روحانیت و بهره گیری از پایگاه مسجد در ترویج و نوسازی معنوی جامعه

مسجد در میان مسلمانان از جایگاه ویژه و والایی برخوردار است. به‏طور قطع می‏توان اذعان داشت، بعد از کعبه که خانه خدا و قبله آمال و آرزوهای مسلمانان است،مسجد از منظرمکانی،مقدس‏ترین مکان می‏باشد. این اهمیت و قداست ازآغاز بنای آن بوسیله فخر کائنات بشروخاتم رسل حضرت محمد (ص) به عنوان آموزه‏ای ماندگار به همه مسلمانان آموخته شد. در قرآن کریم نیز بیش از همه به جنبه معنوی مساجد تکیه شده است.فحوای تعدادی از آیاتی که مؤید این نکته مهم می باشد را میتوان به شرح ذیل بر شمرد:
ـ سوره های بقره آیات: ۱۱۴،۱۴۴،۱۵۰،۱۵۶ - مائده آیه ۲ - اعراف آیه ۲۹- توبه آیات: ۱۸و ۱۰۸ - اسری آیه ۱ - حج آیه ۴۰ - فتح آیات ۲۵ و ۲۷ - جن آیه ۱۸.
«عبادت و راز ونیاز با خداوند نیاز واقعی وفطری هر انسان، مکمل و مقوم شخصیت اوست،گرچه عبادت در هر مکانی این نیاز روحی را به طور نسبی تأمین می کند،ولی این نیاز در مسجد و عبادتگاه بهتر وکاملتر تأمین می شود. بنابراین انسان بنا به فطرت خویش،معبد و مسجد را دوست می دارد وبدان عشق می ورزد.پژوهش های تاریخی نشان میدهد که معبد با انسان هم راه وهم زاد بوده است.از این رو ائمه معصومین(ع) در سخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مومنین برشمرده اند.» و«از طرف دیگرگرایش فطری انسان،او را وادار می کند،تا در مکانی که انتساب بیش تری با خداوند دارد،او را پرستش نماید و با او راز و نیاز کند.جایگاهی که منسوب به خداست، بهتر می تواند بشر را از امواج دغدغه ها و اضطراب ها دور کند وبه ساحل آرامش و اطمینان برساند.»
با نگاهی گذرا به تاریخ اسلام در می‏یابیم که علی‏رغم گذشت چندین قرن از ساخت اولین مسجد بدست پیامبر اسلام(ص) همچنان شأن،قداست وحیات معنوی آن حفظ شده است و هیچگاه در طول تاریخ جایگاه والای خویش را در میان عامه مردم از دست نداده است و تحت تأثیر شرایط زمانی و مکانی و نیز نوع برخورد حاکمان و سلاطین قرار نگرفته است و در طی این دوران متمادی همواره تأثیری شگرف براندیشه های دینی ومعنوی اجتماع مسلمانان داشته است.
اولین مسجد در اسلام که توسط پیامبر گرامی اسلام(ص)در مهاجرت به مدینه تأسیس شد،باانگیزه معنوی وبراساس وپایه تقوا و باکارکردی معنوی بنا شده است.
همچنانکه این نکته مهم و بسیار ظریف را خداوند متعال به صورت وحی به نبی مکرم اسلام(ص)گوشزد نموده است. و به آن حضرت اجازه ندادند در مسجدی که اهداف اصلی ساخت بر بی تقوایی و نفاق بوده است (مسجد ضرار) قدم بگذارند. (لا تَقُمْ فیهِ اَبَداً لَّمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَی التَّقْوی‏ مِنْ اَوَّلِ یَوْمٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ فیهِ فیهِ رِجالٌ یُّحِبُّونَ اَنْ یَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ :ترجمه:‏تو ای رسول ما هرگز در مسجد آنها قدم نگذار و همان مسجد «قبا» که بنیانش از اول بر پایه تقوی محکم بنا گردیده بر اینکه در آن اقامه نماز کنی سزاوارتر است که در آن مسجد مردان پاکی که مشتاق تهذیب نفوس خودند در آیند و خدا مردان پاک و مهذب را دوست دارد.)
با همین هدف بود که در تاریخ اسلام ما با مساجد مبارکه ومعنویت ساز(مساجدی که به وسیله افراد نیک و با اهداف و انگیزه‏های عالی والهی ساخته شده‏اند یا آنکه واقعه تاریخی ارزشمندی را در خود جای داده‏اند و بدین‏ترتیب ارزش اصلی آن مضاعف گشته است.) و ملعونه نفاق پرور(مساجدی که به وسیله افراد بی‏تقوا و با اهداف و انگیزه‏های ضدارزشی بنا نهاده شده‏اند، به گونه‏ای که باعث دگرگونی ارزش ذاتی و معنوی آنها گردیده است) که نماد آن مسجد ضرار بوده است، مواجه می شویم:وَّ الَّذینَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرارًا وَّ کُفْرًا وَّ تَفْریقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنینَ وَ اِرْصاداً لِّمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ اِنْ اَرَدْنآ اِلاَّ الْحُسْنی‏ وَ اللَّهُ یَشْهَدُ اِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ‏ ترجمه:آن گروه منافقی که مسجدی برای زیان اسلام برپا کردند«که خلق به مسجد پیغمبر و نماز او حاضر نشوند» و مقصودشان کفروعناد و ایجاد تفرقه کلمه بین مسلمانان و مساعدت با دشمنان دیرینه خدا و رسول بود وبا این همه قسمهای مؤکّد یاد می‏کنند که «در بنای این مسجد» جز قصد خیر و توسعه اسلام نداریم خدا گواهی می‏دهد که محقّقاً دروغ می‏گویند.
از سوی دیگر نقش شگرف وتاثیر گذاری که مسجد در بسط وتوسعه مبانی اعتقادی و معنوی دین مبین اسلام داشت امری انکار ناپذیر است. با توجه به جایگاه ونقش عظیم این مکان مقدس بود که در تمام فتوحات اسلامی که توسط لشکریان اسلام در سرزمینهای دیگر انجام می گرفت اولین پدیده جغرافیایی که منصه تحقق می یافت ساخت سریع مساجد توسط سربازان اسلام بوده است.
