جاذبه های توریستی مشکین شهر

● چکیده
جهت رونق بخشی به یک منطقه و شهر عوامل مختلفی نقش دارد نظیر انتقال صنایع ایجاد امکانات رفاهی ، خدماتی بهداشتی و غیره ولی بطور واضح و روشن این عوامل بسیار هزینه بر بوده و نیازمند کار و صرف انرژی و زمان . موضوع مهمی که در اینجا می خواهم به آن بپردازم یک عامل بسیار جذاب و کم هزینه یعنی جاذبه های توریستی یک منطقه است که به هزینه های بالا نیاز نداشته ولی نیازمند کار فرهنگی و برنامه ریزی جهت سازماندهی مناسب توریست جهت ایجاد رغبت برای آینده است . شهری که می خواهم آنرا معرفی نمایم دارای جاذبه های توریستی کم نظیر بوده و در صورت برنامه ریزی مناسب می تواند به یکی از قطب های توریستی ایران تبدیل شود . آنچه که در زیر می خوانید تک تک این عوامل و جاذبه های مورد بحث در مشکین شهر می باشد که امید می رود با توجه و عنایت برنامه ریزی کشور بتواند با کمترین سرمایه گذاری به بازدهی مطلوب و شایسته خود برسد.
● مقدمه
استان اردبیل با ۱۷۹۵۳ کیلومتر مربع وسعت در شمال غربی فلات ایران جای گرفته و حدوداً ۰۹/۱ درصد مساحت کل کشور را تشکیل می دهد. این استان از شمال با جمهوری آذربایجان، از جنوب با استان زنجان، از غرب با آذربایجان شرقی و از شرق با استان گیلان همسایه است. ۴ شهرستان این استان حدود ۳۸۲ کیلومتر با کشور جمهوری آذربایجان مرز مشترک دارد که در ۱۵۹ کیلومتر آن رودهای ارس و بالهارود جریان دارد. سه عامل شکل دهنده اقلیم آب و هوایی استان، توپوگرافی، زاویه تابش نور و جریانات هوایی می باشد. سبلان با وسعت حدود ۶ هزار کیلومتر مربع و ۴۸۱۱ متر ارتفاع در بین دو دشت پهناور مشکین شهر و اردبیل واقع شده است. براساس آخرین تقسیمات کشوری استان اردبیل شامل ۹ شهرستان، ۲۵ بخش، ۲۱ شهر و ۶۶ دهستان است. این استان طبق آخرین سرشماری دارای بیش از ۱۶۸۰۰۰/۱ نفر جمعیت است که شهر اردبیل بعنوان مرکز استان بیش از ۳۹۵۰۰۰ نفر از آن را در خود جای داده است. خیاو یا مشکین شهر مرکز شهرستان مشکین شهر ، یکی از شهرهای ومعروف استان اردبیل.بر اساس آمار کلی در شهرستان مشکین شهر بیش از ۶۰۰ اثر یادمانی و تاریخی برآورد شده است.به عبارت دیگر به طور متوسط در هر ۴۰۰ متر مربع از پهنه این شهرستان یک اثر باستانی و تاریخی که ارزش حفظ و دیدن داشته باشد وجود دارد.
● شهرستان مشکین شهر
خیاو یا مشکین شهر مرکز شهرستان مشکین شهر ، یکی از شهرهای ومعروف استان اردبیل که در ۸۵ کیلومتری اردبیل واقع شده است. مشکین شهر رودخانه‌های بزرگ خیاو، انار ، مشکین چای و دهها رودخانهٔ کوچک در آن جاری است. کوهستان سبلان در جنوب آن واقع شده و علاوه بر سه قلهٔ معروف ان (هرم داغ – جنوار داغ – قلهٔ بزرگ)کوههای دیگری به نام گوی داغ، قاشقا داغ، کچی قیران (بزکش)در این شهرستان واقع است. شهرستان مشکین شهر به دو قسمت طبیعی تقسیم می شود:
۱) مشکین شرقی و مشکین غربی که اراضی و روستاهای آن اغلب در جگله واقع است.
۲) دهستان مشکین (در اصطلاح معلی رضی) که در دره ها تپهٔ ماهور شده، ابادی کمتری دارد. فقط در تابستانها، طوایف و ایلات ائل سون (شاهسون) در ییلاقهای مخصوص به خود ساکن شده و در پاییز به سوی قشلاق حرکت می کنند.
● جغرافیای طبیعی
شهرستان مشکین شهر به مرکزیت شهر مشکین دومین شهر استان اردبیل بعد از مرکز استان می باشد که براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای سه شهر به نامهای مشکین شهر ، لاهرود و رضی و چهاربخش بنامهای مرکزی ، ارشق ، مشکین شرقی ، مرادلو می باشد این شهرستان بر روی مختصات جغرافیایی ۳۸ درجه و ۴۴ دقیقه عرض شمالی و۴۷ درجه و ۴۰ دقیقه طول شرقی از گرینویچ واقع شده است .ارتفاع متوسط این شهرستان ۱۸۳۰ متر وبلندترین نقطه آن قله سبلان با ارتفاع ۴۸۱۱ متر از سطح آبهای آزاد هست مشکین شهر از طرف شمال با مغـــان ( شهرستان گرمی ) از طرف جنوب به کوه سبلان و شهرستان سراب ( آ.شرقی ) و از طرف غرب با هرستانهای اهرو هریس و از مشرق با شهرستان اردبیل و از طرف شمال شرقی بطول ۵۶ کیلومتر با کشور جمهوری ذربایجان هم مرز است.
