سرگذشت چاپ قرآن از ۵۰۰ سال پیش تا امروز

متن عربی قرآن نخستین بار در فاصله سال های ۱۵۰۳ تا ۱۵۲۳ میلادی به وسیله «پاگانینی» در ونیز به چاپ رسید(دایرة المعارف فارسی) اما هنوز جوهر چاپ پاگانینی خشک نشده بود که کلیه نسخه های آن به دستور پاپ«آنجلا نووو» به دلیل تعصبات دینی جمع آوری و نابود شد. پاپ تصور می کرد با این کار خواهد توانست جلوی نفوذ قرآن را بگیرد اما نمی دانست که روزی در اوج تمدن غربی قرآن به پرفروش ترین کتاب تبدیل خواهد شد.
براساس آمارهای منتشر شده قرآن پس از حوادث ۱۱ سپتامبر به یکی از پرفروش ترین کتاب ها تبدیل شده است، البته این موضوع می تواند دلایل متعددی از جمله کنجکاوی مردم اروپا برای بیشتر دانستن از محتوای قرآن داشته باشد اما این موضوع تنافی و تضادی با لزوم پرداختن و اهمیت بیشتر به مقوله چاپ و ارتقای وضعیت شکلی قرآن ندارد و مسئولیت بیشتر ناشران مسلمان در شرایط کنونی را به آنان گوشزد می کند.
● چاپ قرآن در گذر زمان
ظاهرا قرآن به شکل مصحف برای نخستین بار در دوره حکومت عثمان(خلیفه سوم) در چند نسخه(۵ یا ۶) نوشته شد و به پنج یا شش بلاد عمده مسلمانان ارسال شد و به عنوان منبع اصلی و معتبر برای بهره مندی مسلمانان از آیات الهی تبدیل شد. البته این نسخه ها یا بر اثر آتش سوزی از بین رفتند و یا به سرنوشت نامعلومی دچار شدند و کسی از آن ها خبری ندارد و این گذشت تا زمانی که صنعت چاپ پا به عرصه وجود نهاد، هنوز سالیان درازی از ظهور صنعت چاپ توسط گوتنبرگ در سال ۱۴۳۹ میلادی نگذشته بود که در آغاز رواج صنعت چاپ، متن عربی قرآن نیز برای نخستین بار در جهان چاپ شد.
گفته شده است، قرآن کریم در سال ۱۴۹۹میلادی به چاپ رسیده است، عده ای نیز بر این باورند که در سال ،۱۵۰۳ ۱۵۰۸ و یا در سال ۱۵۴۳ میلادی نخستین قرآن به چاپ رسید(دکتر صبحی صالح چاپ اولین قرآن را در سال ۱۵۳۰ میلادی می داند)‎/
پس از آن در سال ۱۱۰۴ هجری، مطابق با ۱۶۹۲ میلادی، «هنکلمان» در شهر«هامبورگ» به چاپ قرآن همت گذاشت. پس از وی در سال ۱۱۰۸ هجری مطابق با ۱۶۹۶ میلادی«ماراکی» در شهر«پادوا» به چاپ قرآن دست زد. در سال ۱۲۰۰ هجری مطابق با۱۷۸۵ میلادی، «مولا عثمان» در«سن پترزبورگ» روسیه قرآن را به چاپ رساند و این اولین چاپ اسلامی قرآن بود. نظیر این قرآن نیز در«قازان» به چاپ رسید. «فلوگل» در سال ۱۸۳۶ میلادی در شهر«لایپزیک» به چاپی مخصوص از قرآن دست زد. این چاپ از قرآن به علت املای ساده آن با استقبال بی نظیر اروپائیان روبه رو شد. اما مانند دیگر چاپ های اروپایی در جهان اسلام، توفیقی به دست نیاورد.
در این زمان در هند نیز قرآن چاپ و منتشر شد، اما قواعد نگارش عثمانی در آن رعایت نشد، بلکه بر اساس قواعد رسم املایی جدید به چاپ رسید. به دنبال آن از سال ۱۲۹۴ هجری، مطابق با ۱۸۷۷ میلادی، ترکیه به چاپ های مختلفی از قرآن دست زد که در نهایت زیبایی و استواری قرارداشت.
● روسیه تزاری و چاپ قرآن
در سال ۱۳۲۳ هجری، مطابق با ۱۹۰۵ میلادی، روسیه تزاری به چاپ قرآنی به خط کوفی و در حجمی بزرگ همت گماشت، که تصور می رفت یکی از مصحف های اولیه عثمانی است. این قرآن خالی از نقطه و علایم فتحه و کسره بود. چند ورق از آن افتاده و آخر آن نیز ناقص بود. قرآن مذکور در سمرقند پیدا شد و در اختیار کتابخانه سلطنتی در سن پترزبورگ قرار داشت و انستیتوی آثار در«تاشکند» آن را با همان حجم اصلی و خصوصیات دیگر در پنجاه نسخه فتوگرافی کرده و به مهم ترین دانشگاه های کشورهای اسلامی هدیه کرد که نسخه ای از این قرآن نیز در کتابخانه دانشگاه تهران(با شماره ۱۴۴۰۳) موجود است.
