جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا

جنگ روانی رادیو لندن و نهضت ملی نفت «به انضمام اسناد»


جنگ روانی رادیو لندن و نهضت ملی نفت «به انضمام اسناد»
افکار عمومی یکی از تعیین کننده ترین عوامل در تحولات تاریخ معاصر ایران به شمار می رود. به نحوی که هر طیف این امکان را به دست می آورد که افکار عمومی را به نفع خود سوق دهد، به هدف خود دست می یابد. رادیو بی بی سی در دوره ملی شدن صنعت نفت یکی از تأثیر گذار ترین رادیو های بیگانه در شکل دهی افکار عمومی ایرانیان برای پیشبرد اهداف استعمار است و بنابراین، در مطالعات مربوط به دوره ملی شدن صنعت نفت در ایران حائز اهمیت خاصی است.
جنگ روانی یکی از روشهای مرسوم انسانها برای کسب منافع بیشتر در کنار جنگ کلاسیک و فیزیکی، بوده است. اما در چند دهه اخیر که تحول رسانه ها و تبادل اطلاعات رشد بسیاری نموده اند و به قولی انفجار اطلاعات رخ داده است، دیگر جنگ روانی یک امر عادی محسوب نمی شود بلکه نبردی است برای تسلط بر افکار و اذهان عمومی به عبارت دیگر جنگ روانی مجموعه اقداماتی است که از طرف یک کشور به منظور اثر گذاری و نفوذ بر عقاید و رفتارهای دولت ها و ملت های دیگر در جهت مطلوب و با ابزارهای غیر از ابزار نظامی، سیاسی و اقتصادی انجام می شود. این رویکرد ها برای تضعیف روحیه یک ملت و یا ارتش و همچنین تسلیم آنان به شکست؛ عقاید احساسات و تمایلات آنان را نشانه گیری می نماید تا بدین شکل بستر مناسب برای وقوع جنگ واقعی و یا کودتا را پی ریزی نماید.۱
● پیشینه رادیو لندن
در سال ۱۹۳۹م محققان و دانشمندان علوم انسانی آلمان به منظور توجیه شکست کشور خود در جنگ جهانی اول اعلام کردند که از جمله مهمترین علل شکست ؛ غفلت آلمان از سلاح برنده تبلیغات روانی و استفاده موثر رقبا از سلاح مذکور بوده است.۲ از این رو، در جنگ جهانی دوم نازی ها با ایجاد شانزده ایستگاه فرستنده رادیویی در اروپا که با نام مستعار «پیروزی» برای سیزده کشور اروپایی برنامه پخش میکرد گامی موثر در جنگ روانی بر ضد کشورهای اروپایی برداشتند.۳
بدین سان، جنگ تبلیغاتی بین آلمان ها و کشورهای اروپایی بوجود آمد. دولت انگلستان نیز با آنکه در سال ۱۹۲۷ اولین رادیو خود را با نام پایگاه تبلیغات گسترده بریتانیا۴ که نام اختصاری BBC را داشت تأسیس کرده بود.۵
برای اینکه از هجمه تبلیغاتی آلمانی ها در جنگ بکاهد بخش بین المللی خود که «سرویس جهانی»۶ نام داشت را ایجاد کرد. یکی از برنامه های بخش سرویس جهانی که بنا به اقتضاء زمان و با توجه به گرایش سیاسی رضاشاه به هیتلر و مقارن با حملات متفقین به ایران تأسیس شد، برنامه زبان فارسی رادیو بی بی سی بود که هدف از ایجاد آن آماده سازی ذهن ایرانیان برای برکناری رضاشاه از سلطنت و تحول در اوضاع اجتماعی- سیاسی ایران بود.۷
برنامه زبان فارسی رادیو بی بی سی، که در بین ایرانیان با نام رادیو لندن مشهور بود، ابتدا با پخش گزارش های خبری به مدت ۱۵ دقیقه در روز کار خود را آغاز کرد اما به زودی این رادیو با راهنمایی های سفارت انگلستان در تهران و مطالبی که خانم ان. لمبتن۸ وابسته مطبوعاتی سفارت انگلیس در تهران تهیه و به لندن ارسال می کرد،۹ توانست جایگاه ثابتی را بین شنوندگان ایرانی پیداکند. به گونه ای که در هنگام پخش برنامه های این رادیو اکثر قهوه خانه ها و کافه های ایران مملو از جمعیت می شد.