زیرا پیامبر گرامی اسلام (ص) امکان تبلیغ جامع الاطراف اسلام را در مساجد میسر میدید و بستر سازی لازم جهت تعریف مسجد به عنوان پایگاهی که به طور مستمر به ترویج فرهنگ معنوی جوامع می پرداخت را فراهم نمود. این عمل پیامبر(ص) در واقعبا هدف فرهنگ سازی در جهت تبیین وتقویت امور معنوی در سطح جوامع بوده است.در حقیقت اولین مکان معنوی که در سراسرگستره حکومت اسلامی به طور منظم و فراگیر پراکنده بود و حضوری چشمگیر و فعال در اداره معنوی قلوب مسلمانان داشت، مسجد بوده است.
● روحانیت و مسجد:
همانگونه که پیامبر گرامی اسلام(ص) مسجد را به عنوان پایگاه اصلی و مهم خویش قرار داده و کار تبلیغی واصلاح و هدایت معنوی جامعه را در مسجد برنامه ریزی میکردند. در حال حاضر بایسته است روحانیت معظم با تأسی از سیره و سنت نبوی (ع) و بهره گیری ازپتانسیل بالقوه، ظرفیت وتوان بالای انسان سازی این پایگاه مهم ومقدس ، ضمن شناسایی زمینه ها و حیطه های فعالیتهای متنوع ومتکثر فرهنگی دینی که قابلیت اجرایی در سطح مساجد را دارا بوده ونیز استفاده از ابزار نوین تبلیغی و به کار گیری ادبیاتی کارآمد در جذب عامه مردم دراستقبال واقبال از برنامه های مساجد با بسط و توسعه همه جانبه آن امکان ترویج فرهنگ دینی و نوسازی معنوی در سطح جامعه وجود دارد.
دراین راستا ضروری است شناخت کاملی از این دوعنصرتأثیرگذار به عمل آید. شناخت درست و صحیح میزان توانمندیهای این دو یعنی روحانیت به عنوان مرجع فکری وعقیدتی اقشار مختلف جامعه و مسجد به عنوان پایگاه تبلیغ وترویج فرهنگ دینی و معنوی از شأن ومنزلت بالایی در میان عامه مردم اجتماع برخورداراست.
صورت گیرد تا در سایه هماهنگی بین این عناصرمکانی وانسانی شاهد رشد و توسعه روز افزون دین مداری و دین محوری در بین آحاد جامعه اسلامی که مقدمه فرهنگ سازی آموزه های دینی وترویج و نوسازی معنوی درسطح جامعه است، باشیم. با توجه این که یکی از مهمترین و اصلی ترین وظیفه روحانیت معظّم تبلیغ دین مبین اسلام می باشد، مساجد میتوانند این امکان وبستر را (با توجه به جایگاه والای آن) برای آنان فراهم نمایند تا آنان بتوانند درتمام حوزه های تبلیغی و عملیاتی کردن آموزه های دینی و سیره وسنت نبوی (ص) و ائمه اطهار(ع) به فعالیت بپردازند.
مساجد تنها برای اقامه نمازهای یومیّه به جماعت نیست که روحانیون فقط به عنوان امام جماعت در آن حضور پیدا نمایند. همچنانکه پیامبر گرامی اسلام (ص) بیشترکارهای اجرایی و حکومتی ونیز رسیدگی به امور تبلیغی و حتی مسائل ومشکلات مسلمین را در مسجد رتق وفتق می کردند. اکنون نیز جامعه روحانیت با تأسی از منش و روش آن بزرگوار ، بایسته است مساجد را به عنوان محور فعالیتهای تبلیغی و دینی قرار داده و تمام اهتمام وتلاش خویش را جهت ترویج معنویت و کمال انسان فرهم نمایند.
با عنایت به مطالب مطروحه بالا، دراین مقال سعی شده است، زمینه ها وکارکردهایی که در حال حاضر امکان بازشناسی و بازتعریف آن درحوزه عملکردی مساجد وجود داشته و روحانیت می توانند جهت ترویج ابعاد مختلف معنویت ازآن بهره گیری نمایند با تأکید برنقش وجایگاه مسجد ذکرشده است:
● مسجد و ترویج معنویت درجامعه :
در میان اماکن و پایگاههای موجود و فعال در حوزه دین و مذهب ، به طور قطع و یقین می توان ابراز داشت که مناسب ترین و بهترین مکان به عنوان پایگاه تبلیغ و ترویج معنویت در سطح جامعه،مساجد می باشند. دلایل مشروحه ذیل مؤید این ادعاست :
▪ مسجد بیوت الله است . یعنی خانه خدا ، خانه ای که بنیان،ذات واصل آن با هدف بسط معنویت و دینداری بنا شده است.
▪ محیط و فضای حاکم بر مسجد ، حال وهوای معنوی دارد و فضای معنوی بر آن حاکم است.
▪ مدیرت ونحوه اداره مسجد یک مدیریت معنوی والهی است.
▪ صبغه مسجد، صبغه ای معنوی و بوی معنوی وخدایی دارد.
▪ جایگاهی را که مسجد در بین عامه مردم بدان مشهور و معروف شده شهره ای معنوی و الهی دارد.
▪ نیات و اهداف اصلی بنا کنندگان و اداره کنندگان آن عمران معنوی است. وانگیزه مادی در آن مفهومی ندارد.
▪ کارکرد مسجد در درجه نخست کارکردی معنوی و دینی است.
▪ ورود وحضور و جذب مخاطبان و نمازگزاران دارای انگیزه و مایه های معنوی بوده وبا هدف کسب معنویت در مساجد حضور پیدا میکنند.
▪ بروندادها و خروجی های مسجد با خمیر مایه های معنوی همراه بوده و موجبات تقویت وبسط معنویت را برای مخاطبانش فراهم می سازد.
▪ اجتماع تشکیل یافته در مسجد ، اجتماعی معنوی است.
