حج؛ کنگره عظیم امت اسلام

حج، به معنای قصد دیدار خانه خدا و اجرای مناسک و آیین های خاص، یکی از فرایض مهم و اساسی دین اسلام است به گونه ای که در کنار نماز، روزه، جهاد، خمس، ولایت از ارکان دین شمرده می شود. در اهمیت و ارزش حج همین بس که خداوند ترک کننده حج را باوجود استطاعت و توان، موجب کفر و خروج از دین اسلام برمی شمارد به گونه ای که ترک کننده بدون عذر در قیامت کور برانگیخته و گرفتار مجازات سخت الهی می شود.
درباره فلسفه وجوبی و وجودی حج مطالب گوناگونی نوشته شده است. این مطالب همواره مبتنی بر آیات و روایاتی است که دراین باره فروفرستاده یا وارد شده است. از آن جایی که به نظر می رسد که فلسفه وجودی و وجوبی آن یگانه نباشد و براساس انگیزه ها و اهداف چندگانه است، می بایست به همه آن ها توجه و اهتمام شود، با این همه به نظر می رسد که برخی از آن ها از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار باشند که نویسنده به یکی از آن ها که به نظر وی درجه اهمیت و اعتبار بیش تری دارد پرداخته است. با هم این مطلب را ازنظر می گذرانیم.
● فلسفه وجودی و وجوبی حج
بی گمان هرچیزی در هستی براساس حکمت و فلسفه خاصی ایجاد و یا ایجاب می شود؛ زیرا امور هستی در دست خداوند یکتا، یگانه، فرزانه، دانا و توانایی است که به حکم ربوبیت و پروردگاری ذاتی خویش می کوشد تا هستی را به سوی هدف خاصی هدایت نماید.
با نگاهی به آموزه های قرآنی که درباره آثار و کارکردهای متنوع حج بیان شده است می توان دریافت که فلسفه وجودی این آیه خداوند یعنی خانه خدا و درنتیجه اعمال و مناسک مربوط و مرتبط با آن چیست و چه عامل و یا عواملی موجب شده است که این آیین ها در کنار این آیه وجودی واجب شود و به حکم ایجابی بر همگان فرض و واجب گردد.
آثار وکارکردهای فردی و اجتماعی در کنار آثار دنیوی و اخروی و همچنین مادی و معنوی که در آیات قرآنی و روایات نبوی و ولوی بیان شده است بیانگر نه تنها اهمیت و ارزش حج بلکه بیانگر فلسفه وجودی و وجوبی آن نیز می باشد. بنابراین می بایست در تحلیل فلسفه وجودی خانه خدا و فلسفه وجوبی حج و آیین های خاص آن به این آثار و کارکردهای متنوع و متعدد توجه شود تا حق مطلب چنان که باید و شاید تبیین گردد.
خداوند در بیان اهمیت و ارزش این آیین خاص می فرماید که حج عبادتی ارزشمند و بااهمیت است (بقره آیه ۱۸۹ و نیز آل عمران آیه ۹۷) از این روست که حج و آیین های آن را از شعایر بزرگ الهی می شمارد (مائده آیه ۲ و حج آیات ۲۷ تا ۳۲) خداوند حج را مصداقی کامل از بر و تقوا و تعاون و همکاری میان مردم می داند که امری بسیار شایسته و فضیلتی بسیار ستوده است. (مائده آیه ۲) از این رو اگر کسی در تعظیم حج و آیین ها و مناسک آن کوتاهی روا دارد و هتک حرمتی نماید به سختی مجازات و تنبیه می شود (همان) و کسانی که در اجرای مناسک و آیین های آن سنگ اندازی می کنند به عنوان گناهکار و تجاوزگر به حدود الهی شناخته و مجازات سخت می شوند. (همان) به ویژه که حج تکلیفی مهم و اساسی از سوی خداوند بر همگان از همه جای دنیاست که درصورت استطاعت و توان می بایست آن را انجام دهند (حج آیه ۲۶ و ۲۷) و دولت اسلامی موظف به فراهم آوری مقدمات این حضور گسترده در ایام معدودات و زمان خاص حج است. (بقره آیه ۲۰۳)
در این کنگره و همایش عظیم جهانی است که اسلام و دولت اسلامی فرصت آن را می یابد که مواضع اسلام در برابر کفر و نفاق را بیان کرده و آشکارا به بازسازی مرزهای خودی از غیرخودی و کفر از اسلام در همه امور و مسایل کلان و خرد بپردازد.