● وضعیت فرهنگی و اجتماعی
مردم شهرستان مشکین شهر مسلمان و صددرصد شیعی مذهب و عمیقاً به علایق دینی و مذهبی پایبندند و ارادت خاصی به خاندان عصمت و طهارت دارند . مشکین شهر از شهرستانهای روحانی خیزاستان است و استحکام عمیق بنیانهای اعتقادی اسلامی و اعتقاد عمیق مردم به مکتب مردم حیاتبخش اسلام و شیعه و حرمت و احترام ویژه علما و روحانیت درمیان مردم موجب شده است تا هویت اصیل فرهنگی مردم حفظ شده و هنجارهای فرهنگی و اجتماع کننده و مخاطره آمیز بروز ننماید و ثبات و توازن فرهنگی و اجتماعی محفوظ بماند . بافت اجتماعی شهر به علت سکونت اجباری عشایر و مهاجرت روستائیان دارای بافت مختلط شهری ، روستائی و عشایری است که سنتهای فرهنگی و محلی خود را حفظ کرده واستحکام خانواده ، سننن و فرهنگ سنتی مردم همچنان پابرجا بوده و نظیر بعضی از شهرهای کشور ، مدرنیزم و صنعت درآن تغییرات فرهنگی و اجتماعی خاص خود را بوجود نیاورده است این شهرستان در راستای پیروزی انقلاب اسلامی و در جریان هشت سال دفاع مقدس ۶۰۰ شهید در راه آرمان مقدس جمهوری اسلامی تقدیم انقلاب کرده است و همچنان بیش از پیش در راه حفظ نظام مقدس اسلامی مان ، تداوم راه نظام و اطلاعات ازمعنویات ولی امر مسلمین حضرت آیت اله خامنه ای تلاش جدی دارند . مردم این شهرستان دارای استعدادهای فرهنگی وهنری خوبی می باشند میزان بالای تعداد دانشجویان در سراسر کشور درمقایسه با شهرستان‌های استان نشان از رشد فکری و فرهنگی این شهرستان دارد و درصد بیشتر دانشجویان دانشگاههای اردبیل را جوانان مشکین شهر تشکیل می دهد و همچنین همه اساتید دانشگاههای پیام نور و آزاد اسلامی این شهرستان بومی میباشند.
● وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
سرزمین مشکین شهر دیاری بنام باستانی « وراوی » و یا پشکین که سرانجام به مشکین شهر معروف گشته است وجه تسمیه آن به محمدابن پشکین گرجی حاکم این منطقه نسبت داده میشود بنا به نوشته حمدالله مستوفی تومان پشکین که در این تومان هفت شهر پشکین ، خیاو ، انار ، دوجاق ، اهر ، تکلفه و کلیبر وجود داشت . به روایتی دیگر نام قدیم مشکین « اورامی » و «وراوی » بوده و به احتمال بسیار زیاد محل تولد « سعدالدین وراوینی » دانشمند و مترجم مرزبان نامه در قرن ششم هجری قمری اینجا بوده است .« خیاو» در حاشیه سرزمینی افتاده است که روزگاری به اسم « آران » مشهور بود. این منطقه زبانی ویژه داشت که تا سده چهارم هجری با همه آشفتگی ها و آمیخته گی هایش پایدار بود. سکه های به دست آمده از منطقه، متعلق به چند دوره تاریخی با فاصله زمانی کوتاه و دراز و بیش تر مربوط به زمان اتابکان آذربایجان است. نخستین سکه ای که تازیان در«آران» زده اند، متعلق به سال ۹۰ هجری است. در این منطقه، گورستان ها و نشانه هایی نیز از سال های اولیه اسلامی به جای مانده است. از این رو هر چند در بیش تر کتاب های جغرافیایی اسلامی، نامی از آن به میان نیامده است، اما خیاو یا مشکین شهر آبادی اسم و رسم داری بوده است. اما حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری خیاو را قصبه ای خوانده است و حد و مرزش را نشان داده و حتی حقوق دیوانی اش را ذکر کرده است:« خیاو قصبه ای است در قیلی کوه سبلان افتاده است و چون سبلان در شمال اوست هوایش رو به گرمی مایل است. آبش از کوه جاری است. باغستان اندک دارد حاصلش غله بیش تر بوده، ‌مردمش اکثرا موزه دوز و چوخاگر هستند حقوق دیوانی اش دو هزار دینار است». بااین حساب، قدمت خیاو را می شود تا سده های اولیه اسلامی پیش برد. هر چند که موقعیت جغرافیایی آن این خیال را در ذهن به وجود می آورد که در سال های پیش تر نیز منطقه خالی از سکنه نبوده است. این فکر را قبرهای گبرها یا زردشتیان که در همه جای آن پراکنده است، بیش تر تایید می کند. هر چند که بیش تر آن چه از این منطقه به دست آمده مربوط به دوره اسلامی است. خیاو در دوره صفویه بیشتر رونق گرفت. به گونه ای که، یکی از اولاد شیخ صفی- شیخ حیدر- حاکم و والی منطقه مشکین و برزند مغان در یکی از دره ها به دست مردی به اسم شیروان شاه قره باغی کشته شد. وی نوه دختری شاه صفی و نوه پسری شیخ صفی بود. شاه اسماعیل فرزند این مرد نیز در خیاو به دنیا آمد. کتاب با ارزشی به نام « تاریخ العجم و الاسلام » از دوره عباس میرزا باقی مانده که توسط شیخ عبدالغفور ثامن نامی نوشته شده است. در این کتاب، نکته های مبهم مربوط به خیاو و آبادی های اطراف آن روشن شده است. مدتی پس از حکومت عباس میرزا در آذربایجان، خیاو توجه ایلات شاهسون را که در شرف قدرت گرفتن بودند جلب کرد. ییلاق های شاهسون ها در دامنه ساوالان رفته رفته گسترده تر شد و خیاو را چون حلقه ای در میان گرفت. سپس کشتار و غارت آغاز شد. مدت ها این وضع اسفناک ادامه داشت تا سرانجام در زمان ناصرالدین شاه، حاکمی به نام حسنعلی خان جنرال وارد مشکین شهر شد و شرارت ها را پایان بخشید. با آغاز مبارزات مردم در راه کسب مشروطیت، روسیه تزاری هرج و مرج طایفه های شاهسون را به صلاح و صرفه خود ندید و به در خواست حکومت وقت، درصدد سرکوب طایفه های یاغی و عصیان گر شاهسون بر آمد. چهار لشگر روسی از چهار طرف به سوی خیاو حرکت کردند. ژنرال « مدداوف » از اردبیل و « دالما چوف » از تبریز، طوایف شاهسون را محاصره و پس از زد و خوردهای شدید، آنان را وادار به تسلیم کردند. سپس همه دارایی شاهسون ها تقسیم شد. این سال را ایلات مبدا و ماخذ تاریخی قرار می دهند که در میان آواره ها و چادر نشین ها به « بولگی ایلی » یا سال تقسیم مشهور است.