▪ نتایج وبازخورد حضور در مسجد احصاء رفتار و منشی معنوی است.
▪ ارزش ها ی حاکم بر مسجد حاوی ارزشهای معنویست.
▪ اهداف آرمانی حاکم برمسجد آرمانهای معنویست.
▪ برنامه ها وافعال واعمالی که در مسجد انجام میگیرد تماما به طور مستقیم معنوی بوده یا در جهت تقویت وتثبیت معنویت در مخاطبان اجرا می شود.
● مسجد و کارکردها:
با نگاهی گذرا به تاریخ از صدر اسلام تاکنون در می‏یابیم که مسجد از آغاز پیدایش به عنوان مرکز ثقل رسالت پیامبر، منشأ تحولات و خدمات و پایگاهی برای ابلاغ پیامهای الهی و وحی و بسط رسالت به شمار می‏رفته است. مسجد مرکز سازماندهی و برنامه‏ریزی امور مسلمین بوده است و پیامبر گرامی اسلام نیز بسیاری از دستورات الهی و مشورتهای اجتماعی، نحوه اداره‏ی حکومت و سیاستهای جنگی، بستر سازی فرهنگی، احکام و اعمال عبادی را در مسجد انجام می‏داده و در کنار اعمال و انجام فرایض دینی، مساجد به عنوان کانون فعالیتهای فرهنگی - اجتماعی - سیاسی - اقتصادی - قضایی و آموزشی محسوب می‏شده است. در طول تاریخ نیز نه تنها از کارکردهای مسجد کاسته نشده، بلکه به فراخور زمان و مکان بر تعداد کارکردهای آن نیز افزوده شده و مساجد بیش از پیش به نقش آفرینی و تحول سازی در سطح جوامع اسلامی ادوار گذشته پرداخته است.
اگر باز تعریفی به انواع کارکردهای متنوع ومتکثر مساجد داشته باشیم،این نکته مهم روشن خواهد شد که برخی از کارکردها از آغاز شکل گیری مسجد تا کنون همواره به صورت مؤلفه ای تفکیک ناپذیر و با آن همراه بوده اند، اما تعداد دیگری از کارکردها با توجه به نیاز جامعه و شرایط ایجابی به مسجد اضافه شده اند و پس از رفع نیازها و بوجود آمدن شرایط جدیدتر که نیازی به ادامه آن کارکرد وجود نداشته از مساجد جدا شده،یا در بخشهای دیگر الحاق ،ادغام و یا نوسازی شده و یا اینکه به دلیل عدم نیاز جامعه از بین رفته اند .بدین ترتیب ما با دو نوع کارکرد در مساجد مواجه بوده ایم:
الف ) کارکرد اصلی و دائمی مسجد: کارکرد عبادی و مناسکی آن است که با هدف افزایش ابعاد معنوی و بینشی تمام سطوح ولایه های جامعه انجام می گیرد .این کارکرد معنویت محور در راستای آیه شریفه «وما خلقت الجن والانس الالیعبدون» که هدف از خلقت تمامی مخلوقات را انجام اعمال عبادی ومعنوی می داند، بوده که در راستای هدفی متعالی قرار گرفته است.این کارکرد درادوار گذشته و در طول تاریخ اسلام همواره و بطور مستمر همراه مسجد بوده و انقطاع وگسستی بین آن دو (مسجد وکارکرد معنوی) صورت نگرفته است.ودرواقع از الزامات اصلی و مهم در بنای مسجد احیاء وترویج این کارکرد معناگرا و انساز ساز بوده است.گر چه در بعضی از مقاطع تاریخی بنا به دلایلی از جمله شرایط و فضای معنوی حاکم بر جوامع و نوع نگاه و رویکردهای خاص مسلمانان به امر معنویت و امور عبادی ونیز مقضیات زمانی ومکانی از شدت و ضعف برخوردار بوده است.
ب) کارکردهای فرعی و مقطعی مسجد:«این کارکردها نیز دارای ویژگی‏هایی است که باعث تقویت آنهادر مسجد شده است. ویژگی اصلی این کارکردها در نوع رویکرد مؤمنان نسبت به فعالیت‏های موجود در آن نهفته است، چرا که مسجدیان از باب آن که مؤمنند در مقاطعی خاص انجام چنین اموری را برای خود واجب دیده و وظیفه خود پنداشته‏اند و این قبیل امور که مورد توجه مومنان با انگیزه‏های ایمانی و دینی است، چیزی نیست جز اموری قربی، که مؤمنان در اقدام به آن تقرب به درگاه الهی و تحصیل رضایت بارگاه ربوبی را در نظر دارند.»
از سوی دیگر،اموری «درجامعه اسلامی وجود دارد که در مقاطعی از زمان جزو نیازهای ضروری جامعه قلمداد می‏شود ولی متولی خاصی ندارد و نهادی خاص برای رتق و فتق امورآن در جامعه تأسیس نشده است. این گونه امور به محض ضرورت یافتن،از نظر اجرا و اداره جزو امور قربی خواهد بود که شارعِ مقدس، راضی به ترک آن نیست. لذا پرداختن به آن از واجبات کفایی است که بر متطوعینی که شرایط لازم را داشته باشند متعین و در زمره امور عبادی قرار می‏گیرد که پرداختن به آن به قصد قربت و برای رضایت درگاه الهی خواهد بود و از آن جهت که در جامعه اسلامی این گونه امور قربی و عبادی در مساجد تبلور می‏یابد، لذا مسجدیان اولین اقدام کنندگان به آن امور هستند و در مکانی از مسجد، یا مجاورت آن و یا در صورت نیاز با احداث مکانی مناسب در مجاورت مسجد به آن می‏پردازند.»
در همین ارتباط بایسته است که به این نکته اساسی اشاره شود که آنچه در کارکرد فرعی مسجد حائز اهمیت استان است که «آمادگی مسجد برای پذیرش مسئولیت‏ها و کارکردهای جدید متناسب با ضروریات و نیازها، تنها به خود مسجد به عنوان یک مکان باز نمی‏گردد، بلکه بیشتر به مسجدیانی برمی‏گردد که آمادگی خود را همیشه حفظ می‏کنند، تا با قصد خدمت و تقرب الهی در رفع نیازها و حل معضل‏های اصلی اجتماع نقش‏پذیر بوده و مشارکت نمایند.