بالاخره در سال های اخیر، در زمینه چاپ قرآن اقدام بسیار جالبی در جهان اسلام انجام پذیرفت و در سال ۱۳۴۲ هجری قمری، مطابق با ۱۹۲۳ میلادی، چاپ بسیار زیبا، دقیق و آراسته ای از قرآن زیر نظر اساتید دانشگاه الازهر مصر و با تأیید نمایندگان ملک فؤاد اول، منتشر شد. نگارش و ضبط کلمات در این مصحف مطابق قرائت «عاصم »به روایت «حفص» است، جهان اسلام این مصحف را به عنوان نسخه معتبر قبول کرده است و هم اکنون در هر سال میلیون ها نسخه از این مصحف به چاپ می رسد.»(سایت مرکز جهانی آل البیت(ع)) در سال ۱۳۷۰ هجری، مطابق با ،۱۹۵۰ کشور عراق نیزبه چاپ نفیسی از قرآن دست زد. همچنین قرآن دیگری از خطاطان سوری به نام«عثمان طه» رواج یافت. این قرآن در کشورهای سوریه، عربستان، ایران، لبنان و دیگر کشورهای اسلامی چاپ شد.از ویژگی های مهم این چاپ؛ تنظیم آیات در صفحه، تقسیم منظم حزب ها و جزء های سی گانه قرآن است.
● چاپ قرآن در ایران
اولین دولت اسلامی که به چاپ قرآن اقدام کرد و اقدام آن با موفقیت روبه رو شد، «ایران» بود که در سال۱۸۲۸ میلادی به صورت دو چاپ سنگی زیبا و منقح در شهر «تهران»، تهیه شد. این چاپ ها که در حجمی بزرگ ارائه شده و دارای ترجمه در ذیل هر سطر بود، دارای فهرست های متعددی بود. دومین نسخه چهار سال بعد به سال ۱۲۴۸ هجری، مطابق با ۱۸۳۲ میلادی در شهر «تبریز» به چاپ رسید.( جلالی نائینی در تاریخ جم قرآن ۱۲۴۲ را تاریخ چاپ قرآن در تبریز می داند.)
● روند چاپ قرآن پس از انقلاب
پیشینه صنعت چاپ در ایران حداکثر ۲۰۰ سال است و ابتدا چاپخانه ها به صورت سربی فعالیت می کردند تا اینکه چاپ سنگی آغار به کار کرد و نخستین کتابی نیز که توسط چاپ سنگی به طبع رسید قرآنی است که در تاریخ ۱۲۵۰ هجری قمری به چاپ رسیده است.
به نظر می رسد صنعت چاپ در ایران بر خلاف کشورهای اروپایی، از ابتدا به دلایلی غیراقتصادی بوده است و این روند هم تا حدی هم اکنون به ویژه در حوزه قرآن وجود دارد اگر چه پس از انقلاب کارهایی در این زمینه صورت گرفته است که با گذشته قابل قیاس نیست؛ قبل از انقلاب سالانه صدها هزار قرآن به زیور طبع آراسته می شد (که البته تعداد آن ها بعید است به یک میلیون مجلد برسد) اما براساس آخرین گفته وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، «هم اکنون در آستانه چاپ ۱۰ میلیون نسخه در سال هستیم و این رقم با امکاناتی که برای چاپخانه های قرآنی در حال ایجاد است قابل افزایش است».
همچنین در حال حاضر بیش از ۶۰۰ ناشر، قرآن کریم چاپ می کنند و البته این در حالی است که کیفیت چاپ قرآن با قبل از انقلاب اصلاً قابل مقایسه نیست و شاید بتوان گفت تنها قرآنی که قبل از انقلاب با کیفیت خوبی چاپ شد، (سال ۱۳۴۴) «قرآن پهلوی» بود که آن هم به طور عمده با اغراض سیاسی دربار همراه بود تا وجهه مطلوبی از شاه ایجاد کند و تبلیغات گسترده خبری رسانه های داخلی و پخش گسترده آن از رسانه های خارجی همچنین اجبار برخی از وعاظ به تبلیغ درباره قرآن پهلوی، این نکته را تأیید می کند. قرآنی که از روی یکی از نسخه های ممتاز و خطی نفیس قرآن که به خط استاد احمد نیریزی در کتابخانه سلطنتی موجود بود انتخاب شد؛ این نسخه از نظر تذهیب، حاشیه سازی و طلاکاری در نهایت نفاست و از نظر نگارش خط نسخ، شاهکاری به حساب می آمد و این قرآن از نظر بی غلط بودن بر سایر قرآن های چاپ شده در کشورهای اسلامی امتیاز داشت.(مقاله علمای اسلام و چاپ قرآن از طرف شاه، به قلم بادر)
در دوره کنونی و با گذشت این مدت، هم اکنون صدها چاپخانه قرآن در قم و شهرهای دیگر کشور به چاپ قرآن می پردازند اما در این میان چاپخانه بزرگ قم با عنوان اسوه که زیر نظر سازمان اوقاف و امور خیریه فعالیت دارد، چاپخانه آستان قدس رضوی و بزرگترین چاپخانه شرق کشور مهمترین مراکزی هستند که به چاپ قرآن می پردازند.

علی فرج زاده

منبع : روزنامه ایران