● کوه سبلان
کوه معروف «سلطان ساوالان» با ارتفاع ۴۸۱۱ متر از سطح دریا ، عظمت خاصی به منطقه بخشیده است . این کوه با یخچال های عظیم از منظر ورزش کوهنوردی و یخچال نوردی، یکی از کوههای مطرح در سطح جهان است و هرسال و بویژه در فصل تابستان هزاران علاقه مند از اقصی نقاط ایران و جهان به این کوهستان روی می آورند و از مواهب طبیعی آن بهره مند می شوند.
● سایر کوه های
شهرستان مشکین شهر در منطقه‌ ای کوهستانی واقع شده و دامنه ‌های شمالی کوهستان سبلان که بلندترین قله آن ۴۸۱۱ متر ارتفاع دارد به شهرستان مشکین شهر مشرف است. این کوهستان که از بلندترین کوه های ایران به شمار می رود آتشفشانی خاموش است که بیش تر پوشیده از برف و یخ است و چشمه‌های آب گرم و سرد فراوانی دارد. مشکین شهر به صورت دشت وسیعی است که با شیب تند به زمین های پست شمالی منتهی می ‌شود. مرتفع‌ ترین و پرشیب ‌ترین قسمت این شهرستان بخش جنوبی آن یعنی دامنه ‌های شمالی و شمالی باختری توده ‌های آتشفشانی سبلان است که به طور متوسط ۲۰۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
قسمت شمالی و باختری آن بین ۱۰۰ تا ۱۰۰۰ متر ارتفاع دارد. بقیه زمین ها مسطح بوده و شیب ملایمی در جهت شمال و شمال خاوری دارند که در نهایت به دشت مغان منتهی می ‌شوند. سبلان در قسمت جنوب خاوری مشکین ‌شهر واقع شده و سراسر شمال این شهرستان را دنباله کوه های ارسباران که از باختر به خاور کشیده شده، پوشانده است. در فاصله بین اهر و مشکین شهر کوه های دوسرداغ و ایلان داغ قرار دارند. علاوه بر این ها ارتفاعات دیگری با جهت شمال خاوری - جنوب باختری به نام صلوات داغ در شمال مشکین شهر وجود دارد و چندین شعبه آبی از این کوه به رود قره سو می پیوندد. کوهستان ساوالان این شهرستان نیز صاحب ۳ قله است که قله بلندتر آن یک دریاچه بزرگ و بسیار زیبا به نام دریاچه سبلان دارد. برخی از قلل مهم شهرستان عبارتند از: آت فنجلی، آراگالا سسی داغ، آق مسجد، توربه گونی داغ، چالداغ، چکی چای، ساری گهل، شرفخانه، قاشقا داغ، قزقالانسی، ییلاق جَبلو و گلک علی داغ.
● قلعه قهقهه
قلعه قهقهه مابین روستای کنچوبه و مشیران و قریه آغاج چرچلو و در سمت خاور رودخانه دره رود بر فراز کوه بلندی ساخته شده است که تقریبا در ۸۰ کیلومتری مشکین شهر است و بر فراز قلعه راه بسیار سخت و باریک با سربالایی بسیار تنگ و تیز به درازای تقریبی سه کیلومتر کشیده شده است. از دره رود تا بالای قلعه سه کیلومتر است که یک تفنگچی به آسانی می تواند از آن قلعه دفاع و مانع عبور و مرور نیرو شود. این قلعه مکان حادثه ساز و پرماجرای اوایل حکومت صفوی است که همواره نام آن با رعب و وحشت در دهان ها می شده و در گوش ها می پیچیده و زندان سیاسی در دوره صفویه بوده است. مصالح ساختمانی این قلعه شبیه قزقلعه سی (قلعه دختر) یا قافلان کوه از سنگ های رسوبی آجری و کرمی رنگ کاملا تراشیده با ملات آهک و گچ است. در این قلعه پنج استخر در بدنه کوه کنده اند که آب باران در آن ها جمع می شود. درسمت بالا در قله کوه اتاق هایی با پایه های قطور با آجر و سنگ ساخته شده است که مخصوص فرمانده قلعه (کوتوال) بوده است. زندان قلعه اتاقی است در بدنه‌ی کوه که سه دیوار آن پرتگاه و از یک طرف به داخل قلعه راه دارد. در سمت شمال باختری برج هشت ضلعی برای دیده بانی ساخته شده است. سلاطین صفوی، دشمنان مقتدر و رجالی را که مانع مقاصد آن ها می شدند در زندان قلعه حبس می کردند. از جمله آن هایی که به امر شاه طهماسب اول در قلعه زندانی شده اند، سام میرزا پسر شاه اسماعیل اول صفوی و برادر شاه طهماسب اول به مدت بیست سال و خان احمد گیلانی، امیرخان ترکمان، فرمانروای آذربایجان و امیرانی از امرای ترک، عرب، کرد و ارمنی بوده اند. این قلعه تحت شماره ۶۱۹۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
● مقبره شیخ حیدر
برج بلندی است در مرکز شهر و امنسوب به شیخ حیدر، پدر شاه اسماعیل اول می باشد. مقبره یاد شده به شکل برج مدور و با ارتفاع ۱۸/۵ متر و قطر ۱۰/۵ می باشد. این بنا از خارج با کاشی های فیروزه ای رنگ به آیات ۲۷ - ۲۸ و ۲۹ سوره فتح و همچنین لفظ «جَل جلالُهُ» ر اشکال مختلف و با خط کوفی بنایی مزین گشته است. در مورد قدمت بنا و تاریخی احداث آن اظهارات گوناگونی ابراز شده است که «دونالد ویلبر» معتقد است این بنا از آثار قرن ۷ و ۸ ه.ق.است و در دوره صفویه به تکمیل و تزئینات کاشی کاری آن همت گماشته اند. با توجه به تخریب کتیبه به جای مانده مقبره که تاکنون هیچ سند و مدرکی مبنی بر تاریخ دقیق احداث این بنادر دست نبوده. اخیرا توسط آقای قوچانی، کارشناس سازمان میراث فرهنگی کشور کتیبه موجود بر سر در ورودی این برج بازخوانی شده که آن را به سال ۷۳۱ ه.ق. یعنی دوره حکومت ابوسعید بهادرخان آخرین حکمران سلسله مغول در ایران نسبت می دهند.در سال ۱۳۸۰ طرح سامان دهی حریم مقبره در هیئت دولت به تصویب رسید. این طرح شامل دو مرحله کلی است، مرحله اول شامل بازسازی کتیبه های فروریخته و مرمت بنای تاریخی و مرحله دوم ساماندهی اطراف این اثر می باشد . لازم به یادآوری است مقبره شیخ حیدر در تاریخ ۱۸ تیرماه ۱۳۱۱ ه.ش. تحت شماره ۱۸۴ جزو آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
● کهنه قلعه
این قلعه در ورودی مشکین شهر (خیاو) در ارتفاع ۵۰ متری خیاوچای قرار گرفته و از ۳ طرف با شیب تند به خیاوچای منتهی می شود. قله سبلان در قسمت جنوبی قلعه خودنمایی می کند.