اما همواره باید توجه داشت که گستردگی جامعه، پیچیدگی روابط، تکثر سازمانها و نهادها و وسعت گستره نیازهای ضروری، امر گزینش کارکردهای متناسب برای مسجد را پیچیده می‏سازد.»
● بازیابی نقش مسجد در ایجاد وتقویت معنویت در جامعه
باز شناسی و باز تعریف نقش و کارکرد معنوی مسجد در صدر اسلام با هدف احیاء و بسط زمینه ها و بسترهای توسعه این امر مهم جهت محوریت یا متن ابعاد مختلف دینی در جامعه امروز بسیار ضروری است.بازکاوی چنین نقشی در عصر پیامبر گرامی اسلام(ص)ما را به این مهم رهنمون می سازد که برای وصول به چنین هدف آرمانی باید مراحل مختلفی را طی کرد و این مراحل را به طور دقیق واحسن و بر اساس سلسله مراتب به انجام رساند.تا بتوان به موفقیت دست یافت.این مراحل که در زیر مورد اشاره قرار خواهد بر اساس برداشت و فهمی است که ازآموزه های دینی درارتباط با مسجد وابعاد معنوی آن و نیز نقش معنوی مسجد در سالم سازی اجتماع دریافت شده است ارائه می شود :
● فرآیند احیاء و ترویج معنویت در سطح جامعه توسط مساجد:
الف) پالایش شکلی وماهوی:
دراین مرحله پالایش می بایست هم به صورت شکلی و هم به صورت ماهوی باشد. اگرچه پالایش ماهوی و معنایی بیش از شکلی تاثیر گذار و مؤثراست.
پالایش در امور ماهوی هم به امور ذهنی و درونی (نیات واهداف) وهم به رفتارها وافعال ،بانیان و واقفان ومنابع انسانی فعال مسجد بستگی دارد (تا شامل مصداق مساجد مبارکه شده وخدای نکرده وجه شبه مساجد ملعونه قرار نگیرند) از طرف دیگر حضور در مسجد به خصوص توسط نمازگزاران، نیاز به الزاماتی دارد (اخلاص در حضور مسجد، پاک بودن فکری و ذهنی، نیّت خدایی و...)که اگر این الزامات فراهم نگردد.اصل ایجاد وتقویت کارکرد معنوی مسجد دچار اشکال می شود.
همچنین در پالایش شکلی،نقشی که نمایه و آرایه های ظاهری مسجد می تواند در ایجاد جاذبه و جلب نظر عموم ایفاء نماید مورد نظر می باشد والبته در این خصوص از نقشی که عوامل دافعه از منظر شکلی و فیزیکی مسجد می توانند ایجاد نمایند،نباید غافل شد.( مانند مناسب نبودن سیستم نظافت و گرمازا وخنک کننده و نیز تنظیف وبهداشت مسجد)
بنابراین پیش زمینه و مقدمه حضور معنوی مخاطبان در مسجد در وهله نخست مستلزم پالایش ذهنی و درونی بانیان و فعالان مسجد به ویژه ائمه جماعات مسجد می باشد زیرا با توجه به اینکه ائمه جماعات نقش بسیار مؤثری در تبلیغ معنویت دارند، می بایست از اخلاص در گفتار وعمل و رفتار برخوردار باشند تا بتوانند در اهالی مسجد تأثیر گذاری عمیق ایجاد کنند ودر وهله بعدی پالایش فیزیکی و شکلی مسجد با هدف افزایش انجذاب و تجلیب همانند توجه به بهداشت مسجد است.چرا که این امر مقدمه حضور گسترده تر نمازگزاران برای بهره گیری معنوی از حضور در مسجد می باشد.
ب) آمایش سرزمینی :
همچنانکه در تاریخ اسلام مرسوم بوده و این رسم جزو امور اساسی و مهم در هنگام تصرف سرزمینهای دشمن توسط لشگریان اسلام محسوب می شد،مکانها وابنیه ای را که قابلیت تأسیس ویا تبدیل به مسجد را داشته اند مورد توجه واقدام مسلمانان قرار می گرفت. به همین خاطر در تمام سرزمینهای اسلامی مساجد حضوری فعال داشته اند.
در حال حاضراگر نگاهی به وضعیت کمی و کیفی مساجد در کشور خود بیاندازیم اولا هیچ تناسبی بین جمعیت و تعداد مسجد موجود در سطح کشور وجود ندارد .ثانیاً مساجد از چینش و پراکندگی مناسب برخوردار نیستند وتوازن لازم را نسبت به موقعیت جغرافیایی وتراکم جمعیتی ندارند. به همین خاطر با اذعان به این نکته مهم وملاحظه جایگاه ونقش مساجد در ترویج معنویت در جامعه ، خلاء حضور مساجد جهت ایفاء کارکرد معنوی در گستره جامعه اسلامی به صورت موزون ومتوازن و متناسب با آمایش سرزمینی مساجد بسیار ضروری و لازم به نظر میرسد. در صورت عدم اجرای آمایش باید انتظار عدم فراگیری و بهره مندی از آثار معنوی ساطع شده از مساجد را در بخش هایی ازمناطق وافراد جامعه شاهد باشیم.
ج) آرایش و ساماندهی روحانیون ومبلغین :
اگر نگاهی به وضعیت موجود مساجداز حیث منابع انسانی به خصوص ائمه جماعات که نقش محوری در مدیریت و برنامه های اجرایی مسجددارند، داشته باشیم در خواهیم یافت که از تعداد قریب به شصت هزار مسجد موجود در سطح کشور بیش از نیمی از آنها غیرفعال بوده ویا فقط در ایام ومناسبتهای خاص فعال می باشند و تنها حدود سه هزار مسجد به صورت مستمر اقامه نماز کامل (مغرب وعشاء، ظهر وعصر وصبح) دارند .