دولت بریتانیا نسبت به پایگاه این رادیو در بین مردم ایران واقف بود. از این رو، از اشخاصی مانند حسن بالیوزی که رئیس محفل بهائیان در لندن بود، استفاده می کرد تا از امکانات موجود بیشترین بهره را به نفع انگلستان در ایران به دست آورد.۱۰
سر ریدر بولارد۱۱ در خصوص اهمیت رادیو لندن می نویسد:
ـ « این واقعیت تأسف آور بود که درست زمانی که ما احتیاج به همراهی و مساعدت مردم ایران [در جنگ جهانی دوم] را داشتیم، آنها به سرزنش ما بپردازند و از اینکه حامی شاه مورد تنفرشان بودیم اظهار گله مندی کند، ولی این وضع دیری نپایید و ما توانستیم با آغاز پخش برنامه های فارسی از لندن و دهلی تا حدود زیادی بر این مشکل فائق آئیم و با تکذیب شایعات بی اساس و مطلع نمودن و پاسخ گفتن به بسیاری از سئوالات مربوط به رضاشاه ذهن مردم را نسبت به حقایق روشن سازیم»!۱۲
● رادیو لندن و نفت ایران
با تبعید رضا شاه و ورود متفقین به ایران رادیو زبان فارسی بی بی سی که در مقطع حساس جنگ جهانی دوم توانسته بود وظیفه خود را بنحوی مناسب به انجام برساند پس از این دوره نیز برای جلوگیری از نفوذ کمونیسم در ایران به حمایت بی دریغ از سلطنت محمد رضا شاه پهلوی در ایران پرداخت. اما بتدریج در اواسط سال های دهه بیست سیاست رادیو لندن با توجه به نیاز نیروی دریایی انگلستان و بخش بزرگی از اقتصاد آن کشور که به نفت ایران متکی بود به پخش برنامه های تفسیری در خصوص نفت ایران و جهان معطوف شد. که این برنامه ها در راستای اهداف دولت بریتانیا برای بدست آوردن نفت ایران و تداوم استعمار انگلستان در ایران تدارک دیده شده بود.
به دنبال برنامه های استعماری بریتانیا در مورد نفت ایران و افزایش آگاهی ایرانیان نسبت به این منبع حیاتی و پی بردن به مقاصد شوم انگلیس، حرکتی رهایی بخش مردم و نخبگان مذهبی و ملی گرای ایرانی در جهت ملی کردن نفت ایران شروع شد. حرکت مذکور در سه جبهه مردمی، رهبران ملی و رهبران مذهبی و در زیر لوای طرح سیاست موازنه منفی تحقق یافت.