● جنگل حاتم بیک
با مساحت حدود ۱۹۸ هکتار درجنوب غرب شهرستان مشکین شهر قرار گرفته است . در سال ۷۱-۷۰ مرکز تحقیقات تبریز متوجه خشکیدگی درختان بلوط این جنگل گردید و در پی آن بازدیدهایی توسط مهندس عارفی پور و هیات ارزشیابی طرحهای تحقیقاتی صورت گرفت و نتیجه بصورت گزارش و ارائه سخنرانی در اسفند ۸۱ با حضور کارشناسان و اعضای هیات علمی مراکز تحقیقات جنگلها و مراتع و ادارات کل منابع طبیعی سراسر کشور در موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع ( اتوبان تهران ـ کرج )بیان شد .در این جلسه عوامل مخرب و بیماریهای تشخیص داده شده ذکر و از حذف درختان آلوده بعنوان یک روش مقابله و پیشگیری از گسترش آفت یاد شد. این گزینه توسط اداره منابع طبیعی اردبیل بعنوان اقدام مقابله برگزیده شد و برداشت و خروج پایه های آلوده به پیمانکار و با هدف زغال گیری واگذار گردید. اما گفته های مردم روستا از خروج کامیون کامیون چوبهای درختان سالم بجای خشکیده ها و بیمارها حکایت می کند .
● قلعه نودوز یا نودژ(بلعه داغ)
این قلعه در محلی بین اهر و مشکین شهر و در گردنه ای معروف به نودوز واقع شده است. این قلعه مربوط به دوره ساسانی است و دارای دو برج و یک دیوار مدور می باشد، که دو برج را به یکدیگر متصل می کند و در زیر آن برج دیگری واقع بوده که قسمت هایی از آن خراب شده و از بین رفته است. مصالحی که در این بنا به کار رفته، از سنگ های تراشیده قالبی است که به وسیله ملات ساروج در هم آمیخته است. در دوره اسلامی و احتمالا اوایل اسلام بر فراز قلعه تاسیسات دیگری ساخته شده است که از خشت خام می باشد. وجود باران های مداوم، خشت های گلی را فرسوده و از بین برده است و تنها اثری از آن ها باقی مانده است. قلعه فقط در بخشی که به جاده و گردنه مشرف است، تاسیساتی دارد. طرف دیگر آن دره بسیار عمیق و وحشتناک است که راه به جایی ندارد.
● پارک جنگلی
در جنوب شرقی شهر واقع شده است و جاده ای اسفالته به طول ۳ کیلومتر دارد در روزهای تعطیل محل گردش و تفریح ساکنان بومی و مسافران است
● شیروان دره سی
در ۳۰ کیلو متری جنوب شرقی مشکین شهر و درارتفاع ۲۲۰۰ متری واقع شده است مساحتش بالغ بر ۷۵ کیلو مترمربع است و محل زندگی حیوانات وحشی و پرندگان می باشد همچنین دارای صخره ها و غارهای دیدنی است محل اصلی ورود به دره در ۵ کیلو متری پائین آبگرم معدنی شابیل قرار دارد و برای ورود به آن باید از کنار آبشاری با ارتفاع ۴۰ متر به سمت پائین صخره نوردی کرد آبشارهای دوقلوی شیروان دره در نوع خود بی نظیر است
● دیوقالاسی
این بنا که طی شماره ۶۳۰ به ثبت آثار ملی رسیده است به «قلعه دیو» که اهالی به آن «دیو قالاسی» می گویند، معروف است. این قلعه در شمال خاوری مشکین شهر ما بین روستای قوزلو و کویج و در دامنه کوه سبلان قرار دارد و از مسیر جاده انار – قوزلو می توان آن را بهتر دید. با توجه به موقعیت قلعه و اشراف کامل آن به مناطق اطراف، اهمیت فوق العاده سوق الجیشی آن زیاد بوده است. سفال های نخودی رنگ که از این قلعه به دست آمده، قدمت آن را به قبل از اسلام می رساند. قلعه با سنگ های بزرگ به ابعاد ۶۰ سانتی متر در ۲ متر و ۱۰ سانتی متر به شیوه قلعه های اوراتورها بدون ملات ساخته شده و دارای طبقات مختلف بوده که قسمت اعظم آن از بین رفته است.
● چشمه های معدنی مشکین شهر.
