نگاهی به فعالیت های فرهنگی ایران در روسیه

اخیرا از سوی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی اعلام شدکه هفتمین "هم اندیشی رایزنان فرهنگی ایران درخارج ازکشور" با رویکرد"مهندسی روابط فرهنگی بین‌المللی"و با هدف تدوین پیش‌نویس راهبردهای فرهنگی سه ساله نظام از ۲۱ تا ۲۴ مرداد ماه در تهران برگزار می شود.
اعلام برگزاری این نشست که رویکرد آن گویای طراحی مدل دیپلماسی فرهنگی و تدوین راهبردهای کلان فرهنگی نظام برای فعالیت های فرهنگی در خارج از کشور است ما را بر نگارش این مطلب علاقمند کرد تا با نگاهی علمی و تئوریک به چگونگی فعالیت های رایزنی فرهنگی کشورمان در مسکو بپردازیم.
در این مطلب ابتدا با نگاهی کوتاه به کشور روسیه و پیشینه روابط فرهنگی ایران و روسیه ، با تبیین دیپلماسی فرهنگی بعنوان یک روش علمی و چهارچوب تئوریک در قالب کلی نقش فرهنگ در روابط بین الملل ، با توجه به پایان ماموریت مهدی ایمانی پور رایزن فرهنگی کشورمان در مسکو در اواخر سال ۸۶ و اعزام ابوذر ابراهیمی ترکمان به عنوان رایزن فرهنگی جدید به ارزیابی کلی مدیریت چهارساله (۱۳۸۲-۱۳۸۶)رایزن قبلی در قالب این چهارچوب تئوریک پرداخته و ضمن ارائه نمای کلی از وضعیت فرهنگ در روسیه معاصر ، اقدامات اخیر مدیریت جدید این رایزنی (از اول فروردین ۱۳۸۷ ) را تحلیل خواهیم کرد.
اگر چه عملکرد هر نهاد دولتی از سوی ارگانهای مختلف با استفاده از یک چارچوب مصوب و علمی ارزیابی می شود ولی امروزه به تبع گستردگی تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات به ویژه نقش و جایگاه رسانه ها در جهت دهی افکار عمومی ، اطلاع رسانی به امری محتوم و ضروری تبدیل شده است.
● کشور روسیه
کشور روسیه از یک سو به لحاظ گستردگی جغرافیایی ، منطقه ای ، تنوع قومیت ها و ادیان و از سوی دیگر به لحاظ تنوع مسائل فرهنگی اعم از سنتی و مدرن و گستردگی مراکز مطالعات ایرانشناسی و اسلام شناسی و پیشرفت های علمی بدون شک برای جمهوری اسلامی ایران به اندازه یک قاره اهمیت دارد. البته نقش این کشور قدرتمند در معادلات بین المللی بویژه به لحاظ اشتراک مرزهای آبی دریای خزر در معادلات منطقه ای و تاثیر مهم این کشور در شکل گیری تاریخ کشورمان مضاف بر این امر است. همچنین شناخت بسیار ناچیز دو ملت از یکدیگر خصوصا بعد از جریان انقلاب اسلامی در ایران و فروپاشی نظام شوروی و ایجاد روسیه جدید و شناسایی و شناساندن فرهنگ دو کشور از جمله عواملی است که ضرورت نگارش این مطلب را گوشزد می کند ولی با توجه به گستردگی موضوع باید اعتراف کرد در یک چنین مطلب کوتاهی تنها شاید بتوان به مبانی یکی از موضوعات روابط فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی و... بین دو کشور اشاره کرد.
● پیشینه روابط فرهنگی ایران و روسیه
روابط ایران و روسیه از قدمتی چهارصد ساله برخوردار است. با وجود خاطرات ناخوشایندی که از برخی دوره های روابط دو کشور در برخی ذهن ها باقی مانده است٬ گسترش روابط دوره اخیر بین دو کشور به آغاز دهه هشتاد میلادی برمی گردد که انقلاب اسلامی ایران به پیروزی رسید و اصل " نه شرقی و نه غربی" به عنوان یکی از اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران اعلام شد. در این دوران نیز روابط ایران و روسیه تا پایان دهه هشتاد و آغاز دهه نود با تنش فراوان و رکود همراه بوده است. با فروپاشی شوروی سابق به این معنا که از سویی شبح یک ابرقدرت خوفناک از مرزهای شمالی ایران رخت بربست و از سویی دیگر معلوم شد که درمورد خطر انقلاب اسلامی و ترویج نهضت های اسلامی و بنیادگرایی در جمهوری های سابق شوروی بیش از اندازه مبالغه شده است.
گرمی در روابط دو کشور طی سال های اخیر در نتیجه فروپاشی شوروی و پدید آمدن تغییرات عظیم در صحنه بین المللی و زوال بلوک شرق به عنوان یک صحنه مبارزات ایدئولوژیک بوجود آمده است.