تعداد مساجدی که اقامه نماز مغرب وعشاء دارند تنها نیمی از مساجد کشور را تحت پوشش قرار می دهند.از طرفی دیگر، بسیاری از مساجد فعال موجود نیز از داشتن منابع انسانی کاردان وکارآمدوقوی (ائمه جماعت ، مدیران فرهنگی، هیئت امناء ،خادم و...) محرومند.بخشی ازمعضلات موجود در بخش منابع انسانی مساجد به عدم آرایش وساماندهی وسازماندهی مناسب ونیز اجرای برنامه های آموزشی برای ارتقاء سطح آگاهی و دانش آنها در حیطه وظایف محوله وتغذیه فکری برای آنها بر می گردد.
آرایش به معنای ساماندهی منابع انسانی برای مساجد و مخاطب شناسی وشناخت کامل ویژگیها وشاخصهای فرهنگی، نژادی ، قومی و خرده فرهنگهای اهالی مسجد می باشد.این شناخت به متولیان امر این امکان را می دهد تا به نحو صحیح ، کاربردی و دقیق،برنامه ای هدفمند تدارک ببینند و در انتخاب امام جماعت (که به عنوان نفر اول مسجد محسوب می گردد) طوری برنامه ریزی نمایند که حداکثر بازدهی وتأثیر گذاری را بر نمازگزاران واهالی محل ایجاد نماید واز این طریق زمینه های بسط معنویت فراهم گردد.
د) بینش و عقیده:
مواردی را که تاکنون به آن اشاره شد،اگر چه زمینه های ایجاد اثرات عمیق بر معنویت جامعه را فراهم می سازد، به گونه ای که این موارد را میتوان به نوعی مقدمات کار بر روی تأثیر پذیران ومخاطبان کارکردهای معنوی به حساب آورد.این نکته مهم را باید مد نظر قرار داد که بهبود شرایط سلامت معنوی جامعه و چاره اندیشی برای رفع و حل بسیاری از نابسامانیهای فرهنگی و ناهنجاریهای اجتماعی از طریق نفوذ واعتبار معنوی مکان مقدسی چون مسجد و منابع انسانی فعال آن است که با توجه به آشنایی که با فضای ذهنی توده ها واقشار مختلف اجتماعی دارند و با تکیه بر تعالیم مذهبی وعقیدتی می توانند ایجاد نمایند.اما آنچه در مرحله بینش صورت میگیرد،انجام کار فرهنگی و عقیدتی با هدف تأثیرگذاری بر اذهان وافکار مخاطبان است.اگر این مرحله به درستی انجام گیرد و مساجد بتوانند بینش مخاطبان را با آموزه های دینی اصلاح ،تثبیت ویا تقویت نمایند.به مرور زمان، زمینه های بسط معنویت در جامعه فراهم می گردد.
ه) ارزش ها و هنجارها :
«در هرجامعه ودر هر بخشی از زیر مجموعه های هرجامعه،شرایط،مقتضیات و ویژگیهای خاصی حاکم است. این شرایط و ویژگیها بعضی جنبه ذهنی ،تصوری و فرهنگی دارد وبعضی جنبه عینی و به یک معنای خاص،جنبه وضعیتی ویژگیهای اول ودوم را به ترتیب میتوان ساخت ذهنی و ساخت عینی جامعه نامید.مثلا رواج وتسلط یک نوع ایده و فکر،ارزش یاهنجار می توانداز جمله ویژگیهای معنوی یا ساخت ذهنی یک جامعه باشد.» که پیش زمینه و لایه زیرین این سطح،کاربر روی بینش مخاطبان می باشد.اگر در این مرحله کار به صوت جدی وموفقیت آمیز طی شود، شاهد خواهیم بود که بسیاری از آموزه های دینی و معنویت ساز که در خلال برنامه های و فعالیتهای تبلیغی به اجرا در می آید،تبدیل به ارزش و هنجار می گردد.
برنامه ای معنوی که در مخاطب تبدیل به ارزش شود،در واقع امر فرهنگ سازی و نهادینه شدن آن ارزش در افراد را تثبیت و تقویت می نماید.وقتی اهالی مسجد به نحو صحیح ومطلوب به ارزشهای معنوی دریافتی از مساجد به طور کامل عمل نموده و نسبت به انجام آن وفادار بمانند . به عنوان نماد متحرک معنویت در سطح جامعه می توانند زمینه بسط آن را در میان تمام اقشار ولایه های جامعه فراهم سازند.
و) روش ، رویه و رفتار:
آخرین مرحله فرآیند ایجاد وبسط معنویت در جامعه، مرحله روش و رفتار است. وقتی بسیاری از ارزشهای معنوی ترویج شده از مساجد در افراد تبدیل به ارزش شد.این ارزشها در رفتار ومنش و گفتار آنان نمود پیدا کرده و به منصه ظهور میرسد.به هر میزان ما بتوانیم در مراحل قبلی خوب عمل کنیم ، برونداد و خروجی فرآیند معنوی مسجد مطلوب و مناسب خواهد بود.
در واقع نتایج و بازتاب وانعکاس رفتار و روش های اجرایی افراد مسجدی بازگو کننده میزان موفقیت مساجد در کارکردها و فعالیتهای معنوی مساجد می باشد.با بررسی و تدقیق در این رفتارها می توان به باز تعریف و اصلاح کارکرد معنوی مسجد پرداخت.
«یک مکان ، مرکزی است برای کنش و واکنش و ابزار ظهورانگیزه های مختلف و موقعیتی است که ما در آن و به واسطه آن معنایی را برای خود پیدا می کنیم .به لحاظ جامعه شناختی مکان ها در «معنا بخشی» و «هویت دهی» به آدمیان مؤثرند .به عبارت دیگر، یکی از کارکردهای معنا بخشی به زندگی وتجارب آدمی است.» «یک مکان ، مرکز کنش و انگیزه است .