این شهرستان دارای نه دهنه چشمه معدنی است که به فاصله تقریبی ۱۹ کیلومتری از مشکین شهر قرار دارند. این چشمه های معدنی عبارت اند از:
۱) چشمه قیزجه مشکین شهر
۲) چشمه آبگرم قوتورسوئی لا هرود
۳) چشمه ایلا ندو
۴) چشمه آبگرم شابیل
۵) چشمه دوبدو (دودو)
۶) چشمه آبگرم موئیل
۷) چشمه قوتورسوئی موئیل
۸) چشمه آق سو مشکین شهر
۹) چشمه ملک سوئی
▪ چشمه آبگرم قینرجه :
این چشمه در جنوب مشکین شهر و به فاصله تقریبی ۱۵کیلومتری آن واقع شده است. به سبب گرمای زیاد، آب چشمه رابا مقداری آب سرد رودخانه می آمیزند و در حوضچه ای برای استحمام مورد استفاده قرار می دهند.آب چشمه در ردیف آب های معدنی کلرورسدیک یا کلرور هیپوتونیک و گازدار و خیلی گرم و داغ است. استفاده از این آب برای درمان لنفاتیسم، راشی تیسم، بیماری های زنانه، روماتیسم های مزمن سودمند است و نیز صفرا آور و زیاد کننده ترشحات دهان و معده است. به خاطر دمای بالای آب چشمه، به عنوان تسکین دهنده، ضدتورم، ضد درد، تسهیل کننده عمل تنفس و اتساع عروق سطحی بدن مورد استفاده قرار می گیرد. این چشمه در جنوب مشکین شهر و به فاصله تقریبی ۱۱ کیلومتری آن واقع شده است. به سبب گرمای زیاد، آب چشمه رابا مقداری آب سرد رودخانه می آمیزند و در حوضچه ای برای استحمام مورد استفاده قرار می دهند.آب چشمه در ردیف آب های معدنی کلرورسدیک یا کلرور هیپوتونیک و گازدار و خیلی گرم و داغ است. استفاده از این آب برای درمان لنفاتیسم، راشی تیسم، یماری های زنانه، روماتیسم های مزمن سودمند است و نیز صفرا آور و زیاد کننده ترشحات دهان و معدی است. به خاطر دمای بالا ی آب چشمه، به عنوان تسکین دهنده، ضدتورم، ضد درد، تسهیل کننده عمل تنفس و اتساع عروق سطحی بدن مورد استفاده قرار می گیرد.
▪ چشمه آبگرم قوتورسوئی :
این چشمه یکی از مشهورترین چشمه های مشکین شهر و دامنه سرسبز سبلان است که در ۲۵ کیلومتری جنوب لاهرود و ۴۸ کیلومتری جنوب مشکین شهر واقع شده است. درجه حرارت آب در حوض و نزدیک مظهر چشمه، ۴۱ درجه است. آب این چشمه، در گروه آب های معدنی سولفاته کلسیک و سدیک و گوگرددار گرم قرار دارد. این چشمه در درمان بیماری های روماتیسمی و پوستی مورد استفاده قرار می گیرد. آب این چشمه روی بیماری های مجاری تنفسی، برونشیت های مزمن همراه یا بدون آسم، سرفه های تشنجی، تشنجهای عضلا نی، جوش های بدن و آماس و دردهای مفصلی اثر مفید و موثر دارد. چشمه قوتور سوئی که در حقیقت از لحاظ درمانی نگین چشمه های سبلان محسوب می شود به علت داشتن مقدار زیادی گاز SH۲ و حرارت حدود ۳۸ درجه سانتیگراد جایگاه محسوسی در میان تمام چشمه های سبلان دارد . در منابع بین المللی کنگره های هیدرولوژی در اروپا بارها روی اثر گاز SH۲ که از لحاظ علمی ثابت شده تاکید می شود. در حالیکه اثر کاتیون ها و آنیون ها و مواد معدنی در سایر چشمه ها که فاقد گاز مزبور هستند هنوز از نظر علمی مورد بحث است بنا بر این با استناد به عصاره کنگره های تشکیل شده اثر گاز SH۲ در بدن ثابت شده و بطور خلاصه به این ترتیب است که گاز SH۲ پس از حدود ۴۰ ثانیه یعنی کمتر از یک دقیقه به مقدار زیاد در پوست بدن انسان جذب می شود و نفوذ می کند (مشاهده عینی آن سرخی خیلی زیاد استفاده کنندگان از چشمه آب معدنی قوتور سوئی است که پس از چند دقیقه در پوست و بدن استفاده کنندگان مشاهده می گردد)و این به علت نفوذ گاز SH۲ و متعاقب آن باز شدن مویرگ ها و عروق زیر پوست می باشد که در اصطلاح پزشکی آن را گشادگی رگ ها (Vasodilation)می گویند در اثر این عمل پر خونی زیاد در زیر پوست ایجاد شده ودر اطراف مفصل ها از جمله مفصل های ستون فقرات زانو شانه ها خون بشدت جریان پیدا نموده و بطور خلاصه اثر درمانی خود را به علت جریان شدید خون در این نواحی که قبلا کم بوده ایجاد می نماید و نهایتا در مفصل ها ایجاد کم دردی و یا بی دردی می کند. این خلاصه ای از اثر اولیه گاز SH۲ است که این گاز پس از نفوذ در پوست در سلول های ایمنی مسئول دفاع بدن اثر گذاشته و در سیستم ایمنی بدن که وظایف آن به عهده گلبول های سفید است دخالت نموده و نهایتا پس از استفاده های متعدد از آب گازداربه مدت سه هفته سیستم ایمنی نیز تغییراتی حاصل نموده و این خود باعث بهبودی بعضی از اشکال رماتیسمی می شود .
▪ چشمه آبگرم ایلاندو :
در فاصله ۱۱ کیلومتری جنوب مشکین شهر از زمین می جوشد. آب چشمه ایلاندو از نوع آب های معدنی کلروسولفاته بیکربناته کلسیک گازدار و گرم است. به خاطر دمای بالای آب، تسکین دهنده دردهای عمومی بدن و تقویت کننده حالت عمومی بدن و نیز تمدد اعصاب است و نیز به موجب داشتن بیکربنات و سولفات می توان از آن برای درمان بیماری های جلدی، دردهای روماتیسمی مزمن، بیماری های تنفسی و گوارشی، بیماری های زنانه استفاده کرد.
▪ چشمه آبگرم شابیل :
این چشمه در۲۷ کیلومتری لاهرود و در چند کیلومتری آبگرم قوتورسوئی و در پای تپه ای واقع شده است. دمای آب در مظهر چشمه ۴۸ درجه سانتی گراد است. ظاهر آب زلال، کمی ترش مزه، بی رنگ و نیز کمی بودار است. آب این چشمه، در ردیف آب های معدنی اسید بیکربنات یا بیکربناته سدیک قرار دارد. به خاطر وجود مقدار زیادی اسید کربنیک، از آب آن برای درمان بیماری های حرکتی، عصبی (درمان پادرد و کمر درد) استفاده می شود.