موافقتنامه فرهنگی میان ایران و روسیه که در سال ۱۳۴۵ به امضا رسید ، هم اکنون نیز پایه قانونی مناسبی برای فعالیت های فرهنگی دو کشور می باشد٬ تا پیش از فروپاشی این قرارداد بیشتر مبنای فعالیت های نسبتا گسترده سفارت و مرکز فرهنگی روسیه در ایران بود ولی با فروپاشی شوروی و فروریختن دیوارهای آهنین ، زمینه ظهور مبادلات فرهنگی دو جانبه و انجام فعالیت های فرهنگی از سوی جمهوری اسلامی ایران پدید آمد. با گشایش رایزنی فرهنگی ج. ا. ایران در فدراتیو روسیه دردوران اخیر و با بهره گیری از بستر و فضای بوجود آمده ، فعالیت های متنوعی از سوی این مرکز صورت گرفته است.رایزنی فرهنگی ج.ا.ا. در مسکو با هدف تعمیق، توسعه و ارتقای سطح روابط فرهنگی میان دو کشور ، دور فعالیت جدید خود را آذرماه ۱۳۷۸ در ساختمان مستقل و جدید آغاز کرد. مهدی سنایی (۱۳۷۸-۱۳۸۲) و مهدی ایمانی پور (۱۳۸۲-۱۳۸۶) از آغاز تاکنون مدیریت این رایزنی را به عهده داشته اند و کلیه رایزنی های فرهنگی در خارج از کشور زیر نظر سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی فعالیت می کنند.
" تلاش در جهت معرفی ایران امروز بویژه تبیین مبانی و معرفی دستاوردهای انقلاب اسلامی و نظام ج.ا.ا. ، امضای توافق نامه‌های همکاری مشترک با مراکزدولتی،دینی،علمی، فرهنگی و هنری روسیه، برپایی همایش‌های علمی و کنفرانس‌های بین المللی، انجام تحقیقات و پژوهشهای فرهنگی و علمی،برگزاری جایزه علمی ایران معاصر، برگزاری هفته‌های فرهنگی و هفته های فیلم در مسکو و دیگر شهرهای روسیه،انجام همکاری های رسانه ای وگردشگری، تأ سیس موزه آثار هنری و تاریخی و معاصر ایران در مسکو، تأ سیس و تقویت مراکز جدید ایران شناسی و اتاق‌های آموزش زبان فارسی، برگزاری المپیاد زبان فارسی وبرگزاری چایزه ادبی فردوسی ، برگزاری دوره‌های آزاد آموزش زبان فارسی و علوم دینی، اعزام دانشجو و استاد به ایران برای شرکت در دوره‌های دانش افزایی، چاپ و انتشار کتب و مجلات به زبان روسی خصوصاً نشریه علمی فرهنگی ایران امروز وکمک به انتشار نشریه پژوهشی "فرهنگ روس"( به منظور شناسایی وضعیت فرهنگی روسیه امروز و معرفی آن به مراکز داخل کشور)، برپایی نمایشگاه‌های مختلف در زمینه‌ی آثار هنری ، تاریخی و معاصر ایران، قرآن، کتب اسلامی، نرم افزارهای رایانه ای، دعوت از گروه‌های موسیقی اصیل و معاصر ایران برای اجرا در برنامه‌های مختلف بویژه مراسم نوروزی، شرکت در نمایشگاه‌های بین المللی کتاب در مسکو، ایجاد بخشهای کتابخانه، نوارخانه، رایانه و اینترنت در محل نمایندگی و ارائه خدمات به بیش از ششصد تن اعضای این بخشها و … اهداف و زمینه‌های فعالیتی این مرکز فرهنگی را تشکیل می دهند."(۱)
همچنین موافقتنامه جدید همکاریهای فرهنگی سه ساله ایران و روسیه و قرارداد برگزاری هفته فرهنگی ایران در این کشور در آذر ماه ۸۶ در مسکو به امضای رییس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رییس آژانس فرهنگ و سینمای روسیه رسید.
● چارچوب تئوریک برای دیپلماسی فرهنگی
دیپلماسی در واقع فن مدیریت تعامل با جهان خارج از سوی دولتها می باشد قطعا ابزارها و مکانیسمهای متعددی برای اعمال این مدیریت می توان به کار گرفت . ملاحظات سیاسی , اقتصادی و امنیتی سه حوزه سنتی بنیادین و کلاسیک در عرصه بین الملل است که سیاست خارجی کشورها در آن اعمال می شود . با این حال به باور بسیاری از اندیشمندان و صاحب نظران عرصه بین المللی به طور عام و بعد از پایان جنگ سرد به طور خاص فرهنگ و مولفه های فرهنگی رکن چهارم سیاست خارجی را تشکیل می دهد که در بسیاری از مواقع لایه های زیرین سه حوزه دیگر نیز از آن منبعث می گردد .
هدف اساسی دیپلماسی فرهنگی ارائه دیدگاه روشن و موجه نسبت به فرهنگ ارزشی و رفتاری نظام برای بازیگران مختلف عرصه بین الملل شامل: دولتها، سازمانهای دولتی ببن المللی و غیر دولتی، نهادهای جوامع مدنی و افکار عمومی است به این ترتیب بیهوده نیست که نفوذ و اثر گذاری را دو هدف اصلی دیپلماسی فرهنگی می شمارند.
در عصر کنونی از فرهنگ بعنوان قدرت نرم در سیاسیت خارجی بحث می شود که عنوان دیپلماسی فرهنگی به آن می دهند و به معنای استفاده از ابزارها ومکانیسم ها ی فرهنگی برای معرفی و انتقال فرهنگ و تمدن یک سرزمین به سرزمین و فرهنگ دیگر است .
