نگاهی به مخاطبین رادیو برون‌مرزی روسی

مناطق تحت پوشش رادیو روسی از نظر گرایش‌های دینی از تنوع بسیاری برخوردارند. اکثر روس‌ها صر‌فنظر از القائات هفتاد ساله حکومت کمونیستی، مسیحیان با ایمانی هستند که تعداد زیادی از شنوندگان رادیو روسی را تشکیل می‌دهند و بسیاری از آنها در کنار مسیحیت به اسلام نیز علاقه‌مند شده و در مورد آن مطالعه می‌کنند.
نفوذ فرقه‌های مختلف از جمله وهابیت و فعالیت‌های میسیونرهای غربی و صهیونیست‌ها از خطراتی بوده که طی سال‌های پس از فروپاشی این جوامع را تهدید کرده و مشکلات بسیاری برای آنها به وجود آورده است. رهبران دینی مسلمانان شوروی سابق هم افراد قابل قبولی نبوده، اغلب برداشت‌های درستی از اسلام نداشته و بعضا گرایشاتی به وهابیت داشته‌اند و قدرت‌طلبی از جمله عواملی بوده که موجب شده است نتوانند انتظارات مردم را برآورده کنند.
در عین حال تعداد مسلمانان روسیه و جمهوری‌های سابق بسیار زیاد است که آنها را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد: برخی به ظاهر مسلمان بوده و تصور درستی در مورد اسلام نداشته و هیچ یک از قوانین اسلامی را رعایت نمی‌کردند اما بسیاری از آنها عمیقا به اسلام علاقه داشته و اکثرشان هم اهل تسنن هستند ولی آنها را نمی‌توان افراطی نامید چون به شیعیان احترام می‌گذارند.
بخش عمده اهل تسنن در این مناطق خود را پیرو مذهب حنفی می‌دانند و بخشی هم پیروان فقه شافعی می‌باشند و تعداد شیعیان در مقایسه با آنها خیلی کمتر است. غیر از جمهوری آذربایجان که ۷۰ درصد مسلمانان آن را شیعیان تشکیل می‌دهند. بیشتر مسلمانان آسیای میانه منجمله بیشتر مسلمانان قرقیزستان و نیز تاجیکستان و حدود ۳/۷۳ درصد از مسلمانان ترکمنستان حنفی هستند. نهضت تصوف بویژه نقشبندیه نیز نقش مهمی در اشاعه اسلام در این مناطق داشته ولی تصوف ابتدا از ازبکستان رو به شکوفایی نهاده است.
بهاءالدین نقشبندیه در شهر بخارا (ازبکستان) مسلک “نقشبندیه “ معروف به طریقت خواجه‌گان را اشاعه داده که اکنون بزرگترین فرقه تصوف در آنجاست. وجه تسمیه این فرقه به نقش بستن ذکر در قلب بر می‌گردد و طرفداران آن بیشتر اشتغال به ذکر خفی دارند تا جلی.(۱)
شیخ شامل داغستانی رهبر گروه فرقه “نقشبندیه” در قفقاز از سال ۱۳۴۲ یعنی بعد از انعقاد قرارداد ترکمن‌چای تا سال ۱۳۹۲ و بعد هم فرزند او، کسانی بودند که علیه سلسله روس مقاومت کردند. نقشبندیه از دراویش‌اند ولی هیچ‌کس به صورت اولیه باور نمی‌کند که یک فرقه از دراویش که فرقه‌ای جدا شده از شیعه است و اعتزال از دنیا دارند و بیشتر فکر معنویات و ذکر و دعا هستند، مدت ۵۰ سال با اشغالگر جهاد کنند(۲) تاکنون سرشماری دقیقی در مورد تعداد مسلمانان در روسیه صورت نگرفته است ولی تاتارستان و باشقیرستان بالاترین آمار مسلمانان روسیه را به خود اختصاص داده‌اند و مسلمانان روسیه بیشتر در دو ناحیه مهم یعنی منطقه رشته کوه‌های اورال و رود بزرگ ولگا در تاتارستان با شکورتستان، آدرموتیا، چوواشیا، ماری‌ال و نقاطی در اولیانوفسک و آستاراخان متمرکز‌ند. جمعیت جمهوری‌های مسلمان‌نشین روسیه در آسیای مرکزی را ۶۰ تا ۷۰ میلیون نفر تخمین‌زده‌اند.