● قلعه ارشق
قلعه تاریخی ارشق هم چون سایر قلعه های قره داغ آذربایجان در ۶۲ کیلومتری شمال باختری مشکین شهر و در سواحل باختری رودخانه پر آب قرار دارد و دریک منطقه بی نظیر (از لحاظ طبیعت) واقع شده است. از نظر تاریخی، ارشق در منطقه ای قرار گرفته که در عهد اشکانیان و ساسانیان مهد تمدن باستان بوده و آثار به دست آمده از دل خاک نشان گر این واقعیت است. آثار عتیقه محدوده ارشق و آن چه از کندوکاو ارشق به دست آمده زینت بخش موزه ها بوده و ما را به یک دوره بی نظیر تاریخی رهنمون می سازد. ارشق را در کتاب های جغرافیایی قدیم جزو تومان مشکین به حساب آورده اند. چنان چه در سابقه تاریخی این مجموعه آمده است « تومان مشکین، در این ۷ شهر است، مشکین، خیاو، انار، ارجق(ارشق) و اهرو تکتپه و کلیبر». ارشق از نظر طبیعت منطقه بسیار زیبای مشکین شهر بوده و جالب ترین مراتع بهاره و پاییزه عشایر شاهسون می باشد. دهستان ارشق که «قلعه ارشق» به نام آن معروف شده است از خاور به خاک جمهوری آذربایجان، از باختر به دهستان مشکین خاوری و از شمال به دهستان برزند و اجارود و خروسلو محدود می شود. برای رسیدن به قلعه ارشق باید از میدان مرکزی مشکین شهر به طرف روستای نصیرآباد حرکت کرد و از روستای تنبق که در کنار رود پرآب قره سو بنا شده گذشت. قلعه ارشق روی یک صخره بسیار بلند کوهستانی بنا شده است که دارای برج ها و باروهای متعدد می باشد که در اثر گذشت ایام ویران شده وآن چه باقی مانده تعداد ۴ عدد برج نیمه استوانه ای و یک اتاق بزرگ و بقایای دیواره قلعه است. قلعه ارشق از سه طرف به پرتگاه ها عمیق و مخوف کوهستانی مشرف می شود و تنها از یک سمت و بخش خاوری آن می توان به قلعه راه یافت. نوع سنگ های به کار رفته از سنگ های لاشه ای بوده و ملات آن از نوع ساروج آهکی می باشد. در مورد وجه تسمیه ارشق نیز باید یاد آور شویم در زمان اشکانیان که سرزمینی وسیع از جمله سرزمین آذربایجان را در تصرف داشتنند، به خاطر نبرد با دولت امپراطوری روم برای تسلط بر ارمنستان و ضمیمه آن نواحی به ایران و ایجاد منطقه حایل بین ایران و امپراطوری روم مهم ترین و بزرگ ترین لشکرکشی های تاریخی در آذربایجان انجام گرفته است و به علت نیاز به دفاع در مقابل هجوم دشمنان یا استقرار نیروهای تدافعی و احداث پادگان های نظامی ضرورت چنین ایجاب کرده که در تمام کوهستان های بلند و مهم استراتژیکی قره داغ آذربایجان، قلعه های نظامی احداث و ایجاد گردد. نام قلعه ارشق شاید مشتق از کلمه «ارشک» یا «اشک» که لقب شاهان اشکانی بوده گرفته شده و این قلعه نیز به نام یکی از شاهان آن سلسله بنا شده، و در درازای تاریخ به نام قلعه ارشق معروف گشته است و در حال حاضر آثار به دست آمده در محدوده ارشق این واقعیت را که قلعه ارشق از قلعه های نظامی دوره اشکانیان بوده است نشان می دهد.
● قلعه قشلاق زاخور
قلعه قشلاق زاخور، قلعه ای قدیمی و بسیار دیدنی است. این قلعه در قسمت شمالی شهرستان مشکین شهر در بخش مشکین باختری در ارتفاعات کوهستانی بسیار دل انگیز واقع در قشلاق زاخور و کنار رودخانه قره سو قرار گرفته است و برای رسیدن به آن باید از روستاهای پریخان، قورت تپه – قره باغلار و صاحب دیوان عبور کرد تا به آخرین روستای این منطقه یعنی روستای دوست بیگلو رسید. قلعه در قشلاق همین روستا در کنار رودخانه قره سو قرار دارد. قلعه قشلاق زاخور در بین مردم قلعه « قره لر» نیز خوانده می شود، زیرا در کنار آن قشلاق «قره لر» نیز واقع شده است. این قلعه در خاور روستای دوست بیگلو است و فاصله اش تا مشکین شهر حدود ۵۰ کیلومتر است. راه کوهستانی قلعه از روستای دوست بیگلو از میان دره ای بسیار زیبا و پوشیده از بوته ها و درختچه های نیمه جنگلی و تنگ ارس یا سرو کوهی که در محل «پوروق» می گویند و قره تیکان یا خارسیاه و بوته های استپی و علوفه مرتعی و تمشک و نسترن می گذرد. قلعه زاخور بر روی صخره های کوهستانی با پایه های مستحکم ساخته شده و ارتفاع قلعه که از روستای دوست بیگلو بسیار جالب و تماشایی به نظر می رسد، حدود ۲۰۰ متر است. آثاری از قلعه بر روی صخره های بلند منطقه هنوز هم باقی مانده است. روی یکی از سه برج، سنگ های لاشه ای که با تیشه به اشکال مکعب درآمده برج هایی احداث کرده اند که این سنگ ها در ده ردیف از سنگ های محلی و تیشه ای در بنا به کار رفته اند. ملاط برج ها و باروها کلا از ساروج و مخلوطی از آهک و خاک رس زرد رنگ است. قلعه از طرف خاور و باختر و جنوب مشرف به پرتگاهی مخوف است و تنها از یک راه کوهستانی به فراز قلعه راه وجود دارد. سلطان ساوالان در سمت جنوبی این قلعه کاملا نمایان است. در محوطه قلعه آثار زمین ساختی به صورت دایک و سنگ های خروجی از نوع بازالت و نوعی گرانیت و کنگلومرا و گدازه های فرسایش یافته آتشفشانی به چشم می خورد و قلعه بر روی یکی از گدازه های مخروطی مانند بنا شده است. در بخش جنوبی قلعه که مشرف به پرتگاه است یک غار طولانی به ارتفاع حدود ۴ متر وجود دارد و احتمال می رود روزگاری مورد استفاده قرار می گرفته است. داخل غار بسیار تاریک وخوفناک است. در سمت خاوری قلعه تعدادی از برج های فروریخته به تعداد ۵ برج به چشم می خورد که سنگ های دیواره آن هنوز در محل باقی مانده است. از این برج ها به عنوان قرار گاه نگهبانی استفاده می شده است. از قراین و شواهد موجود چنین بر می آید که قلعه زاخور قشلاق از آثار دوره اشکانیان بوده است و آثار نظیر این قلعه درخود شهرستان مشکین شهر، مغان و هوراند در سطح گسترده ای وجود دارد که آغجا قلعه، برزند، ارشق و اولتان از این جمله هستند. شکی نیست که مشکین شهر در ادوار قبل از اسلام از نقاط معروف و منطقه تاریخی و نظامی آن روزگار بوده و آثار به دست آمده از حفاری ها که در موزه های تبریز و مراغه نگهداری می شود، دلالت بر صدق این ادعاست. بنابراین قلعه راخور یا قره لر نیز یکی از استحکامات نظامی دروه اشکانی در منطقه بوده و بعدها نیز از این قلعه در حفاظت منطقه دربرابر تجاوز دشمنان بهره می جستند. به خصوص این که، این قلعه در منطقه ای قرار گرفته که از فراز آن می شود بر همه جهات، حتی نقاط بسیار دور مسلط شد.