"میلتون کامینگز دیپلماسی فرهنگی را مبادله ایده ها , اطلاعات , هنر , سبک زندگی , نظام ارزشی، سنت ها واعتقادات برای دستیابی به مفاهمه مشترک و تقویت تفاهم متقابل میان ملتها و کشورها تعریف می کند."(۲)
بسیاری از نظریه پردازان دیپلماسی فرهنگی را نمونه بارز و اعلای اعمال قدرت نرم می دانند که به کشورها امکان و توان نفوذ در طرف مقابل از طریق عناصری چون فرهنگ ، ارزشها و ایده ها می دهد. "ژرزف نای" نظریه پرداز معاصر روابط بین الملل قدرت نرم را در تعارض با قدرت سخت یعنی تسخیر کردن از طریق نیروی نظامی می داند .
به عقیده ژرزف نای , قدرت نرم عبارت است از "توانایی یک دولت در رسیدن به اهداف مطلوب از طریق ایجاد جذبه و کشش و نه با استفاده از قوه ی قهریه و زور. وی اعمال قدرت نرم را از روشهایی چون بسط و گسترش روابط با متحدین و تعاملات فرهنگی میسر می داند و چنین سیاستی نهایتا منجر به محبوبیت دولتها در افکار عمومی کشور مقصد و کسب اعتبار , حیثیت و وجه بین المللی برای دولتها می شود ."(۳)
از جمله مظاهر قدرت نرم توام ساختن دیپلماسی با اخلاق است که در دوران پس از استعمار کهن مورد توجه سیاست مداران قرار گرفته است :" در دیپلماسی کنونی ، اخلاق برای خود جایگاهی هر چند صوری یافته است و تقریبا همه کشورها سعی می کنند دیپلماسی خود را متصف به آن نشان دهند."(۴)
مهم ترین عوامل ایجاد کننده یا تقویت کننده این نوع قدرت در راستای دیپلماسی فرهنگی برحسب تعاریف ارایه شده عبارتند از :
"موقعیت ایدئولوژیک ، مناسبات و مبادلات فرهنگی ، ترویج زبان و ادبیات ، تبلیغ آرمانها ، ارزش ها و اهداف متعالی ، ارایه تصویرمثبت و مطلوب از خود ، بهره گیری مناسب از اطلاعات و فرهنگ در راستای مقاصد دیپلماتیک ، زدودن ذهنیت های تاریخی منفی ، مبادلات دانشگاهی و آکادمیک ، فعالیت های آموزشی و آگاهی بخشی ، قدرت شکل دهی و کنترل افکار عمومی ،قدرت نفوذ در باورها و نگرش ها ، ظرفیت پذیرش توریسم و جذب مهاجرخارجی ، برخورداری ازشبکه های خبری جهان گسترو قدرت تولید و توزیع محصولات رسانه ای متنوع به کشورها و به زبانهای مختلف ، التزام به رعایت معاهدات و قراردادهای بین المللی ، ایفای رسالت تاریخی متناسب با موقعیت جهانی و سطح انتظاردرشرایط مختلف، برخورد مناسب و اتخاذ مواضع مقبول در برخورد با بحرانهای بین المللی ، بهره گیری از سازمانهاو موسسات غیر دولتی ، بین الدولی و بین المللی، نفوذ در سازمانهاو مجامع بین المللی ، رعایت استاندارهای حقوق بشر ، قدرت خنثی سازی تبلیغات مسموم ، تشکیل انجمن های دوستی با کشورهای مختلف ، تاسیس موسسات غیر انتفاعی ،برگزاری و مشارکت در نمایشگاههای بین المللی و..."(۵)
اعمال قدرت نرم در روابط میان کشورها مفهومی نوین به نام دیپلماسی عمومی را ایجاد می‌کند
" در میان اصطلاحات مختلف، اصطلاح دیپلماسی عمومی (دیپلماسی مردم محور) شامل هر دو گونه دیپلماسی فرهنگی و ارتباطی بوده و به کاربرد ابزارهای بین فرهنگی و ارتباطات بین المللی در سیاست خارجی معطوف می‌‌شود. کتاب فرهنگ اصطلاحات روابط بین المللی که به وسیله وزارت امور خارجه آمریکا منتشر شده است دیپلماسی عمومی را برنامه‌های مورد حمایت دولت تعریف کرده است که با هدف اطلاع رسانی یا تأثیر گذاری بر افکار عمومی در کشورهای دیگر انجام و شامل انتشارات، تصاویر متحرک، مبادلات فرهنگی، رادیو وتلویزیون می‌‌شود.تفاوت رویکرد دیپلماسی فرهنگی با رویکرد دیپلماسی ارتباطی در آن است که اولی مبتنی بر ارتباط بی‌واسطه، حضوری و رو در روی یک فرد یا گروه با فرهنگ دیگر است و دارای فرآیندی کند و آثاری پایدار است در حالیکه رویکرد دیپلماسی ارتباطی مبتنی بر ارائه تصویری از یک فرهنگ از طریق وسائل ارتباط جمعی برای مخاطبان از فرهنگ های دیگر است که دارای فرآیندی سریع و آثاری گذرا است." (۶)