کانونی است که ما حوادث معنی دار وجود دارد، خود را تجربه می کنیم.در واقع رخدادها و کنش ها، تنها در زمینه ی مکان های خاص با اهمیت ومتأثر از هویت این مکانها در ساختار های انگیزش،آگاهی وتجارب انسان ادغام می شوند.با این اعتبار ما برای مسجد ، به عنوان یک مکان خاص ، می توانیم این فایده را قائل شویم که با حضور در مسجد بسیاری از واکنش ها و رفتارهای مطلوب می تواند متجلی شود.»
نقش مسجد دراستمرار بخشی به معنویت جامعه از طریق کنترل درونی افراد با ایجاد انرژی مثبت انگیزه الهی می تواندتأثیر گذاری عمیقی برسلامت معنوی اجتماع داشته باشد و با تبلیغ و ترویج آموزه های ارزشی و اخلاقی و سنت پیشوایان دینی با ابزار کنترل امربه معروف ونهی از منکر (که در واقع یکی از ابزارهای مهم کنترل اجتماعی است )نقش مهمی ایفا می کند.
● حیطه های کارکرد مسجد :
در یک نگاه کلی کارکرد مسجد به چند حیطه تقسیم می شود:
۱) عبادی و معنوی
۲) فرهنگی
۳) اقتصادی
۴) اجتماعی
۵) سیاسی
در حیطه امور عبادی و معنوی مسجد،زمینه ها وکارکردهای متعددی دارد که به طور مستقیم وغیر مستقیم نقش به سزایی در تقویت وبسط معنویت در جامعه ایفاء می نمایند.اهم این زمینه ها را با توجه و تأکید بر آموزه ها وسنت هایی که در عصرحیات پیامبرگرامی اسلام(ص) مرسوم ومعمول بودند با باز تعریف وبه روز کردن سنتها و اعمالی که در مساجد انجام می گرفت (با حفظ اصل اهداف عالی که برای آنها توسط رسول گرامی اسلام (ص) تبیین و تشریح شده بود) می توانیم با کاربستی هدفمند و با در نظرگرفتن مقضیات زمانی ومکانی و شرایط حاکم بر اجتماع ، ضمن احیاء ، ترویج و کاربردی کردن این سنتها و منشها در مساجد،زمینه و بسترهای لازم را جهت ارتقاء سطح معنویت و دین مداری جامعه فراهم سازیم.در ذیل به برخی از زمینه ها و کارکردها در حیطه امور عبادی ومعنوی مساجد می پردازیم:
۱) کارکرد مناسکی ومراسم عبادی:
عبادت، یعنی «اعمالی که عبد با اعضاء و جوارح خود انجام می‏دهد، مثلاً برمی‏خیزد، می‏ایستد، به رکوع می‏رود، به سجده می‏افتد که غرض به همه اینها تعلق می‏گیرد، و لذا می‏بینیم که به آنها امر می‏فرماید، اما این غرض برای مطلوب دیگر و غرض بالاتر است و آن این است که بندگی و ذلت عبودیت بنده را در برابر رب‏العالمین نشان دهد.همچنانکه چه بسا این معنا از آیه شریفه « قُل ما یَعْبَؤأُ بِکُمْ رَبّی لوْ لا دُعاؤُکُم» نیز استفاده شود؛ زیرا در این آیه عبادت را به دعا مبدل کرده است.» پس معلوم می‏شود که حقیقت عبادت این است که بنده، خود را در مقام ذلت و عبودیت واداشته، روبه‏سوی مقام ربّ خود آورد.»
دعا وسیله قرب و نزدیکی بنده با پروردگار، عبد با معبود و مخلوق با آفریدگار است.دعا زمینه‏ساز آرامش روح و روان انسان است.«اَلسُّجودُ مُنْتَهَی العِبادَة مِنَ بَنِی آدَمَ.» مسجد یعنی جایگاه سجده؛ و سجده اوج عبادت و بندگی انسان برای خداست که:
درفرهنگ دینی نام مسجد یادآور بندگی و کرنش در پیشگاه خداوند متعال است.
«در حقیقت در آیین پاک محمدی (ص) با آن که همه‏ی گستره خاک، مسجد است که: «جُعِلَت لی الارضُ مَسْجداً....»؛ اما برترین و اصیل‏ترین محفل برای عبادت و تقرّب جستن به خداوند متعال مسجد است. از این رو،درقرآن کریم برجنبه‏های عبادی مسجد بیش از هر بُعد دیگر آن تأکید شده است.
درآیاتی چند از صحیفه آسمانی قرآن از مسجد به عنوان جایگاه ذکر و یاد خداوند و به زبان آوردن اسمای حُسنای او یاد شده است: «وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثیراً». بدین سبب آنان که مردم را از ذکر و یاد خدا در مسجد باز می‏دارند، از ستم پیشه‏ترین مردمان به شمار آمده‏اند؛ که: « وَ مَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّه اَنْ یُذْکَرَ فِیها اسْمُهُ». )
مسجد جایگاه عبادت و پرستش خالصانه‏ی خداوند است: « وَ اَنَّ الْمَساجِدَ للِّهِ فَلا تَدْعُو مَعَ اللَّهِ اَحَداً».
مسجد جایگاه زمزمه و نجوای صادقانه با معبود است:« وَأَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدَّینَ
مسجد پایگاه عروج انسان از خاک به افلاک است:« سُبْحانَ الَّذِی اَسْرَی بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِن الْمَسجِدِ الْحَرامِ اِلَی الْمَسْجِدِ الْاَقْصَی».
این زیارت و اُنس و قُرْب در سایه عبادت خالصانه‏ی مؤمنان در مسجد فراهم می‏آید. انوار تابناک این پرستش پاک و بی‏آلایش، برای عرش‏نشینان پرتو افکنی می‏کند، آن سان که ستارگان آسمان برای ما خاک‏نشینان نور افشانی می‏کنند. که: «اِنَّ بُیوُتی فی الْأَرْضِ اَلْمَساجِدُ تُضِی ءُ لِأَهْلِ السَّمَاء کَمَا تُضِی‏ءُ النُّجُومُ لِاَهْلِ الْاَرْضِ
این نور معنوی، برای مؤمن پشتوانه‏ای خوب و بشارت‏آمیز است. او در پرتو آن تاریکیهای جهان آخرت را می‏پیماید؛« اَلا بَشِّرِ الْمشَّائینَ فِی الظُّلُماتِ اِلَی الْمَساجِدِ بِالنُّورِ السَّاطِعِ یَوْمَ الْقِیامَة «حضور در مسجد و عبادت در خانه خدا افزون بر آن خود توفیقی بزرگ و کمالی ارزشمند است، کمالات روحی دیگری را نیز در پی دارد.