● قلعه کهنه
در ارتفاع خاوری دره باغ نوروز مشکین شهر قلعه ای است که با شیبی تند به رودخانه خیاوچای منتهی می شود. در مقابل ارتفاع سنگ نبشته پهلوی ساسانی قرار گرفته است. این قلعه محوطه ای بسیار بزرگ است با چهار دیوار خشتی، گلی و آجری که بر پایه های سنگی استوار شده است. این بنا سه برج دارد و سه دیوار قلعه به شکل مستطیل به اندازه ۲۳۰× ۱۱۰ متر می باشد که در سه قسمت آن تاسیساتی حجره مانند، طویله و آخورهای متعدد ساخته شده است. در دو قسمت انتهایی قلعه که به دره خیاوچای مشرف است، نشانه هایی از دو برج کهنه با دیوارهای گلی گلداری که یادگار زینت های گم شده است، وجود دارد. از بالای دیوار، همه دره تیررس نگهبانان بوده است. با همه پوسیدگی دیوارها و برج و باروها، هنوز ته مانده ای از امنیت یک پناه گاه را می توان در آن احساس کرد. ارتفاع حصار در داخل بیش از چهار متر و از خارج بیش از هشت متر است. در این قلعه چون از دیرباز در تملک ارتش و سربازخانه دولتی بوده، اجازه هیچ گونه کندکاو و حفاری داده نشده است ولی احتمال می ورد قلعه کهنه در محل همان قلعه باستانی ساسانی بنا شده باشد که در کتیبه خطی دره، از قول نارسه هرمزد به آن اشاره شده است.
● آغجه قلعه
این قلعه که از مصالح سنگ، خشت، ملاط گچ و آهک ساخته شده است، ‌در سینه کش کوه سنگی، حوالی چتین دره و قریه قره تپه مشکین شهر قرار دارد. درازای قلعه از فصل مشترک برج ها با حصار ۵۰ متر و قطر برج ها ۵/۸ متر است. ارتفاع آن از راه سنگی ۵/۳ متر و از دیوار خشتی حداکثر دو متر می باشد. در داخل قلعه و در سطح کوه و محل هایی که حفاری شده، سفالینه های منسوب به هزاره اول قبل از میلاد پیدا شده است..
● امام زاده سید سلیمان
بنای امام زاده سید سلیمان در کنار بنای مسجدی است که از بیرون دارای نقشه مدور است. این آرامگاه در روستای فخرآباد مشکین شهر واقع شده است. برای جلوگیری از رانش آن تا ارتفاع سه متری به وسیله دیوارهای پشتیبان در برگرفته شده که در نتیجه آن نقشه بنا در قسمت پایین به صورت مربع برگرفته شده است. داخل مقبره به شکل هشت ضلعی نزدیک به دایره است و صندوق قبر در وسط آن قرار دارد. این بنا بر روی ازاره سنگی سیاه رنگی بنا شده و تمام آن با آجرهایی به صورت رگ چین بنا شده است. قطر خارجی بنا ۵ متر و قطر داخلی آن ۹۰/۳ متر می باشد. از ناحیه خاوری نورگیری در دیواره بنا تعبیه شده است. برنمای بیرونی با آجرهای سیاه رنگ اسم جلاله «الله» و در بالا تاریخ ۱۲۴۴ هـ. ق نگاشته شده است. گنبد این بنا که به صورت شبدری تند است با کاشی کاری فیروزه رنگ پوشیده شده که بر بالای آن نقش شیری به حالت خوابیده تصویر شده است. در نمای داخلی در هر ضلع تاقچه ای با طاقی جناغی تعبیه شده و در حاشیه زیر گنبد کتیبه ای بر روی گچ به تاریخ ۱۲۸۲ هـ. ق نوشته شده که حاکی از گچ کاری بقعه است. نمای داخلی تماما از گچ پوشیده و بر روی آن نقوش اسلیمی نقاشی شده است.
● امام زاده سید جعفربن موسی کاظم
آرامگاه مطهر سید جعفربن موسی کاظم (ع) در شمال خاوری روستای انار از توابع بخش مشکین خاوری واقع شده است. در سال های پیش از ۱۳۰۰ هجری شمسی این مکان مقدس عبارت بود از یک قبر مطهر که بر روی آن اتاقکی گلی بنا کرده بودند تا این که یکی از ریش سفیدان متنفذ روستای انار به نام حاج کامران باغ های هم جوار این بنا را که متعلق به خودش بوده، بر آن افزوده و این اتاقک کوچک گلی را به بنایی زیبا که بر روی آن گنبدی زیبا است، تبدیل نمود و چندین سال بعد سقف آن را که با چوب و تخته ساخته شده بود، بازسازی نموده و بنای کنونی را ایجاد کرد. در بالای محراب امام زاده تاسیس بنای فعلی را سال ۱۳۰۰ شمسی نوشته اند. در حال حاضر امام زاده سید جعفر (ع) در وسط یک باغ سرسبز وسیع و زیبایی قرار گرفته است. این امام زاده مسجدی بزرگ دارد که دارای سه درب است. قبر شریف امام زاده سید جعفر (ع) در ضلع جنوب خاوری مسجد قرار گرفته که در بالای آن بر سقف مسجد گنبدی بزرگ بنا شده است. تا سال ۱۳۷۶ صندوقچه ای چوبی بر روی قبر قرار داشت اما از آن سال به بعد از بابت نذورات امام زاده، ضریح مشبک آلومینیومی تهیه شده و بر روی قبر سید بزرگوار قرار داده اند و روی خود قبر نیز پارچه ای سبز رنگ پهن کرده اند. در مدخل صحن امام زاده زیارت نامه ای نصب شده است که هر زیارت کننده طبق آداب زیارت ابتدا این زیارت نامه را می خواند آن گاه وارد حرم می شود.