چی. ام. مایکل - معاون سابق شورای بریتانیا - روابط فرهنگی را«تشویق روابط مشترک میان نهادهای فرهنگی و آموزشی و افراد که موجب پیوند فکری، هنری و اجتماعی میان ملتها می‌‌شود» تعریف می‌‌کند؛ او قائل به لزوم تفکیک میان دو اصطلاح روابط فرهنگی و دیپلماسی فرهنگی است زیرا دیپلماسی فرهنگی را صرفاً"وارد کردن فرهنگ در توافقنامه‌های بین المللی و استفاده از فرهنگ برای پشتیبانی مستقیم از دیپلماسی سیاسی و اقتصادی یک کشور" می‌داند . (۷)
به نظر می‌رسد این تفکیک ضروری است زیرا در دیپلماسی فرهنگی فرایند سیاستگذاری و اجرا عمدتاً توسط ارگانها و مؤسسات دولتی دنبال می‌‌شود حال آنکه روابط فرهنگی همزمان بوسیله دولت، اشخاص و مؤسسات خصوصی پیگیری می‌‌شود. به‌این ترتیب دیپلماسی فرهنگی تنها بخشی از روابط فرهنگی است به عبارت دیگرروابط فرهنگی پیوند هایی است که میان انسانها در حوزه های ملی و فرهنگی بوجود می آید و تحت تاثیر و شرایط اجتماعی و دیپلماسی فرهنگی در درون آنها اعمال می شود و این جریان در اثر پیشرفت تکنولوژی و انقلاب ارتباطات و گسترش وسایل ارتباط جمعی دچار تحولات شگرفی شده است . یکی از مهم ترین ویژگیهای روابط فرهنگی بین کشورها ،اشتراکات تاریخی ،تمدنی فرهنگی ،مذهبی وزبانی است که با بهره گیری از این فرصتها می توان در گسترش مبادلات فرهنگی بهره جست.
بطور خلاصه توام ساختن دیپلماسی معمول با روابط فرهنگی گسترده از جمله عوامل مولد قدرت نرم است :"روابط فرهنگی زمینه ساز و حامی روابط رسمی میان دولت ها هستند . زبان فرهنگ زبان ملایمی است که می تواند روابط رسمی را همراه با تفاهم همچنان زنده نگه دارد. روابط میان کشورها چنانچه به عرصه های فرهنگی کشیده شود نه تنها در سطح رسمی باقی می ماند بلکه پیوندهای گسترده تری را میان ملتها ایجاد می کند."(۸)
استفاده از فرهنگ و به خدمت گرفتن ابزارهای فرهنگی در دیپلماسی دارای مزایای بسیار و همچنین مواجه شدن با مقاومت کمتر در جوامع و کشورهای هدف، از مهم ترین ویژگی های دیپلماسی فرهنگی است.
عاری بودن دیپلماسی فرهنگی از لحنی خصمانه در کنار جذابیت بیشتر و نامحسوس بودن آن نیز مزیتی دیگر است. همچنین در دیپلماسی فرهنگی فرصت بیشتری برای ایفای نقش بیشتر و موثرتر بازیگران غیررسمی و نهادها و اشخاص حقیقی و حقوقی غیردولتی مهیا می‌شود و همین مساله بر دامنه تاثیرگذاری آن می‌افزاید.
● در یک دیدگاه کلی مبانی دیپلماسی فرهنگی را می توان به شرح ذیل برشمرد :
۱) شناخت سیاست های فرهنگی کشور مبدأ
۲) شناخت سیاست های فرهنگی کشور مقصد
۳) شناخت فرهنگ به عنوان قدرت نرم
۴) افکار عمومی به عنوان زمینه اعمال قدرت نرم
۵) توجه به دیپلماسی نوین (بازیگران غیردولتی و بین دولتی و اهمیت تکنولوژی ارتباطات)
مهدی ایمانی پور رایزن فرهنگی سابق و مدیر مسئول مجله "فرهنگ روس" در پاسخ به دو مبانی دیپلماسی فرهنگی یعنی شناخت سیاست های فرهنگی کشور مبدأ و شناخت سیاست های فرهنگی کشور مقصد (با توضیح اینکه سیاست فرهنگی یک کشور را وضعیت و ظرفیت و توان فرهنگی آن کشور در نظر بگیریم) در سرمقاله شماره یک این مجله می نویسد اگررسالت نمایندگی های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور را در دو کلمه خلاصه نمائیم به واژه های « شناسایی» و « شناساندن» خواهیم رسید.از یک سو می بایست ویژگیهای فرهنگی کشور هدف را شناسایی نمود و از سوی دیگر چهره اصیل ایران اسلامی را به درستی به مخاطبین خود در خارج از کشور شناساند.
در بخش اول به دریافت واقع بینانه ای از جامعه هدف خواهیم رسید و ضمن دستیابی به نیاز های موجود ، مخاطبین را به خوبی خواهیم شناخت و نهایتاً امکان رصد نمودن فرصت ها و موانع را فراهم کرده و سیاستگذاران بخش فرهنگی را در تنظیم سیاست های اصولی در فعالیت های فرهنگی خارج از کشور یاری خواهیم داد.