قرآن برای حج چند فلسفه بیان داشته است که ازجمله مهم ترین آن ها، فلسفه ای است که درآیات ۲۰۳ سوره بقره و ۲۷ و ۲۸ سوره حج بدان اشاره می کند. در این آیات به صراحت به نقش حساس حج در تحقق مسئله مهم و اساسی ذکر الله و یادکرد خداوند توجه می دهد؛ زیرا اگر بخواهیم برای اسلام و دین، فلسفه وجودی و وجوبی بیابیم چیزی جز ذکر الله نمی توان یافت؛ چه دنیا خانه غفلت و فراموشی است و انسان هنگامی که به زمین هبوط کرد باتوجه به کشش ها و گرایش های متنوع مادی و دنیوی گرفتار غفلت و فراموشی می شود و این گونه است که نمی تواند حضور خداوند و نیز یاد او را همواره در دل و قلب خویش داشته باشد و غفلت نیز موجب می شود که از مسیر کمالی دور و از تقرب به خدا بازماند و راه بازگشت را چنان که باید و شاید نپیماید.
● ذکر و یاد خداوند سبحان
از این روست که دین و آموزه های دینی به گونه ای طراحی و سامان یافته اند تا مردم را به سوی خدا توجه دهند و در مسیر کمالی و تقرب قرار دهند. براین اساس می توان گفت که همه آموزه های وحیانی در یک نظر کلی و جامع، آموزه هایی هستند که موجبات ذکرالله و یادکرد وی را در دل ها فراهم می آورند و از غفلت و انسان فراموشی بازمی دارند.
با این همه به سبب تنوع و نوع کارکرد و آثار هریک از آموزه های وحیانی می توان آن ها را درجه بندی کرد و هریک را در سطح خاصی قرارداد. برخی از آن ها در این امر از کارکردی قوی تر و تقرب زایی بیش تری برخوردارند و برخی دیگر از توجه کم تری نسبت به ذکرالله برخوردار می باشند. درمیان آموزه های وحیانی و اعمال و مناسک دینی، حج همانند قرآن و نماز از مقام ذکراللهی بیش تری برخوردار می باشد و آدمی را مستقیم با خداوند و یادکرد او ارتباط می دهد. از این روست که از آن به ذکرالله یاد می شود چنان که از قرآن و نماز نیز به ذکر الله یاد می گردد.
به سخن دیگر، حج در کنار قرآن و نماز، از چنان ویژگی ای برخوردار می باشد که اصولاً ذکرالله است و شائبه امر دیگری در آن نمی رود. اگر امور دیگر دینی و آموزه های وحیانی مانند انفاق و احسان و اموری از این دست می تواند با توجه به دیگری انجام پذیرد حج و قرآن و نماز نمی تواند از ذکرالله فارغ باشد و امری است که ذکرالله و یادکرد خداوند در ماهیت آن ها دیده شده است.
براین اساس است که خداوند از حج به عنوان ذکرالله یاد می کند و حضور مردمان را در این اعمال به معنای حضور در مراسم و آیینی می شمارد که عین یادکرد خداوند است. (همان آیات پیش گفته)
به هرحال همه فلسفه وجودی و وجوبی حج بلکه همه آموزه های وحیانی همان یادکرد خداوند است. براین اساس می بایست در جست وجوی فلسفه های دیگر وجود و یا وجوب حج رفت تا دانسته شود که چه انگیزه ها و اهدافی درپس وجود و وجوب آن نهفته است.