در راستای چنین اندیشه و حرکتی مجلس پانزدهم قرارداد «قوام – ساتچیکف» را ملغی ساخت. دولت را نیز موظف نمود تا در مورد بازستاندن حقوق مردم ایران از شرکت نفت ایران و انگلیس اقدام کند.۱۳
سرانجام، نیز با گسترش نهضت ملی شدن نفت در سراسر کشور، در زمستان ۱۳۲۹ ش/ ۱۹۵۰ م، کمیسیون مخصوص نفت در مجلس شورای ملی قرارداد «گس – گلشائیان» را رد کرد و بعد از آن نیز قانون ملی شدن صنعت نفت ایران در ۲۴ اسفند ۱۳۲۹/۱۹۵۱م به تصویب مجلس شورای ملی و در ۲۹ اسفند همان سال به تصویب مجلس سنا رسید و بدین سان نفت ایران ملی اعلام شد. در مدت کوتاهی بعد از آن نیز محمد مصدق به نخست وزیری ایران برگزیده شد تا این اصل را به مرحله اجرا در آورد.۱۴
اهمیت و جایگاه این نهضت در تاریخ معاصر ایران به گونه ای است که در همان زمان جواهر لعل نهرو- نخست وزیر استعمارستیز هند- در مقابل چهارصد هزار نفر از اهالی دهلی و در زیر باران شدید نطقی دو ساعته ای را ایراد کرد و در آن راجع به نهضت ملی ایران گفت:
ـ «آیا آسیا بعد از چهار سال خمودگی و سستی امروز دوباره قد علم کرده... مساعی و فداکاری های ایران در مورد ملی کردن نفت دنیا را تکان داد...ایرانیان که از تصرف ثروت خود محروم بودند می خواهند اموال و حقوق خود را در دست بگیرند.من از افکار افراد برجسته دنیا که در این روزها از ایران دیدن می کنند اما فراموش می کنند که آسیا با چه سرعتی بسوی تحول به پیش می رود متحیر و متعجبم...». ۱۵
● رادیو لندن و جنبش ملی شدن نفت
اما در همین سال ها در نقطه دیگری از جهان، یعنی در لندن رادیو بی بی سی در راستای سیاست های استعماری دولت بریتانیا از هیچ گونه دشمنی نسبت به دولت ملی مصدق و نفاق افکنی در میان ایرانیان و تحریک مخالفان دولت دریغ نمی ورزید. یکی از نمونه های آن گفتاری است که در صبح روز ۲۳ تیر ۱۳۳۰/۱۹۵۱م همزمان با ورود اورل هریمن۱۶ - فرستاده مخصوص آمریکا به ایران که به منظور میانجی گری برای حل اختلافات شرکت ملی نفت ایران و انگلیس و دولت ایران به تهران آمده بود- از رادیو لندن پخش شد که نشان دهنده تمایل دستگاه سیاسی استعمار بریتانیا برای ایجاد بن بست در روند مذاکرات بود:
«امروز بعد از ظهر حوادث خونین در تهران روی خواهد داد و تعداد زیادی کشته خواهند شد.»۱۷
در همان روز حزب توده تظاهراتی علیه ورود هریمن به ایران و مداخله دولت آمریکا در مسئله نفت بر پا کرد که در نتیجه زد و خورد های اعضای آن حزب با نیروهای انتظامی نه نفر کشته و دهها نفر زخمی شدند.
فردای آن روز رادیو بی بی سی ضمن تفسیر وقایع ایران گفت:
ـ « فاجعه روز یکشنبه در تهران نشان داد که دکتر مصدق حاکم و مسلط بر اوضاع نیست و کمونیست ها در کمین هستند که ایران را ببلعند و اگر انگلستان پای خود را کنار بکشد، کار ایران تمام است ». ۱۸
از این زمان به بعد، با توجه به اهمیت موضوع نفت برای دولت بریتانیا ۱۵ دقیقه به برنامه های روزانه رادیو لندن اضافه گشت، تا این فکر را در ذهن ایرانیان بگنجاند که شرکت نفت ایران و انگلیس « بهترین کارفرما»۱۹ در ایران است و بزرگترین خدمتش قیمت بخشیدن به مهمترین دارائی ملی ایران از طریق استخراج آن است و این دارائی اگر در دل زمین می ماند ارزشی نداشت.»۲۰
اما نه تنها این تبلیغات رادیو لندن اثری در داخل ایران نداشت بلکه با دو شکست پی در پی بریتانیا در سال ۱۳۳۱ که یکی واقعه ۳۰ تیر و دیگری پیروزی ایران در دیوان بین المللی لاهه بود به سیاست استعماری انگلستان در ایران لطمه ای جدی زد. به گونه ای که در محافل سیاسی انگلستان این دو شکست به معنای سر افکندگی امپراتوری بریتانیا در ایران و خاورمیانه تبیین گردید.