شاخص‏ترین و بارزترین کارکرد مسجد، نقش نیایشی آن است. اگر چه در صدر اسلام، مساجد پایگاهی برای ساماندهی و اداره امور فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و تبلیغی بوده است، اما مفهوم مسجد، خود در بردارنده‏ی توجه به سوی خدای یگانه است بنابراین هدف نهایی از خلقت انسان، عبادت است و هنگامی که هدف از آفرینش آدمی عبادت باشد، تمامی آنچه که در دایره شمول زندگی وی نیز وجود دارد، باید دارای منشأ عبادی و نیایشی باشد.
و این چنین است که خداوند متعال به ساختن مسجد امر می‏فرمایند و مکانی را برای تسهیل ارتباط با بندگان خود قرار می‏دهند. نام مسجد خودگواه درستی بر این سخن است، مسجد، یعنی: «جای سجده و کُرنِش در پیشگاه خداوند و به عبارت دیگر، مسجد جایگاه نماز و عبادت و تقرب جستن به خداوند متعال است.
بدون شک هدف اساسی از برپایی مسجد عبادت خداوند است:
ـ «فی بیوت اذن اللَّه ان ترفع و یذکر فیها یسبح له فیها بِالغُدّو والأصال رِجالٌ لاتلهیهم تِجارة و لابیعٌ عن ذکراللَّه.» (در خانه‏هایی خداوند رخصت داده است که در آن نام خدا ذکر شود و صبح و شام تسبیح و تنزیه ذات پاک او کنند. پاک مردانی که هیچ کسب و تجارتی آنان را از یاد خداوند غافل نکند.)
«به این اعتبار می‏توان گفت که کارکرد عبادی مسجد تا بدان حد محوری - مرکزی است که سایر کارکردهای مسجد وابسته به آن می‏باشند. چه آنکه هر فعالیتی که در مسجد انجام می‏شود، با نیت عبادت خداوند و قصد قربت اوست. و به همین دلیل می‏توان گفت که کارکردهای ثانوی مسجد نظیر امور سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... نیز دارای توجیه دینی و عبادی هستند.»
مهمترین اعمال عبادی که در مسجد انجام می‏گیرد، عبارتند: برگزاری نماز جماعت، قرائت قرآن کریم،برگزاری مراسم دعا و نیایش (توسل، کمیل، ندبه، روزانه، ادعیه مخصوص ماه مبارک رمضان و...) مراسم اعتکاف و...
۲) کارکرد آموزشی:
«خداوند متعال یکی از جنبه‏های مهم رسالت پیامبر(ص) را تبیین و تفسیر آیه‏های قرآن قرار داده است. بی‏تردید این مهم در مرتبه اول در مسجد صورت گرفته است. گرچه همان‏گونه که پیامبر در آموزش علم و دانش به مردم، زمان و مکان نمی‏شناخت و در این راه از هر فرصتی سود می‏جستند.از این رو علم آموزی نخستین پیام وحی در دین مبین اسلام، حضرت محمد(ص) اولین معلم اسلام و مسجد مهمترین پایگاه معنوی مسلمانان است.
«تلاوت و خواندن قرآن نخستین و ساده‏ترین روشی بود که پیامبر اسلام(ص) از مسجد آغاز کرد«آموزش اسلام امری بود که توسط پیامبر گرامی(ص) به عنوان نخستین معلم و در مسجد به عنوان یک مرکز تعلیم و تربیت آغاز گشت، در اهمیت علم و آگاهی همین بس که خداوند متعال می‏فرمایند:
« هو الذی بعثت فی الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین»
تلقّی مسجد به عنوان یک مرکز آموزش و تعلیم در صدر اسلام، به ویژه از آن رو دارای اهمیت است که ترویج و گسترش فرهنگ اسلامی به ویژه در دهه‏های آغازین ظهور اسلام، مستلزم تربیت انسانها بود. به همین دلیل مساجد در کنار کارکرد عبادی، مبدل به یک پایگاه آموزشی گشتند
۳) کارکرد فرهنگی:
پس از نقش عبادی و آموزشی، نقش فرهنگی در بین دیگر نقشها و کارکردهای مسجد دارای بیشترین اهمیت می‏باشد. در زمان حضرت رسول(ص) و ائمه هدا(ع) مسجد کانون بسط و توسعه فرهنگ غنی اسلام بوده و بسیاری از کارهای فرهنگی مسلمین در مسجد انجام می‏گرفت. پایگاه فرهنگی اسلام از مساجد شکل گرفت و هسته اولیه فعالیتهای فرهنگی اسلام در مساجد تشکیل شد و اصلی‏ترین اشاعه دهنده فعالیتهای فرهنگی چه در دوران حضرت رسول‏اکرم(ص) و چه در دوران ائمه مساجد بوده‏اند. امروز بعد از گذشت ۱۴۰۰ سال هنوز مسجد کارکرد فرهنگی خود را از دست نداده، بلکه بر وسعت دامنه آن نیز افزوده شده است.
دامنه فعالیتهای فرهنگی پیامبر(ص) در مسجد تنها به برگزاری مجالس سخنرانی و تشکیل کلاسهای آموزشی محدود نمی‏شد، بلکه جلوه های رفتاری پیامبر(ص) بیش از هر چیز مسجد را به کانون هدایت حق جویان، مبدل ساخته بود.
«می‏توان گفت کارکرد فرهنگی پس از جنبه‏های عبادی سرآمد دیگر ابعاد است در حقیقت بنای مسجد النبی که مسجد نمونه اسلام است،تنها تأسیس یک عبادتگاه نبود، بلکه به شهادت مورخان و محققان و حتی خاورشناسان پی‏ریزی یک مدرسه بزرگ اسلامی برای انجام کارهای فرهنگی و آموزشی بود.