● گورستان انار
در روستای انار مشکین شهر و در ۲۴ کیلومتری این شهر، گورستانی وجود دارد که سنگ قبرهای متنوع آن از نظر شکل و جنس و نبشته های متعدد جالب توجه است. زیباترین این سنگ ها یک جفت سنگ قبر افراشته به ارتفاع ۶۲/۱ متر است که دارای نبشته ای است. در زیر سنگ نبشته ها محراب بوده و در بالای لچک آن دو گل هفت پر نقش یافته است. در بالای نبشته های ساقه و بالای آن کلاهکی با ۱۲ ترک، شبیه کلاه دراویش وجود دارد و شهادتین با کلام علی خلیفه الله منقور است. روی سنگ گورهای موجود در این گورستان نشانه هایی هم چون ستاره شش پر، تصویر چکش ساده و جز آن دیده می شود.
● شاهسون
شاهسون مشکین شهر از ۳۲ طایفه زیر تشکیل شده است. حاجی خوجالو، اجیرلو ، جوادلو ، جوروغلو ، گده بیگلو ، گیکلو، مستعلی بیگلو، سرخان بیگلو، مرادلو ، جانی یارلو ، دمیرچی لو ، تالش، میکلئیل لو، هومن لو، قوردلو، عیسی لو، کورعباسلو، قوجابیگلو، مغان لو، پیرآیوتلو، قره قاسملو، ساری جعفرلو ، عرب لو، خلیفه لو، ادولو، زرگرلو، بیگدلو، سروانلار، حسین خان بیگلو، علی بابالو، سیدلو و جعفرلو. نظام تقسیم بندی ایل شاهسون به ترتیب بزرگترین به کوچکترین واحد عبارت است از : ایل - طایفه - تیره - گوبک - اوبه و او .رهبری طایفه ارثی نیست و بر اساس ریش سفیدی، درایت و اعتبار افراد است. در حال حاظر ایلخان یا رهبری واحدی برای ایل وجود ندارد و تصمیمات مربوط به وقت و مسیر کوچ و مراتع از طریق مشورت و ارتباط بزرگان طایفه صورت می گیرد.
● سنگ نوشته شاپور دوم ساسانی
در حاشیه شرقی شهر واقع شده است ابعادش ۱۱۰ در ۲۳۰ سانتی متر است و به خط پهلوی ساسانی بوده است که در سال۳۳۷ میلادی به دستور نرس هرمزد والی این نواحی نوشته شده است هم اینک چیزی از این نوشته ها باقی نمانده است.
● نتیجه گیری
توریسم در جهان امروز به عنوان گردشهای تفریحی و سازمان دادن رفت وآمد و دیدارها تلقی نمی شود . بلکه توریسم یک صنعت است همانند صنایع ابزار و لوازم صنعتی لازم دارد. از سوی دیگر صنعت توریسم باصنایع ، حرفه و پیشه های متعدد پیوسته است رشد توریسم از یک جهت در گرو رشد آنهاست از طرف دیگر موجب رشد آنها می شود. توریسم با علوم انسانی ورشته های متعدد آنها مثل جامعه شناسی ، زبان شناسی ، قوم شناسی و هنرهای دستی و فرهنگ های ملل متعدد ارتباط مستقیم دارد .بنابراین توریسم همانند یک علم و یک فن وصنعت اصیل برای رشد و پیشرفت نیاز به تحقیق دارد با توجه به این مسائل توریسم در کشورمان می تواند منبع سرشار ارزی و در آمد غیر نفتی مهمی به شمار آید از طرف دیگر هویت ملت ایران به ملتهای دیگر شناسانده می شود و جهانگردان واقعیتهای جامعه مان را به میان مردم خود ببرند.
بدین لحاظ یک مکان بسیار جاذب برای این امر مشکین شهر محسوب می شود . و برای این کار سرمایه گذاری مهم بنظر می رسد، و مستلزم برنامه ریزی اصولی و منظم و همه جانبه می باشد. و می تواند ما را به کلیه اهداف برساند . لذا پیشنهاداتی برای این امر ارائه می شود.
۱) معرفی آثار و جاذبه های طبیعی مشکین شهر با تهیه جزوه ، کتاب و از طریق مطبوعات و صدا سیما.
۲) ایجاد مراکز استقرار افرادی که به مشکین شهر سفر می نمایند از قبیل مهمانپذیر و هتل و ....
۳) جذب افراد داخل کشور سپس برنامه ریزی برای جذب افراد خارج از کشور برای بازدید از آثار و مناظر در مشکین شهر
۴) لزوم ایجاد ، بازسازی و نوسازی مراکز موجود و امکاناتی که در منطقه وجود دارد.
۵) ایجاد امکانات ترابری و حمل و نقل به مشکین شهر در ابعاد داخلی و خارجی

منابع:
۱- وزارت کشور،فهرست عناصر تقسیماتی استان اردبیل،تهیه شده در معاونت سیاسی
دفتر تقسیمات کشوری واحد کامپیوتر و آمار و اطلاعات آذر ماه ۱۳۷۹
۲- بر اساس گزارشهای ۱۳۷۸ اداره کل امور اجتمایی و انتخابات استانداری اردبیل
۳- نوبختی خیاوی؛ سلیمان، خیاو، گمشدهٔ تاریخ، تهران: نشر قو، ۱۳۸۰.
۴- اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳.
غلامرضا نورمحمد نصرآبادی