بدینسان، دولت انگلستان که تمام ترفند های خود را چه از نظر تهدیدات نظامی، تحریم های اقتصادی و ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد مأیوس بود به این نتیجه رسیدند که بایستی با یک عملیات اطلاعاتی گسترده و با همکاری سازمان اطلاعاتی ایالات متحده آمریکا- CIA- کار دولت ملی ایران را به اتمام برسانند. از این رو پس از دو سال تلاش، دستگاه اطلاعاتی انگلستان MI۶ توانست تصمیم خود را به CIA بقبولاند و آنان را با کودتایی علیه حکومت ملی ایران موافق سازد و آن را به مرحله اجرا بگذارد.۲۱ در همین جهت نقش تعیین کننده ای در نهضت ملی در هدایت و بدست گرفتن افکار عمومی از طریق مطبوعات و مدیریت رادیوی ملی ایران برای تداوم حمایت توده ها از سیاست های دولت ایجاد کرده بود، سیاست های کودتاچیان نیز به سمت تخریب این رابطه مثبت دولت و افکار عمومی با تکیه بر نقش رادیو لندن پیش رفت.
شب قبل از کودتا رادیو بی بی سی در برنامه فارسی خود ‹ این شعر فارسی را که دوازده سال پیش در شب ۳ شهریور ۱۳۲۰ خوانده بود تکرار کرد:
چو فردا برآید بلند آفتاب من و گرز و میدان و افراسیاب ۲۲
بدینسان کودتای ننگین ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ از جانب دو قدرت بزرگ جهانی-یکی قدرت استعماری بریتانیا و دیگری آمریکای به اصطلاح طرفدار ملل آزاد! و با کمک مرتجعین داخلی اجرا شد و نهضت ملی مردم ایران سرکوب گردید و در سال بعد دکتر علی امینی- وزیر دارایی کابینه سر لشکر زاهدی نفت ایران را طی قراردادی بنام «قرارداد کنسرسیوم» به غربی ها تسلیم کرد و با تشکیل این کنسرسیوم نفتی اهداف مورد نظر آمریکا و بریتانیا در ایران تأمین گردید.۲۳
آنتونی پارسونز در سال های پس از کودتا در باره بدبینی ایرانیان نسبت به رادیو بی بی سی می گوید:
« ایرانی ها از شاه گرفته تا دولتمردان و سیاستمداران دست پائین هرگز فراموش نکرده بودند که بخش فارسی رادیو بی بی سی در اوایل جنگ دوم با هدف ضمنی تضعیف رضا شاه و بر کناری او از سلطنت تأسیس شده است و حتی پس از گذشت چهل سال قانع کردن ایرانیان به اینکه بی بی سی، یا به قول ایرانیان « رادیو لندن » صدای دولت انگلیس نیست، غیر ممکن به نظر می رسید... من سعی کردم بقبولانم که بی بی سی تشکیلات مستقلی است و دولت بریتانیا خط مشی آن را تعیین نمی کند»۲۴
اما هیچ گاه علت تأسیس رادیو لندن و کینه توزی های این رادیو در قبال نهضت ملی از ذهن قاطبه مردم ایران پاک نشد.
● نتیجه:
همانطور که در این نوشتار ذکر شد، در تاریخ معاصر ، یکی از مهمترین وقایعی که در ذیل مقتضیات جهان معاصر و عوامل تاریخ ساز آن یعنی تکنولوژی جدید و نیز اهمیت یافتن مردم و افکار عمومی در شکل دهی تحولات سیاسی اجتماعی خود در تاریخ معاصر ایران می توان درکی متفاوت از آن داشت، نهضت ملی شدن نفت است که در راستای مقابله با استعمار به عنوان مانع پیشرفت علت ایران صورت گرفت. این بار بر خلاف نهضت مشروطه که مطبوعات در نقش آفرینی مردم و افکار عمومی در شکل دهی به تحولات کشورشان کمک کردند. این بار این رادیو بود که در کنار مطبوعات به شکل دهی و هدایت افکار عمومی به عنوان پشتیبان جنبش ملی شدن صنعت نفت می پرداخت. در همین راستا بود که استعمار نیز از این نقش منحصر بفرد در رسانه های عمومی شنیداری برای پیشبرد سیاست های خود در کنترل و تأثیر گذاری بر افکار عمومی مردم ایران استفاده نمود که در این مقاله به بررسی نقش رادیو لندن در این مسیر پرداختیم که هم قدمی آن با اهداف استعمار بریتانیا در جدا کردن افکار عمومی از همراهی با دولت ملی را به عنوان عامل اصلی شکست نهضت ملی در پیش داشت.