و در بخش دوم یعنی شناساندن فرهنگ و تمدن اصیل اسلامی- ایرانی ، با عنایت به غلبه چهره ناصواب از جمهوری اسلامی ایران در اذهان عمومی جهان، وظیفه و راه دشواری پیش رو داریم که البته این مهم ابزار و شیوه های مناسب خود را در هر حوزه می طلبد.
بنابراین نمایندگی فرهنگی ج.ا.ایران در روسیه، در دور جدید فعالیت های خود در نخستین گام با ایجاد مرکز مطالعات فرهنگی ایران و روس با بهره گیری از گروهی از فرهیختگان اسلام شناس، ایران شناس و شرق شناس با تنظیم طرح مطالعاتی- پژوهشی با تعیین اولویت های مطالعاتی در صدد برآمد تا انتشار نشریه روسی زبان « ایران امروز» را که به همت رایزن فرهنگی پیشین (مهدی سنایی ) راه اندازی شده بود با گرایش شناساندن فرهنگ و مواریث ایران و اسلام، با جدیت دنبال کرده و در مقابل نشریه دیگری را به زبان فارسی و با عنوان « فرهنگ روس»(دو ماهانه) به منظور شناسایی و ارائه مطالعات میدانی از فرهنگ کشور روسیه به متولیان و سیاستگذاران بخش فرهنگ در داخل کشور عرضه کند.
البته گستردگی و تنوع فعالیت های رایزنی فرهنگی کشورمان در مسکو و استقبال از آنها ، شاهد این ادعا است که قطعا بدون شناخت ظرفیت ها ، بسترهای فرهنگی کشور مقصد(روسیه) و عرضه درست و شناساندن فرهنگ و تمدن اصیل اسلامی- ایرانی نمی تواند صورت گرفته باشد.● شناخت فرهنگ به عنوان قدرت نرم و افکار عمومی به عنوان زمینه اعمال این قدرت
بخشی مهمی از فعالیت های رایزنی فرهنگی ج. ا. ایران در مسکو را که در راستای شناخت فرهنگ به عنوان قدرت نرم و افکار عمومی به عنوان زمینه اعمال قدرت نرم می توان قلمدادکرد به شرح ذیر می باشد.
تقویت و گشایش مراکز زبان فارسی و ایرانشناسی در مسکو و سایر استان ها و جمهوری های روسیه٬ چاپ و نشر کتاب و مجلات متعدد به زبان روسی٬ ایجاد ارتباط گسترده با دانشمندان و مراکز علمی روسیه٬تبادل هیات های فرهنگی ، دانشجو و استاد زبان فارسی ، دینی (اسلام) و ...، ایجاد ارتباط عمیق و گسترده با ادارات دینی و رهبران مسلمانان این کشور ٬ ایجاد ارتباط کلیسای ارتدکس روس با ایران و برگزاری چند دوره گفتگو میان اسلام و کلیسای ارتدکس روسیه به ابتکار ج. ا. ایران ٬ ایجاد ارتباط نسبی میان مراکز هنری دو کشور٬ برگزاری چندین نمایشگاه هنری و هفته های فیلم ج. ا. ایران در مسکو و شرکت مستمر در نمایشگاه های کتاب مسکو٬ انجام تحقیقات و پژوهش های مشترک فراوان٬گشایش موزه آثار هنری و تاریخی ایران در گالری هنرهای شرق مسکو٬ برگزاری چندین همایش علمی و شب شعر یادواره مشاهیر شعرای پارسی گو و اهدای بیش از چندین هزار عنوان کتاب به کتابخانه های بزرگ روسیه از جمله فعالیت های مهم رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در فدراتیو روسیه بوده است.
"آشنایی نسبی مردمان روس با فرهنگ و تمدن ایرانی٬ گرایش نسبی به جهان اسلام با توجه به موقعیت جغرافیایی روسیه٬ حضور جمعیت قابل توجه مسلمانان در روسیه٬ تاثیر جدی و مداوم فرهنگ و سنن ایرانی و اسلامی در طی قرون بر بخش های جنوبی و مسلمان نشین روسیه٬ اعتماد بوجود آمده در سیاست خارجی دو کشور٬ آشنایی عمومی مردم روسیه با ادبیات کلاسیک ایران٬ گرایش نسبی برخی از اندیشمندان و مردم روس به سیاست خارجی مستقل دولت جمهوری اسلامی ایران در مقابل بلوک غرب و آمریکا٬ وجود بخش های تاریخی از سرزمین ایران در خاک روسیه کنونی و نهایتا قدمت مراکز زبان فارسی و مکاتب ایرانشناسی روسیه زمینه هایی است که مبانی فعالیت های فرهنگی ج. ا. ایران در فدراتیو روسیه را فراهم می کند." (۹)
ترجمه و انتشار بیش از ۴۰ عنوان کتاب در باره فرهنگ ، هنر ، اجتماع ، سیاست در ایران، زبان فارسی ، نسخ خطی ، اسلام ، فرآن کریم و...به زبان روسی و انتشار۴ شماره مجله "ایران امروز "در باره فرهنگ ایران اسلامی و به منظور شناساندن کشورمان به زبان روسی در دوره مهدی ایمانی پور از سال ۱۳۸۳ ، ۲۰ شماره مجله "فرهنگ روس" و همچنین فعالیت سایت رایزنی فرهنگی ایران در مسکو را که با توجه به گستردگی و تنوع مطالب می توان بعنوان یک مرکز پژوهشی در حوزه فرهنگ و روسیه شناسی قلمداد کرد از دیگر اقدامات رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در مسکو است.