(۳) توسعه اسلام در آسیای میانه از قرن اول هجری صورت گرفته است ولی تعداد مسلمانانی که هم اکنون با اسلام واقعی آشنا باشند، بسیار اندک است. این درحالی است که تندروی‌وهابیت در سالهای بعد از فروپاشی شوروی نیز تمییز دادن مسلمانان واقعی از وهابی‌ها را برای بسیاری فوق‌العاده دشوار کرده‌است. خوشبختانه مسلمانان روسیه حساسیتی نسبت به تشیع ندارند و این مسئله در کنار مشترکات مذهبی اسلامی می‌تواند ما را به مسلمانان روسیه (که بیش از یک هفتم جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند) و نیز جمهوری‌های مسلمان‌نشین آن پیوند بزند. مطلب باقروف مبلغ و هماهنگ کننده مراکز شیعی مسکو در مصاحبه‌ای با خبرگزاری ایتا می‌گوید وضعیت آنها (شیعیان) روز به روز در حال بهبودی است به طوری که دولت و مردم روسیه وجود شیعیان را قبول کرده‌اند و این امیدی است برای اینکه سازمانی رسمی برای شیعیان دائر کنند. کما اینکه اهل سنت دارند، این بدان معنی است که شیعیان صلاحیت یک وزرات دینی را تقریبا پیدا می‌کنند. در دستگاه‌های دولتی شیعیان زیادی مشغول هستند که خود من بسیاری از آنها را می‌شناسم که در جاهای مهم مثل وزارت دفاع و وزارت اطلاعات و امثال ذالک قرار دارند. وی در جای دیگری از همین مصاحبه می‌گوید متاسفانه وهابیت که در همه دنیا و از جمله روسیه، ابزاری برای غرب و صهیونیسم شده است چهره اسلام را برای مسیحیت و برای اروپا عوض می‌کند و چهره‌ای خشن‌ و خونریز به مسلمانان می‌دهد(۴) با این وجود در دوره بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی اسلام در روسیه از جنبه‌های فرهنگی و مذهبی بیشتر رشد داشته تا جنبه سیاسی. میخائیل دلیاگین رئیس انستیتو مسائل جهانی در روسیه می‌گوید: “خلاء ایدئولوژیک به وجود آمده در پی فروپاشی کمونیسم در اتحاد شوروی به خودنمایی اسلام در روسیه منجر شده است که پاسخی به مشکلات اقتصادی - اجتماعی می‌‌باشد که با تحمیل نظام سرمایه‌داری به وجود آمده است. ولی در هر حال تبدیل شدن امیدهای ملت روسیه به ناامیدی در مورد غرب نیز باتوجه به تحولات گرجستان، اوکراین و شکست نظریه آتلانتیک‌گرایی در روسیه یکی دیگر از عوامل رویکرد این کشور به شرق و همچنین ایران بوده است.
پل کوینی مشاور جیمز بیکر وزیر خارجه پیشین ایالات متحده در مسائل قومی شوروی و امور بالتیک، در فوریه ۲۰۰۱ اظهار داشته بود در بخش اعظمی از زندگی ما فدراسیون روسیه با مرزهای فعلی‌اش یک کشور مسلمان‌ خواهد شد. در خصوص این مسئله که روسیه اکثریتی مسلمان خواهد داشت و حتی قبل از آن شمار روزافزون مسلمانان روسیه تاثیر زیادی بر سیاست خارجی روسیه خواهد داشت(۵)، رافائل حکیم و رئیس موسسه تاریخی آکادمی علوم تاتارستان و مشاور رئیس جمهور تاتارستان نیز معتقد است اسلام با دنیای مدرن سازگار بوده،تکثرگرایی مذهبی و سیاسی را قبول دارد و از برخوردهای خشونت‌آمیز دوری می‌کند. پس باید اذعان داشت هر چند نگاه به ادیان در روسیه یک نگاه قومی و نژادی بوده است ولی اسلام آگاهانه و هوشمندانه در بین روشنفکران روس در حال رشد و گسترش است علی هذا این فضای به وجود آمده به ما فرصت می‌دهد تا فکر تجدیدنظر و بازسازی در روابط مذهبی خود با جامعه مسلمانان روسیه باشیم و علی رغم تمام تبلیغات غرب و ... با روش تبلیغ اسلام در زمان پیامبر و نزول قرآن با شیوه‌های فرهنگی مناسب موجب رشد آگاهی و جایگاه مسلمانان در روسیه شده و دیوارهای آهنین بین این مسلمانان و مسلمانان کشورهای دیگر را برداریم.