● معرفی اسناد:
مطالبی که در قسمت مدخل پژوهشی بدان اشاره شد در واقع فتح بابی بود در جهت آشنایی خوانندگان گرامی با تبلیغات منفی و جنگ روانی رادیو بی بی سی بر ضد نهضت ملی ایران و در این قسمت به معرفی اسنادی در این ارتباط می پردازیم.
لازم به ذکر است که این اسناد از آرشیو اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه و موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران استخراج شده است. اسناد مذکور مجموعه ای است از شنود های برنامه های رادیو بخش فارسی بی بی سی که توسط افسران شهربانی ضبط و سپس با توجه به مرتبط بودن موضوع هر برنامه به نخست وزیری و وزارت امور خارجه و سایر وزارت خانه های مربوطه بصورت گزارش هفتگی و ماهانه ارسال می شده است.
سند شماره ۱)
ـ شهربانی کل کشور – اداره کار آگاهی – دایره نگارستان
۲۷ – تیر ماه – ۱۳۳۱
▪ خلاصه اخبار مهم رادیو در شب گذشته
دیروز عصر جناب آقای دکتر مصدق استعفای خود را تقدیم داشته امروز مجلس محرمانه خصوصی در مجلس تشکیل و آقای حسین علاء وزیر دربار گزارش داد مجلس برای انتخاب نخست‌وزیر آتی شروع به مذاکره کرد . امروز عصر جلسه محرمانه نیز تشکیل شده تا در اطراف نخست‌وزیر آتی مذاکره کند.
آقای دکتر مصدق اظهار داشته چون وی پست وزارت جنگ و نخست‌وزیری را تواما تقاضا داشته و چون اعلیحضرت همایونی رد کرده است خوب است دولت دیگری تشکیل و معنویات وی را برآورد از قرار معلوم آقای دکتر مصدق نه تنها پست وزارت جنگ بلکه همچنان فوق‌العاده مالی و اقتصادی را تقاضا کرده بود . آقای دکتر مصدق لایحه‌ای به مجلس تقدیم داشته و خواسته بود چنین تقاضایی به وی داده شود . گفته می‌شود این تقاضاها مواجه با مخالفت گردیده حامیان آقای دکتر مصدق اصرار می‌ورزند که وی را مجددا در پست نخست‌وزیری نامزد کنند.
فرماندار نظامی طبق اعلامیه منتشره می‌گوید اطلاعاتی رسیده که طرحهایی برای ایجاد اغتشاش و آشوب ریخته شده لذا دستور داده شد مسئولین در مقامات نظامی با تمام وسایلی که در اختیار دارند جلب و از این طرح‌ها جلوگیری بعمل آید .
برگرفته از سایت موسسه مطالعات تاریخ معاصر
سند شماره ۲)
▪ وزارت امور خارجه
ـ اداره سوم سیاسی
ـ سفارت کبرای شاهنشاهی ایران – لندن
عطف به نامه شماره ۷۹۱ مورخ ۳۱/۳/۳۳۱ ش موضوع گفتار رادیو لندن در تاریخ ۲۰/۱۱/۱۳۳۰ اشعار می‌دارد خواهشمند است ایرانی مزبور را که ضمن گفتار در تاریخ فوق نهضت ملی ایران را بی حاصل و ملی شدن صنعت نفت را به قیمت ورشکستگی ملی اعلام کرده است بهر نحو که مقتضی می‌دانند متنبه سازید .