بر این اساس و پایه است که توجه به فلسفه های دیگر حج اهمیت می یابد، زیرا هر یک از آموزه های وحیانی و واجبات و مستحبات و محرمات و مکروهاتی که در دین بیان شده است دارای کارکردها و اهداف و انگیزه های خاصی است که می بایست بدان نیز توجه کرد. این اهداف و کارکردها و انگیزه هاست که موجب می شود تا هر یک ازاعمال و مناسک دینی کارکرد خاصی را نشان دهد. برخی موجبات آرامش درونی و برخی دست یابی به منافع دنیوی و یا اخروی را فراهم می آورد. این موجب می شود تا آموزه های دینی کارکردهای خاص خود را نشان دهد. این همانند نام ها و اسمای الهی است که خواندن خدا و الله به هر یک از اسم ها و نام های الهی موجب می شود تا مشکلی حل و فصل شود و انسان متوجه نام و قدرتی از قدرت های خداوند نیز گردد و ذکرالله نیز تحقق یابد.
● قیام عمومی، فلسفه وجوبی حج
یکی از اهداف و انگیزه های ارسال رسولان و کتب آسمانی، فراهم آوردن شرایط برای قیام عمومی و نهضت فراگیر و جهانی توده مردم است.
خداوند در آیه ۲۵ سوره حدید بیان می دارد که هدف از فرستادن کتاب های آسمانی و پیامبران آن بوده است که مردم را با حقوق طبیعی و قانونی خویش آشنا سازد تا آنان در یک فرآیند به جایگاه و مقامی دست یابند که بتوانند خود به شکل نهضت عمومی و جنبشی فراگیر حقوق خویش را مطالبه کنند. در حقیقت کتب آسمانی به معنای قوانین و حقوقی است که برای شخص و یا گروه و یا جامعه انسانی است و انسان به هر دلیلی از آن آگاه یا محروم می باشد. روشنگری و آشناسازی افکار عمومی با حقوق در کنار وظایف و تکالیف خود و دیگران موجب می شود تا مطالبات مردمی افزایش یابد و خواهان دست یابی به اهداف و اموری شوند که پیش از آن یا ناشناخته بوده است و یا آن که آن را به عنوان حق خویش نمی شناختند. با آشنا شدن توده مردم با حقوق خویش درجه مطالبات افزایش می یابد و با هر کسی که در برابر دست یابی توده مردم قرار گیرد و نگذارد تا به این حقوق خویش دست یابند مقابله می کند.
به سخن دیگر روشنگری موجب افزایش آگاهی توده مردم نسبت به حقوق خویش می شود که همین آگاهی و آشنایی با حقوق موجب افزایش مطالبات مردمی و جنبش فراگیر توده ای می شود تا حق خویش را استیفا کنند. این گونه است که جنبش های فراگیر توده ای راه می افتد. این مطلب در آیه ۲۵ سوره حدید این گونه بیان می شود: لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط و انزلنا الحدید فیه باس شدید و منافع للناس و لیعلم الله من ینصره و رسله بالغیب ان الله قوی عزیز.
قیام توده مردم و جنبش فراگیر توده ای برای دست یابی به قسط یعنی عدالت مشهود موجب می شود تا برخی از کسانی که تاکنون از ناآگاهی مردم سوء استفاده کرده اند در مقابله دین و روشنگری های پیامبران قرار گیرند. از این روست که یکی از مهم ترین کسانی که در طول تاریخ بشری در مقابل آموزه های وحیانی و پیامبران قرار گرفته اند، همان ملا و اشراف و مترفان و صاحبان زر و زور و تزویر بوده اند. آنان می کوشند تا با دین سازی های جعلی در کنار حقایق وحیانی حقوق مردم را به کم ترین سطح تنزل دهند و آنان را به سوی محدودیت های حقوقی و مطالباتی بکشانند. این گونه است که زر و زور و تزویر همواره در کنار هم بوده اند تا پایه های یک دیگر را تقویت کرده و مطالبات مردم را کاسته و یا نابود کنند و در کم ترین و یا بدترین شرایط حقوقی آنان را قرار دهند.