دین اسلام دومین دین روسیه است ولی از ‌آنجا که اسلام در روسیه دین رسمی نیست و نفوذ ارتدوکس‌ها در روسیه زیاد است، تبلیغات آنها در مدارس دولتی روسیه رهبران مسلمان آن کشور را نگران کرده است ولی از طرفی اینکه پوتین درخواست روسیه برای عضویت در سازمان کنفرانس اسلامی را در سال ۲۰۰۳ مطرح نموده‌ نشان آن بوده است که وی اسلام را در روسیه تاثیرگذار می‌داند. در هر حال این رویکرد روسیه را می‌توان به نوعی پیوندی نزدیک میان روسیه با کشورهای اسلامی قلمداد کرد که به نوبه خود روابط کرملین با جامعه مسلمانان روسیه را بهبود می‌بخشد.
سخنان ولادیمیر پوتین در افتتاحیه مجلس چچن در دسامبر ۲۰۰۵ که “روسیه همیشه حامی وفادار اسلام بوده و ثابت قدم خواهد بود” نیز نشانه‌‌ای از تلاش رهبران روسیه برای گفتگو با جامعه اسلامی روسیه بوده است. تاسیس سازمان میراث اسلامی هم بخشی از این رویکرد بوده است.(۶)
تلاش رایج میان اندیشمندان روسیه عمدتا معطوف به بومی سازی فرهنگ است و به اعتقاد این عده تنها راه نجات فرهنگ در جامعه روسیه طراحی الگویی خاص می‌باشد که در آن ضمن اهمیت دادن به فرهنگ روسی به سایر فرهنگ‌ها و ادیان موجود در جامعه توجه لازم صورت پذیرد.(۷) متاسفانه در این میان شناخت جامعه روسیه از ما از طریق شبکه‌ها و کانال‌های غربی است. ما در سال‌های اخیر در زمینه‌های بیوتکنولوژی علمی و ... با روسیه روابط بسیار خوبی داشته‌ایم و همکاری ما با روسیه دارای اهمیت استراتژیک بوده است ولی باید توجه داشته باشیم که عصر ما، عصر رسانه‌ها است.
امروزه مقام و موقعیت یک کشور در جامعه جهانی و جایگاه آن در سلسله مراتب جهانی با قابلیت رسانه‌‌ای آن کشور گره خورده است. امروزه جهان اسلام به عنوان سرمنشاء گروه‌های تروریستی مورد سوء‌ظن می‌باشد. موضوع جنگ روانی و کاربرد موضوع تروریسم در آن به بعد از ۱۱ سپتامبر‌محدود نمی‌شود بلکه سالهاست که ایالات متحده و نیز برخی از کشورهای غربی روابط خود را با دولت‌های عرب حفظ می‌کند و به وسیله رسانه‌ها علیه مسلمانان تبلیغات گسترده‌ای راه می‌اندازند و ذهنیت مردم جهان را نسبت به جهان اسلام کدر و همراه با ترس و ترور معرفی می‌کند.
این در حالی است که به کارگیری واژگانی چون تروریست‌، سلاح‌های کشتار جمعی، بمب هسته‌‌ای،‌ بنیادگرایی، صدور انقلاب، جنگ تمدنها و بسیاری از کلمات مشابه که از طریق کانال‌های متعدد تلویزیونی و نیز ماهواره‌ای و ... بر اذهان عمومی مردم نقش می‌بندد، نتیجه سیاست‌های این دولت‌ها در جهت ایجاد جنگ روانی علیه دولت‌ها یا گروه‌هایی است که با آنها تضاد منافع یا ایدئولوژیک دارند.
