کمک و مساعدتهای مادی و معنوی در تمام رشته‌های سیاسی و اقتصادی تقویت یافته و ایران بتواند بدینوسیله نقش با افتخاری را که در گذشته بین کشورهای متمدن جهان بعهده داشته در آتیه نیز ادامه دهد.
دولت و ملت ایران در قبال این ابراز صمیمیت و یگانگی اطمینان می‌دهد همانطور که در سخت‌ترین موقع جنگ در همکاری صمیمانه و دوستی صادقانه برای پیروزی عاجل متفقین خودداری ننموده از این پس نیز این رویه دیرینه را در مسائل مربوطه بین‌المللی ادامه داده و با متفقین خود تشریک مساعی کامل بنمایند.
دولت و ملت ایران انتظار دارند در این موقع که پیشوایان معظم سه دولت بزرگ در ایران اقامت دارند برای تأیید مراتب بالا اعلامیه صادر و بدینوسیله حسن نیتی را که کرارا کتبا و شفاها نسبت به ایران ابراز داشته‌اند بار دیگر تصریح نمایند.
تهران به تاریخ ۹ آذر ماه ۱۳۲۲ (۵)

پژوهشگر: احمد فریدونی
پی نوشتها:
۱-لاسلو هاواس،توطئه در تهران، ترجمه کمال قارصی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی فرخی،صص۴-۵.
۲-عبدالرضا هوشنگ مهدوی ، تهران : نشر البرز ، چاپ سوم ، ۱۳۷۵،ص۸۵.
۳-کنفرانس تهران: اعلامیه سه دولت راجع به ایران آذر ۱۳۲۲ – دسامبر ۱۹۴۳ ، نشریه وزارت امور خارجه ، ۱۳۲۳
۴- عبدالرضا هوشنگ مهدوی، پیشین،ص۸۷.
۵- اسناد کنفرانسهای تهران، یالتا، پتسدام، ترجمه حسن مفیدی، تهران: انتشارات پارت، چاپ اول، پاییز ۱۳۶۰.

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی