نقاره خانه

نواختن نقاره از زمانهای قدیم در آستان مقدس امام رضا (ع) معمول بوده است. اما این که این رسم از چه زمانی آغاز شده و به صورت یک سنّت درآمده، معلوم نیست. نه نویسندگان در باره آن چیزی نوشته اند و نه اسناد و مدارک موجود در حرم مطهر چیزی را نشان می دهد. اما از نشانه های تاریخی چنین برمی آید که در قرن دهم، نواختن نقاره معمول بوده است.
فضل بن روزبهان خنجی در کتاب مهمان نامه بخارا، در حالات محمدخان شیبانی ، سلطان ماوراءالنهر که مشهد مقدس و ناحیه طوس را تصرف کرده بود، می نویسد:
سلطان تصمیم گرفت به زیارت حضرت رضا علیه السلام برود، از این رو، با اعیان لشکر خود و قاضیان و محتشمان عازم مشهد گردید. من با گروهی قبلاً به مشهد رفتیم و در آن جا مراسم استقبال را فراهم کردیم. بر فوق بارگاه حضرت، محلّی که نقاره نوبت حضرت امام می زنند، جماعت نقاره چیان اردوی همایون و نفیرچیان ایستاده، مترصّد آن که چون موکب همایون برسد نقاره بکوبند و نفیر نوازند. آن حضرت امر فرمودند که دم نزنند و نفیرنوازی را به فقیرنوازی بدل فرمودند، و چون به درگاه بارگاه رسیدند، فرود آمده به پیشگاه برآمدند و از آن جا به روضه مقدس قدم گشاده بقیه درآمدند و آداب زیارت تقدیم نمودند و اندکی نشسته از قبه بیرون فرمودند.
از این متن معلوم می شود که در قرن نهم و دهم، نقاره نواخته می شده و جایی هم در بلندی برای نقاره زنان اختصاص داشته است.
در روزگاران پیشین، استفاده از شیپور و نقاره در دربار شاهان معمول بود و هر بامداد و شبانگاه، در کاخها و قصور و محلهای اقامت حاکمان و امیران در شهرها و بیابانها نقاره می زدند و مردمان را احضار و یا مرخص می کردند و طبل نواختن و شیپور زدن، نشان حاکمیت و اقتدار شاهان به شمار بوده است.
در ایران، نواختن طبل و نقاره، تا زمان قاجاریه ادامه داشت و حاکمان هم در مراکز استانها به هنگام معینی از آن استفاده می کردند و در مناطق شرقی کشور حتی تا اوایل قرن حاضر نیز معمول بود.
اما... چرا این شیوه در بارگاه امام رضا(ع) مرسوم شده، چه کسی آن را بنا نهاده و از چه زمانی این کار رواج یافته است، معلوم نیست، و هر کس بر پایه ذوق و برداشت خود، برای آن انگیزه ای بیان می کند. به این برداشتها توجه کنید:
ـ از آن جا که امام رضا (ع) عنوان ولایتعهدی داشته و ایشان را سلطان می خوانده اند، نواختن نقاره در بارگاه ایشان معمول شده است.
ـ شاید زمانی برای پاسداری از حرم مطهر و مشهد، در آن جا لشکریانی بوده اند که برای اعلام آمادگی ایشان نیاز به نواختن نقاره بوده، و سپس این رسم به سان یک سنّت، ماندگار شده است.
ـ نقاره زدن و شیپور نواختن، برای احترام و بزرگداشت بارگاه امام رضا (ع) است و تنها جنبه تشریفاتی دارد و هیچ نظر دیگری در میان نبوده است.
به هر حال، و با هر انگیزه ای که این کار آغاز شده باشد، اینک نقاره هر صبح پیش از طلوع آفتاب و هر عصر پیش از غروب خورشید نواخته می شود و همزمان با برآمدن و فروشدن آفتاب، آخرین نواهای نقاره به گوش می رسد. این بدان معنی است که نمازگزاران برای بر پا داشتن فریضه خود، اندک فرصتی بیش ندارند و اگر نماز خویش را به جای نیاورده اند، می باید شتاب کنند و به اقامه نماز بپردازند.
افزون بر این، هنگامی که حادثه خاصی رخ دهد که مردم شادمان گردند و جشنی همگانی پدید آید، نقاره نوازان بر فراز نقاره خانه می روند و بر طبل ها می کوبند و در شیپورها می دمند.
نیز، هر گاه در آستان امام هشتم (ع) بیماری شفا یابد و به خیل شفایافتگان آستان حضرتش افزوده شود، به منظور اعلام همگانی و اظهار سرور و شادمانی ، نقاره ها را به صدا در می آورند.
علاوه بر این، در شبهای میلاد معصومان و بزرگداشت مناسبتهای مذهبی ، مانند جشنهای بزرگ قربان و فطر و غدیر، و هم چنین در زمان تحویل هر سال شمسی ، در آغاز نوروز، نقاره نواخته می شود.
اما... در ایام محرم و صفر که روزهای سوگواری شیعیان است، به منظور احترام به آیین سوگواری ، هیچ نوایی از نقاره خانه به در نمی آید.
برای نقاره زدن در آستانه مقدسه، محل خاصی در نظر گرفته شده و جای بلندی فراهم آمده است. این بنای زیبا و باشکوه، بر فراز ایوان شرقی صحن عتیق (انقلاب) قرار دارد و از قسمتهای مختلف حرم، دیده می شود. بلندی بنا سبب شده است که به هنگام نقاره زدن، آوای آن تا دوردستها شنیده شود، و بویژه به هنگام برآمدن آفتاب، که شهر از هیاهوی آمد و شد اتومبیلها خالی است، نوای آن در چهارسوی مشهد، گوش شهروندان را نوازش دهد.
بنای جدید و چشمگیر نقاره خانه، با ظرافت و شکوه خود، از دیدنی ترین بخشهای حرم مطهر است که همگان را به اعجاب و تحسین وامی دارد. بنای نقاره خانه که سراسر از کاشی فیروزه ای است و در پیرامون ایوان آن نرده کشی شده است، دو طبقه دارد، طبقه زیرین جای گذاشتن طبل ها و شیپورها است، و طبقه دوم محل استقرار نوازندگان.
نقاره زنان هفت نفر هستند که سه نفرشان بر طبل می کوبند و چهار نفر در شیپور می دمند.

با تشکر از خانوم قاسمی
سعید جانفدا