‌ ● توجه به دیپلماسی نوین (بازیگران غیردولتی و بین دولتی و اهمیت تکنولوژی ارتباطات)
برگزاری نشست نقد فیلم ضد ایرانی "۳۰۰" با حضور ایمانی پور رایزن فرهنگی کشورمان در روسیه و "نادر طالب‌زاده" کارشناس نقد فیلم از کشورکان و چند کارشناس روس در مسکو در اردیبهشت ماه ۸۶ و ثبت و آغاز به کار بنیاد بین المللی ایرانشناسی در روسیه در دی ماه سال گذشته با عضویت(۲۸ نفر) ۲۷ تن از ایران شناسان سرشناس روسیه و مهدی ایمانی پور"رایزن فرهنگی ایران در مسکو و عضو موسس (تنها عضو ایرانی) با هدف توسعه و گسترش روابط علمی و فرهنگی میان ایران و روسیه و پژوهش در حوزه ایران شناسی و مطالعه علم و فرهنگ ایرانی در جهت ساماندهی و هدایت جریان مطالعات ایرانی در جهان که با پیگیری های مستمر ایران شناسان روس و رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در مسکو صورت گرفت، بعنوان نمونه های بارزی از فعالیت های این رایزنی در راستای پنجمین مبانی دیپلماسی فرهنگی یعنی توجه به دیپلماسی نوین (بازیگران غیردولتی و بین دولتی و اهمیت تکنولوژی ارتباطات) قابل ارزیابی است.
● وضیت فرهنگ در جامعه معاصر روسیه
مهدی ایمانی پور در سرمقاله شماره دو فرهنگ روس در باره جایگاه و وضیت فرهنگ در جامعه معاصر روسیه که سوال بسیاری از پژوهشگران و محققان عرصه فرهنگ است می نویسد: مقوله فرهنگ در جامعه معاصر روسیه همچون کلاف سردرگمی است که بسیار پیچیده و غامض به نظر می رسد و در سال های پس از فروپاشی با تغییرات متعددی مواجه شده است. در میان مردم و مسئولین کشور کمتر کسی است که اعتقاد داشته باشد فرهنگ در جامعه سمت و سوی مشخصی یافته است. اصحاب فرهنگ و سیاستمداران و اندیشمندان هر یک به روش خود مسائل را تجزیه و تحلیل می نمایند و اتفاق نظری در این خصوص به چشم نمی خورد. در حال حاضر دو دیدگاه موسوم به «اورآسیایی» و «غربی» که دامنه آن کلیه شئون جامعه از سیاست گرفته تا فرهنگ را پوشش داده است، به خوبی به چشم می خورد.
بخشی از روشنفکران متمایل به غرب تلاش می کنند زمینه پیوستن روسیه به غرب را فراهم آورند. این گروه محدود و غالبا از افراد با نفوذ که موسوم به آتلانتیسیست ها می باشند و بعضا مسئولیت های دولتی نیز دارند.
در مقابل، اورآسیایی ها معتقدند روسیه یک کشور اروپایی- آسیایی است و می بایست نقش خود را به عنوان پلی میان اروپا و آسیا حفظ کند. این گروه، دوره یلتسین را دوره افول روسیه دانسته و گرایش افراطی او را به غرب ضربه جبران ناپذیری به جامعه روسیه می دانند. این طرز تفکر که اکنون در میان اندیشمندان و مسئولین دولتی توسعه یافته است خود به چند دیدگاه متفاوت تقسیم می شود. عده ای اعتقاد دارند که روسیه کشوری کثیرالمله است که می بایست به شکوه و عظمت گذشته خود تکیه نماید و فرهنگ غرب فرهنگی مخرب است که با ویژگی های مردم روسیه همخوانی ندارد. اما در میان اورآسیایی ها جمعی نیز نگاه افراطی دارند و بر این عقیده اند که روسیه کشوری است با هویت روسی و می بایست ارزش های روسی در آن حاکم گردد.
از سوی دیگربه تبع مشکلات اقتصادی جامعه و«اصل انگاری» مسائل معیشتی ، به حاشیه رانده شدن امور فرهنگی جامعه خطری است که جسته و گریخته از سوی اصحاب علم و فرهنگ این کشور مورد توجه قرار می گیرد.
دلدادگی جمعی از مسئولین کشور و همچنین تمایل جدی جوانان به نظام لیبرال دمکراسی غرب ، از یک سوی ، و خواست قلبی عامه مردم به حفظ سنت ها و آداب ملی، مذهبی خود و احساس غبن نسبت به شرایط موجود، از سوی دیگر، به تضاد موجود، در سیاست های فرهنگی جامعه روسیه دامن می زند. تلاش رایج میان اندیشمندان روسیه عمدتا معطوف به بومی سازی فرهنگ است و به اعتقاد این عده تنها راه نجات فرهنگ در جامعه روسیه طراحی الگویی خاص می باشد که در آن ضمن اهمیت دادن به فرهنگ روسی، به سایر فرهنگ ها و ادیان موجود در جامعه توجه لازم صورت پذیرد.