معاون وزارت امور خارجه فضل‌الله نبیل
بایگانی اسناد وزارت امور خارجه،کارتن ۱۳،پرونده۶،سند شماره۱۳
سند شماره ۳)
▪ شهربانی کل کشور – اداره کارگاهی – دایره نگارستان
ـ اخبار مهمه از رادیوهای جهان مورخ ۸/۱۰/۱۳۳۱
از رادیو لندن روز ۷/۱۰/۳۱ ساعت ۱۵/۱۹ الی ۲۰
پاسخ به یکی از شنوندگان خرم‌آباد که پرسیده است چرا انگلستان دست از استعمار برنمی‌دارد و به نهضت ملی ایران وقعی نمی‌گذارد . جواب – اشاره‌ای که به نهضت ملی کرده‌اید درست واضح نیست کدام نهضت ملی است در اثر انقلاب مشروطیت در سال ۱۹۰۶ که در ایران به وقوع پیوست انگلیسها نسبت به آن نظر مساعد ابراز داشته‌اند ؟!
مقصودمان از نهضت ملی جنبش حزب توده است انگلیسها نمی‌توانند با آن مساعد باشند . زیرا حزب توده و جنبش آن نهضت ملی نیست و تهضت روسی است و انگلیسها نمی‌توانند با آن موافق باشند باید شما اطمینان داشته باشید اگر در ایران نهضتی بوجود آید و درصدد اصلاح امور برآید انگلیسها آن را استقلال خواهند کرد .
اکنون انگلیسها تبلیغات خانمان سوزی نسبت به ایران نمی‌کنند رادیو لندن تنها اخبار را پخش می‌کند و هر خبری بدهد بی‌طرفانه است و البته اگر شمار به اخبار انگلستان گوش ندهید ممکن است به اخبار رادیو مسکو گوش بدهید و اینکه نوشته‌اید چرا انگلستان از استعمار دست برنمی‌دارد و هنوز از اینکار خسته نشده است معلوم می‌کند در این چند سال از جریان اوضاع اطلاع ندارید زیرا عمل سابق استعمار انگلستان از میان رفته است .
در [ناخوانا] انگلستان به هندوستان و پاکستان و برمه استقلال داده رجال در افریقا این اقدام در شرف وقوع است پس می‌شود گفت انگلستان نظر استعمار ندارد و در خیال نیست مردم یک کشوری را اسیر و برده کند بریتانیا درصدد آماده ساختن کشورهای عقب افتاده به کسب استقلال و آزادی است .
بایگانی اسناد وزارت امور خارجه،کارتن ۱۳،پرونده۶،سند شماره ۳۸
سند شماره ۴)
▪ شهربانی کل کشور – اداره کارگاهی – دایره نگارستان
ـ خلاصه اخبار مهمه رادیو در شب گذشته
ـ ۱۷ اردیبهشت ماه ۱۳۳۱
ـ اخبار رادیو لندن به زبان فارسی ۱۵/۱۹ روز ۱۶/۲/۱۳۳۱
از گفتارهای رادیو لندن در جواب شنونده موسوم به مسلم از خرم‌آباد . سؤال کرده‌اید بنگاه رادیو انگلستان قبل از آنکه نفت در ایران ملی بشود چرا در باب میزان محصولات نفتی جهان اطلاعی پخش نکردند . در جواب می‌گوییم بعد از آنکه در ایران نفت را ملی کردند و متخصصین شرکت نفت انگلیس را از ایران اخراج نمودند و دستگاه نفت در ایران از کار افتاد میزان محصول نفت در کشورهای شرق میانه از جمله در کویت و عربستان سعودی و عراق محصول نفت به سرعت ازدیاد یافت و مالا ایران متضرر گردید و ماشین‌آلات که به ایران بیاید به نواحی دیگر شرق میانه فرستاده شد و عده‌[ای] از متخصصین انگلیسی به آن نقاط رفتند در انگلستان و سایر ممالک بعلاوه پالایشگاه نفت ساخته شده و بکار افتاد و میزان محصول نفت در سایر نقاط در سال ۱۹۵۱ م با اینکه در ایران میزان محصول نفت متوقف شد میزان محصول از ۲۳ میلیون به ۹۳ میلیون رسید و در سال ۱۹۵۲ م میزان محصول نفت به ۷۰۰ میلیون تن خواهد سید و اگر میزان محصول در کانادا افزایش یابد از ۷۰۰ میلیون تن نیز تجاوز خواهد کرد و احتیاج انگلستان به نفت ایران نیست و انگلستان و امریکا از نفت ایران نگرانند [که] از کار افتاده است می‌ترسند وضع اقتصادی ایران بدتر شود و سطح زندگی مردم ایران تنزل یابد و در نتیجه ایران طعمه کمونیستها شود علی‌الخصوص طعمه استعمارطلبی روسیه که هم‌اکنون عده‌[ای] متوجه این خطر هستند اصرار دارند امریکا کمک مالی به ایران بدهد و نگذارد ایران کمونیست شود .