در آیات قرآنی بیان شده است که برخی از اشراف و صاحبان زر و زور می کوشیدند تا پیامبران از هرگونه روشنگری دست بردارند و به مردمان و طبقات پست و پایین جامعه اجازه ندهند تا نسبت به حقوق انسانی خویش آگاه شوند و حقوق بشری خویش را از اشراف و مطالبه نمایند. خداوند در آیه ۲۷ سوره هود از برخی از اشراف و صاحبان زر و زور نقل می کند که علت مخالفت آنان همین آگاهی بخشی و روشنگری بوده است که افکار عمومی توده را به شکل دیگری علیه ایشان می شورانید و حقوق ایشان را یادآور شده و آنان را به قیام و جنبش عمومی در برابر ایشان می کشاند:
فقال الملا الذین کفروا من قومه ما نراک الا بشرا مثلنا و ما نراک اتبعک الا الذین هم اراذلنا بادی الرای و ما نری لکم علینا من فضل بل نظنکم کاذبین
سپس حتی برخی از ایشان پیشنهاد می دادند که برای این که ایمان آورند می بایست دست از آموزش و روشنگری نسبت به این طبقات دست برداشته و آنان را کنار زده تا ایشان به او ایمان آورند. در حقیقت آنان می خواستند دینی را داشته باشند که منافع این طبقه خاص را هم چنان گذشته حفظ و یا تامین نماید.
به هر حال، از آیات و آموزه های قرآنی و روایات به دست می آید که از مهم ترین اهداف و فلسفه وجودی دین و کتب آسمانی و فرستادن پیامبران آن بوده است که مردمان را با حقوق خویش آشنا سازند و نسبت به هستی و جهان و نقش پروردگاری خداوند و خلافت عمومی بشر آگاهی یابند و در مسیر تعالی و کمالی حرکت کنند و قید و بندهای اسارت درون و بیرون یعنی صاحبان زر و زور و تزویر را از گردن و عقل و تن و جانشان بزدایند. (اعراف آیه ۱۵۶)
● اجتماع عظیم امت اسلامی
از نظر قرآن یکی از کارکردهای اصلی یعنی فلسفه وجودی و وجوبی آیین ومناسک حج آن است که بستری برای قیام توده ها فراهم آید تا آنان بتوانند با حضور در مکه و اجتماع عظیم و بزرگ آن با حقوق خویش آگاه شوند و در نهایت بتوانند با یافتن روحیه و انگیزه مضاعف از راه حضور در اجتماعات بزرگ آن خود را برای مبارزه و جنبش توده ای آماده سازند.
از این روست که خداوند در آیه ۳ سوره توبه ایام حج را فرصتی مناسب برای اعلان مواضع بر می شمارد تا با حضور توده های مردم از سراسر جهان در این دوره پودمانی علمی و عملی بتوانند با حقوقی و تکالیف راستین خویش آشنا شوند و زمینه قیام و جنبش عمومی و توده ای را علیه هرگونه ظلم و ستم و تجاوزگری فراهم آورند و خود برای دست یابی به قسط و عدالت مشهود قیام کنند.
خداوند در آیه ۹۷ سوره حج درباره فلسفه وجودی خانه خدا و فلسفه وجوبی حج و برپایی این کنگره و همایش عظیم عمومی می فرماید: جعل الله الکعبه البیت الحرام قیاما للناس و الشهر الحرام و الهدی و القلائد ذلک لتعلموا ان الله یعلم ما فی السماوات و ما فی الارض و ان الله یکلً شیء علیم.
خداوند در آیه ۲۶ و ۲۷ سوره حج در بیان دستور بازسازی خانه خدا و نیز دعوت مردم برای حضور در این مکان می فرماید که آن حضرت (ع) مکلف بوده است تا مردمان را از سراسر جهان از شهرها و روستاها و نیز دور و نزدیک به این مکان دعوت کرده و بخواند تا آنان با حضور در این مکان مراسم و آیینی را انجام دهد که دارای وحدت رویه و حرکت و هدف است.
این حضور توده ای شرایطی را فراهم می آورد تا مردمان دریک محیط و دوره آموزشی علمی با حقوق خویش آگاه شوند و به تبادل اطلاعات و شرایط و امکانات بپردازند و برای تحول و تغییر فراگیر یک دیگر را کمک کنند تا بتوانند حقوق خویش را باز پس گیرند.