در طی تمام دوران شوروی نیز صدای رادیوهای غربی و خصوصا در سال‌های آخرین در جهت حدت بخشیدن به کشاکش ملی در اتحاد شوروی کار می‌کردند.
رادیو آزادی، انباشته از ناسیونالیست‌های متعصب و افراطی جناح راست،‌ که از جمهوری‌های غیرروس دست چین شده بودند با هدف برانگیختن خشم جدایی‌طلبی به صورت ثابت و مداوم به زبان‌های غیر روسی،‌ برنامه پخش می‌کرد. غرب در ایران نیز که شاهد ظهور انقلابی متفاوت از انقلاب‌های معاصر که دستاوردهای غرب را با چالش جدی مواجه می‌نمود بود بنابراین در جهت تخریب چهره انقلاب نیز با برچسب‌هایی چون تروریست اولین گام‌های خود را برای مبارزه با انقلاب اسلامی برداشت. نظریه برژینسکی پیرامون ایجاد “قوس اسلامی” در این منطقه (آسیای جنوب غربی) نیز به مثابه سدی علیه اتحاد جماهیر شوروی، در همین راستا بود.
این درحالی است که رهبر فقید انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی‌(ره) در مورد صدور انقلاب که به عنوان یک تهدید برای کشورهای دیگر مطرح گردید فرموده بودند: “ما که می‌گوییم اسلام را می‌خواهیم صادر کنیم معنایش این نیست که ما سوار طیاره بشویم و بریزیم به ممالک دیگر. یک همچو چیزی نه ما گفتیم نه ما می‌توانیم. اما آنچه ما می‌توانیم این است که به وسیله دستگاه‌هایی که داریم به وسیله همین صدا و سیما، به وسیله مطبوعات به وسیله گروه‌هایی که در خارج می‌روند اسلام را آن طوری که هست معرفی کنیم” و در جای دیگر می‌فرمودند: “این درحالی است که بحث صدور انقلاب تنها به انقلاب اسلامی ایران محدود نمی‌شود. انقلاب فرانسه، انقلاب روسیه و بسیاری از انقلاب‌های مهم جهان معاصر در جهت گسترش اندیشه‌های انقلابی، از مسئله صدور انقلاب بهره گرفتند و نیز بسیاری از کشورهای غربی برای ساخت زیربناهای فعلی نظام خود از آن بهره جسته‌اند.(۸)
مخلص کلام اینکه علی‌رغم تبلیغات وسیعی که از سوی رسانه‌های غربی صورت می‌پذیرد، جمهوری‌ اسلامی ایران می‌تواند باتوجه به این موضوع در پیشاپیش یک انقلاب جهانی ضد استکباری قرار گیرد و در این برهه از زمان با استفاده از ابزارهای رسانه‌ای و نیز گسترش آن با فعالیتی مضاعف برای آشناسازی افکار عمومی جهانیان و من‌جمله مردم روسیه و جمهوری‌های آسیای میانه با ایدئولوژی جمهوری اسلامی ایران تلاش نمایند.
در ماه مه “جیمز گلاسمن” رئیس شورای مدیران صدای آمریکا اعلام کرده بود که شدیدا نگران کاهش شنوندگان رادیو “صدای آمریکا” و “آزادی - اروپای آزاد” در روسیه است. به عقیده وی علت این کاهش “کنترل دولتی بر رسانه‌ها” در روسیه است. اما کارشناسان تائید می‌کنند که کاهش شنوندگان به علت تمایل اندک مردم روسیه به رادیوهای غربی است “مسکو، ۸ مرداد ۸۷، خبرگزاری “ریانووستی” .حال باتوجه به شرایط پیش آمده ضروری است که با یک بازنگری دقیق در عملکرد رسانه‌های ج.ا.ایران بویژه رادیو روسی به پاسخ این پرسش رسید که آیا این رسانه‌ها در دستیابی به اهداف بلندمدت خود چه میزان توفیق داشته‌اند؟

پی‌نوشتها در بخش فرهنگی موجود است.

منبع : روزنامه رسالت