پژوهشگر: جواد عربانی
ارجاعات:
۱.عبدالله رفیعی، دولت ها و افکار عمومی، تهران، انتشارات دادار، ۱۳۸۲، ص۹.
۲. همان، ص۱۹.
۳. همان، ص۲۳.
۴. British Broadcasting Corporation
۵. عبد الرضا هوشنگ مهدوی، انقلاب ایران به روایت بی بی سی، تهران، طرح نو، ۱۳۸۲، ص۹.
۶. World Service
۷. همان
۸. M. Lambton
۹. سر ریدر بولارد، نامه های خصوصی و گزارش های محرمانه، تهران، انتشارات طرح نو، ۱۳۷۱، ص۲۸۳.
۱۰ روزنامه کیهان، شماره ۱۸۷۸۹.
۱۱. Sir Reader Bollard
۱۲. سر ریدر بولارد، شترها باید بروند، تهران، نشر نو، ۱۳۶۲، صص۵۵-۵۶.
۱۳. محمد ترکمان، نامه های دکتر مصدق، تهران، نشر هزاران، ۱۳۷۵، ص۱۵۱.
۱۴. محمد حسن جمشیدی رفتارشناسی امریکا در قبال نهضت ملی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸، ص۱۰۰.
۱۵. روزنامه اطلاعات، شماره ۱۷۵۶۴.
۱۶. Oriel Harriman
۱۷. غلامرضا نجاتی، جنبش ملی شدن نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۸، ص۱۸۱
۱۸. همان.
۱۹. Best Executive
۲۰. حسین شهیدی، مقاله جنبش ملی شدن نفت ایران و بخش فارسی رادیو بی بی سی.
۲۱. انقلاب ایران به روایت بی بی سی، ص۱۱
۲۲. همان.
۲۳. رفتار شناسی آمریکا در قبال نهضت ملی ایران، ص۱۰۱. سر آنتونی پارسونز، غرور و سقوط شاه، تهران، راه نو، ۱۳۶۳، ص۱۲۵.
۲۴. سر آنتونی پارسونز، غرور و سقوط شاه، تهران، راه نو، ۱۳۶۳، ص۱۲۵.
فهرست منابع:
۱.بولارد، سر ریدر، شتر ها باید بروند، تهران، نشر نو، ۱۳۶۲.
۲.بولارد، سر ریدر، نامه های خصوصی و گزارش های محرمانه، تهران، انتشارات طرح نو، ۱۳۷۱.
۳.پارسونز، سر آنتونی، غرور و سقوط شاه، تهران، راه نو، ۱۳۶۳.
۴.ترکمان، محمد، نامه های دکتر مصدق، تهران، نشر هزاران، ۱۳۷۵.
۵. جمشیدی، محمد حسن، رفتارشناسی امریکا در قبال نهضت ملی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸.
۶.شهیدی، حسین، مقاله جنبش ملی شدن نفت ایران و بخش فارسی رادیو بی بی سی.
۷.رفیعی، عبدالله، دولت ها و افکار عمومی، تهران، انتشارات دادار، ۱۳۸۲.
۸.روزنامه اطلاعات، شماره ۱۷۵۶۴
۹.روزنامه کیهان، شماره ۱۸۷۸۹
۱۰.نجاتی، غلامرضا، جنبش ملی شدن نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۸.
۱۱.هوشنگ مهدوی، عبد الرضا، انقلاب ایران به روایت بی بی سی، تهران، صرح نو، ۱۳۸۲،
*کارشناس ارشد تاریخ و پژوهشگر مرکز اسناد وزارت خارجه
منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی


همچنین مشاهده کنید