ایمانی پور در سرمقاله شماره ۳ فرهنگ روس در باره طراحی الگویی خاص فرهنگ در جامعه روسیه ادامه می دهد نماد کشور روسیه عقابی است که دوسر در بدن دارد. تحلیلگران مسائل سیاسی و فرهنگی بعضاً با طعنه به این نماد می‌گویند که کشور روسیه نیز مانند این عقاب سردرگم است و نمی داند که به شرق پر بگشاید یا به غرب؟ و این نگاه دوگانه سبب ایستایی و زمین گیر شدن کشور شده است. هر چند ظواهر این کشور خصوصاً پس از جریان فروپاشی رویکردی غربی داشته ولی در عمل فاقد بسیاری از زیرساخت ها و ساختارهای غربی است.
محققین می گویند تجربه نشان داده که این کشور آمادگی پذیرش یکسره فرهنگ و ایدئولوژی غربی را ندارد و چنین رویکردی با مشکلات عدیده ای در این دیار مواجه است. از سوی دیگر در شرق علیرغم وجود قرابت های فرهنگی چیزی برای توسعه و ترقی کشور و خروج از عقب افتادگی وجود ندارد.
به اعتقاد ایمانی پور تلاش اندیشمندان روسی برای پیدا کردن راهی سوم و خاص برای سامان بخشیدن به وضعیت فرهنگی این کشور پررمز و راز در این نکته نهفته است : پوتین در این ارتباط راه میانه ای را اتخاذ نموده و می‌گوید « اگر کسی برای فروپاشی شوروی سابق ناراحت نباشد دل ندارد و اگر کسی برای احیای شوروی سابق تلاش کند،‌ مغز ندارد.»
ایمانی پور در پایان نتیجه گیری می کند به نظر می‌رسد طراحی الگویی مشابه الگوهای غربی و یا شرقی برای روسیه نه ممکن است و نه راهگشا، عقاب روسیه، با نگاه تیزبینانه به غرب و شرق و با اندیشه ای درست می‌بایست راه خود را برود.
● نگاهی به فعالیت های اخیر رایزنی فرهنگی کشورمان
برگزاری ششمین دور گفتگوهای اسلام و مسیحیت ارتدوکس روزهای ۲۶ و ۲۷ تیرماه ۱۳۸۷ در با حضور هیئتی از اندیشمندان و روحانیون ایرانی ، ارائه مقاله از سوی ابوذر ابراهیمی ترکمان با عنوان «شادی و دینداری» پیرامون اسلام و آموزه هایش در مراسم افتتاحیه درکنفرانس بین المللی «شادی و لذت به عنوان پدیده های فرهنگی» ۲۲ تیرماه در پوشکینسکی یه گوری در استان سن پطرزبورگ و استقبال از آن ، برگزاری هفته فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با مشارکت سرکنسولگری ج. ا.ایران در غازان و وزارت فرهنگ تاتارستان در غازان پایتخت تاتارستان از از سوم تا نهم خرداد ماه ۱۳۸۷ ، برگزاری نشست «بررسی اندیشه های فلسفی امام خمینی (ره) » با همکاری انجمن فلاسفه روسیه در محل انستیتو فلسفه مسکو ۱۵ خرداد با حضور بیش از ۵۰ نفر از اندیشمندان و فلاسفه روسیه و با قرائت پیام حجت الاسلام والمسلمین سید حسن خمینی ، برگزاری نشست بین المللی روسیه و جهان اسلام روزهای سوم و چهارم تیرماه سال جاری در مسکو با همکاری رایزنی فرهنگی ، مجمع جهانی تقریب مذاهب، بنیاد مطالعات اسلامی و مرکز مطالعات عربی وابسته به آکادمی علوم روسیه با حضور بیش از ۳۰ نفر از شخصیت های برجسته علمی و سیاسی جهان اسلام در اوایل تیرماه با حضور صاحب نظران و اندیشمندانی از کشورهای ایران، بنگلادش، فرانسه و تاجیکستان با موضوع اسلام و جهانی سازی و یافتن راهکارهای گفتمان بین اسلام و دیگر ادیان ِ، همچنین برگزاری نخستین هفته فرهنگی ایران در روسیه از دوم اردیبهشت با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی کشورمان در "مسکو" و مراسم های مختلف ایام های خاص از عمده فعالیت های رایزنی فرهنگی کشورمان در مسکو در چهارماه گذشته یعنی از شروع به کار رایزن فرهنگی جدید بوده است
دیدار ابوذر ابراهیمی ترکمان رایزن فرهنگی جدید ج.ا.ایران در مسکو با ایرانشناسان روسیه ، معاونین شورای مفتیان روسیه و رئیس دانشگاه اسلامی مسکو ، رئیس مرکز مشارکت تمدنها دانشگاه دولتی روابط بین الملل مسکو ، رییس و اساتید انستیتو فلسفه آکادمی علوم فدراسیون روسیه و راویل حضرت عین الدین رئیس شورای مفتیان روسیه، دیدار رایزن فرهنگی با معاون اتحادیه بین المللی نویسندگان روسیه و کشورهای مشترک المنافع ، رئیس اداره کل روابط بین المللی اتحادیه سینماگران روسیه ، مشارکت رایزنی فرهنگی ایران در برگزاری نشست هم اندیشی بین دانشگاهی استادان زبان فارسی مسکو در دانشگاه روابط بین الملل مسکو و راه اندازی پایگاه مجلّات الکترونیک و کتابخانه مجازی فارسی در سایت رایزنی فرهنگی ایران در روسیه ، ترجمه و چاپ کتاب انسان کامل اثر استاد شهید مرتضی مطهری را به زبان روسی با مشارکت رایزنی فرهنگی کشورمان و انتشارات شرق شناسی سن پترزبورگ ودر تیراژ ۱۵۰۰ نسخه ، انتشار شماره اول سال ۱۳۸۷ وشماره پانزدهم مسلسل مجله ایران –اسلاویکا ( ویژه نامه هفته فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در فدراسیون )و... از دیگر اقدامات مدیریت جدید این رایزنی است که نشانگر تداوم فعالیت های قبلی می باشد.