از این روست که خداوند در آیه ۹۷ سوره مائده به جا آوردن و حضور توده های مردم در این اجتماع را به عنوان عامل و سبب تقویت دین بر می شمارد. به این معنا که اگر دین برای بیان حقوق و وظایف و آشنایی مردم با هستی و خلافت انسانی و مانند آن وارد شده است تا مردم را به آگاهی بخشی تحریک به قیام و جنبش عمومی و توده وار نماید، درحقیقت آشنایی با دین و اهداف و انگیزه های آن چیزی جز آماده سازی مردم برای جنبش های فراگیر توده ای نیست. این همان چیزی است که نخبگان جامعه و اشراف و سران زر و زور و تزویر را به خشم می آورد.
خداوند در آیه ۱۲۵ سوره بقره می فرماید که حضور توده های مردم دراین اجتماع فراگیر حج درحالی انجام می پذیرد که هرگونه امتیازات گروهی و طائفه ای و مانند آنان حذف و سلب شده است و همگان به عنوان انسان دراین اجتماع حضور می یابند. در حقیقت آن چه ملاک حضور در حج است (ناس) یعنی مردم بودن است. این ناس و مردم یعنی حضور انسانیت بی هیچ تفاوت اعتباری که برخی برای خود درنظر گرفته اند. این گونه است که مردم با یکسان بودن انسان ها آگاه می شوند و در می یابد که هیچ تفاوتی میان انسان با انسان دیگری جز به تقوا یعنی دوری از پلشتی ها و زشتی ها نیست. بنابر این انسان در این کارگاه درمی یابند که برخی به ظلم و جور و ستم برای خود امتیازاتی را وضع و جعل کرده اند و حقوق ایشان را ضایع و تباه نمودند.
تاکید خداوند بر ناس درچند آیه چون آیه ۱۹۹ سوره بقره و ۹۷سوره بقره و ۹۷ سوره مائده نشان می دهد که در حج آن چه مهم است مردمان بی هیچ امتیازی است. براین اساس خانه خدا، خانه ای برای مردم و توده های آن دانسته می شود و اعمال حج شیوه عملی برای قیام عمومی و توده ای است که در یک مسیر و یک هدف واحد حرکت کنند و هم چون سیل هرگونه ظلم و بی عدالتی را از میان برده و قسط و عدالت مشهود خویش را از دیگران مطالبه کنند.
● تأثیر برافکار عمومی
شرایط حج به گونه ای است که افکار عمومی را متحول و به توانایی های ذاتی و فرصت های برابر برای دست یابی به کمالات آگاه می سازد و دریک نمایش عمومی نشان می دهد که چگونه دست های خالی بی سلاح می تواند هرچیزی را دگرگون سازد وحقوق ایشان را به سوی آنان بازگرداند.
توده های مردم در حج و در کنار خانه مردم (همان خانه خدا که آیات و روایات مردم و خدا یگانه دانسته شده اند) با لزوم همکاری و تعاون و همدلی آشنا می شوند و می یابند که چگونه از اموال دنیوی مانند گوشت قربانی به یک دیگر کمک کنند و در تغذیه یک دیگر نقش داشته باشند. (مائده آیه ۲)
تکبیر گویی همزمان و آموزش های دقیق آن موجب می شود تا صدا و فریاد خویش را هم چون تظاهرات عمومی یگانه واحد سازند (حج آیه ۲۸) و با آب رسانی (توبه آیه ۱۹) به دیگران نقش امداد رسانی را ایفا کنند.
لزوم احترام به یک دیگر و امنیت بخشی به آن (مائده آیه ۲) و اموری از این دست همه در راستای آن است که مردم با شیوه مبارزه های عمومی و قیام های دست جمعی آشنا شوند و از آن برای دست یابی به مطالبات و قسط و عدالت سود برند.
این ها بخشی از آیات قرآنی است که با این فلسفه وجودی و وجوبی خانه خدا و مردم و نیز آیین حج اشاره دارد. اگر فرصت بیش تری بود آیات دیگر و نشانه های بیش تری برای اثبات این مدعا به دست داده می شد تا به خوبی روشن شود که حج فرصتی برای آن است که توده های مردم با جنبش های مردمی برای دست یابی به حقوق خویش آشنا شوند و درعمل بیاموزند که چگونه می توان به حق خویش دست یافت و عدالت و قسط را در جامعه برپا کرد و از امتیازات باطل و بیهوده برخی از سران زر و زور و تزویر رهایی یافت.

علی پوریا

منبع : روزنامه کیهان