مقام معظم رهبری در دیدار با نمایندگان فرهنگی ج .ا.ا در خارج از کشور فرمودند:" کار اصلی شما این است که منطق نظام اسلامی که همان منطق انقلاب است را اولا تبیین کنید، ثانیا حساسیت ها را نسبت به آن برانگیزید تا از کنار آن بی تفاوت عبور نکنند ، ثالثا دلها را به آن معتقدتر کنید. ، این سه مرحله باید در دو سطح انجام شود: در سطح نخبگان و سطح فکار عمومی."(۱۰)
اقدامات رایزن فرهنگی جدید کشورمان در مسکو همانند رایزن پیشین در خصوص برگزاری نشستها ، دیدار و ارتباط با شخصیت ها ونخبگان فرهنگی و دینی در راستای بیانات مقام معظم رهبری می باشد که این ارتباط برای تداوم فعالیت ها از سطح نخبگان شروع شده و بدون شک به سطح افکار عمومی گسترش خواهد یافت.
بررسی برنامه ها و فعالیت های رایزنی فرهنگی کشورمان در مسکو و گستردگی و حجم عظیم این برنامه ها شاهد دیگری بر دیپلماسی فرهنگی فعال بین جمهوری اسلامی ایران و روسیه می باشد.
به این ترتیب باید گفت رایزنی فرهنگی کشورمان در روسیه در سه محور با بهره گیری از ظرفیت های روابط رسمی براساس توافقنامه های فرهنگی ، ارتباط با سرشناسان ، صاحب نظران و انجمن های فرهنگی در حوزه های مختلف اسلام شناسی ، ایرانشناسی ، روسیه شناسی، زبان فارسی و ... و در محور سوم با فعالیت های رسانه ای ، نمایشگاهی ، انتشاراتی و...در سطح افکار عمومی فعالیت های خود را ساماندهی کرده است که می توان از آن بعنوان "الگوی دیپلماسی فرهنگی ایران "در سایر کشور ها بهره جست.

منابع
۱. سایت رایزنی فرهنگی ایران در روسیه http://moscow.icro.ir/
۲. حسن خانی ، محمد ، ۱۳۸۶ ، نقش فرهنگ و ابزارهای فرهنگی در طراحی و پیشبرد دیپلماسی؛ با تاکید برسیاست خارجی ایالات متحده آمریکا ، مجموعه مقالات همایش ارتباطات بین فرهنگی و سیاست خارجی :رویکرد ایرانی، سازمان فرهنگ وارتباطات اسلامی : ۲۲۷
۳ . ( قبلی : ۲۲۷: و۲۲۸)
۴. محمد رضا البرزی ، ارزیابی تحول دیپلماسی در قرن بیستم ، نشر سفیر ، ۱۳۶۸: ۱۷
۵. ر.ک ، ژوزف نای ،‌کاربرد قدرت نرم ، ترجمه: سید رضا میر طاهر ،‌۱۳۸۳، فصلنامه راهبرد دفاعی, سال ۲ ش ۶ (زمستان ۸۳),۱- ۳۷. (ترجمه فصل ۴ از کتاب Soft power , Newyork: public affairs ۲۰۰۴)
۶. آشنا ،دکتر حسام الدین ، فرهنگ، ارتباطات و سیاست خارجی، ارائه مدلی برای دیپلماسی عمومی، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق علیه السلام / شماره ۲۱ / بهار ۱۳۸۳ (با دخل و تصرف)
۷.
۸۱ : Mitchell, J. M , International Cultural Relations, London, Allen&Unwin, ۱۹۸۶.
۸. حسین سلیمی ، فرهنگ گرایی ، جهانی شدن و حقوق بشر، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، ۱۳۷۹: ۶۹
۹ . سایت رایزنی فرهنگی ایران در روسیه http://moscow.icro.ir
۱۰.رهنمون ، مجموعه بیانات مقام معظم رهبری در باره اصول و مبانی فعالیت ها در حوزه بین الملل، ۱۳۸۴ &#۰۳۹; انتشارات بین المللی الهدی ، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی : ۵۵
۱۱. مجله شماره ۱و۲و۳ "فرهنگ روس" نشریه رایزنی فرهنگی کشورمان در روسیه که روی سایت این رایزنی قابل رویت هستند.

منبع : پایگاه دانش، پژوهش و نشر بین الملل