۴ ) کارکرد تبلیغی:‏
«هدف از تبلیع، رشد و افزایش معرفت دینی مردم و احیای آنان برای ادای وظایف دینی و اسلامی ایشان است. قرآن کریم، همه‏ی انبیا را دارای شأن تبلیغی و در نتیجه همه‏ی ادیان را تبلیغی می‏داند. به هر حال شکی نیست که اسلام، هم با صراحت موجود در محتوای آن و هم از دیدگاه دیگران، یک دین صددرصد تبلیغی است. آیات بسیاری در قرآن کریم بر این امر دلالت می‏کند که برای نمونه، دو آیه نقل می‏شود:
یا ایهاالرسول بلغ ما انزل الیک من ربّک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته. (ای فرستاده(ما) آنچه را که از خداوند به سوی تو فرو فرستاده شده، تبلیغ کن و اگر چنین نکنی، رسالت خویش را تبلیغ نکرده‏ای.)
قل هذه سبیلی،ادعوا الی اللَّه علی بصیره انا و من اتبعنی. (ای رسول، امت را) بگو روش من و پیروانم همین است که خلق را با بصیرت و بینایی به خدا بخوانم.)
«بی‏شک انگیزه و هدف اصلی از هجرت پیامبر اکرم(ص) به مدینه همانگونه که تاریخ گواهی می‏دهد، یافتن محیطی مناسب و آرام و دست‏یابی به وسایل و امکانات لازم برای تبلیغ و گستردن آیین اسلام بود. «بر این اساس، پس از استقرار رسول خدا(ص) در مدینه، مسجد که تنها مرکز عمومی و کانون ارتباط جمعی در جامعه نوخاسته اسلامی بود، به عنوان پایگاه اساسی کل فعالیتهای تبلیغاتی مسلمانان مورد استفاده قرار گرفت.» «شواهدی در دست است که نشان می‏دهد، پیامبر(ص) هرگاه روحیه سرکشی و گناه را در مردم مشاهده می‏کرد،در مسجد و مجالس سخنرانی مردم را اندرز می‏داد.»
شاید هیچ پایگاهی به اندازه «مساجد» در تبلیغ اسلامی ایفای نقش ننموده باشد و به همین خاطراز مسجد به عنوان «مرکز ثابت تبلیغات اسلامی» یاد می‏شود.» تردیدی نیست که کار تبلیغی پیامبر(ص) در مسجد،سرشار از مایه‏های معنوی و روحانی بود. این آموزه‏های الهی کسانی را که اندک زمینه‏ای برای هدایت داشتند، شیفته و شیدای اسلام می‏نمود. بسیاری از کسانی که برای آموختن قرآن و یا دیگر کارها به مسجد می‏آمدند، با دیدن شیوه و روش پیامبر صلی‏اللَّه علیه وآله، حقّانیّت و درستی اسلام را با فطرت خویش می‏یافتند. برخی از آنان تنها با شنیدن آوای قرآن پیامبر(ص) هدایت می‏شدند.«برپایه همین ارزیابی است که امیرالمومنین علی(ع) مسجدی را که در آن خبری از هدایت، تبلیغ و ترویج نباشد. مسجد خراب برشمرده است.»
۵) کارکرد علمی :
«اسلام، دین علم و معرفت است. بیش از همه نظامات اجتماعی جدید و قدیم و همه‏ی ادیان و شرایع، اسلام مردم را به فراگیری دانش تشویق و ترغیب نموده و برای پی‏ریزی فرهنگ و تمدنی قوی، تحصیل علم را بر هر زن و مرد مسلمان واجب کرده است.»
شالوده مسجد با چنین بینش و نگرش علمی به هستی و پدیده‏های هستی پی‏ریزی می‏شود و مسلمانان همواره از سوی بنیانگذار مکتب اسلام برای تشکیل جلسات علمی و آموزشی و بزرگداشت مجالس علمی تشویق می‏گردند. در نتیجه مسجد در زمره محافل فرهنگی عظیم و آوردگاه افکار و اندیشه‏ها و تقابل دیدگاهها و نظرات غیر خصمانه قرار می‏گیرد. از نگاه امیرالمؤمنین (ع) یکی از رسالتهای مهم و اساسی مسجد آن است که به معنای حقیقی کلمه، «کانون هدایت» مسلمانان باشد.
طبیعی است هرگاه مسجد بخواهد چنین باشد باید علومی که مایه هدایت انسان و دوری او از ضلالت و گمراهی است، به صورتی چشمگیر در آن مطرح شود.
دانشهای دیگر جز علوم اسلامی را در صورتی می‏توان در مسجد مورد بحث و گفتگو قرار داد که دست کم دارای دو ویژگی باشند:
اول) آن که آموختن آن شرعاً روا باشد.
دوم) این که حدّاقل سود دنیوی داشته باشد، یعنی لغو و بی‏فایده نباشد.
۶) کارکرد تعلیم و تربیت‏:
«یکی از نیازهای اساسی جوامع، تعلیم و تعلّم است، جوامع برای زنده ماندن ، پویایی و شکوفایی خود به آن نیازمندند.ازآن جا که اولین تعلیمات در جوامع، تعالیم دینی بوده و اولین محل اجتماع مؤمنان، مسجد؛ بنابراین مسجد به عنوان اولین مکان آموزش و تعلیم و تعلم در جهان اسلام شناخته شده است و نهادهای تعلیمی امروزین اعم از تعلمیات دینی و غیرآن، انشعاباتی از مساجد آن روز است. (به همین خاطر است که پس از پیدایش اسلام در ایران، نخستین محلی که پایگاه تعلیم و تربیت قرار گرفت، مسجد بود، زیرا به وسیله مسجد منظور مسلمانان که ترویج دین مبین اسلام و تعلیم مبانی آن بود برآورده می‏شد.)
پیامبر اسلام(ص) به عنوان نخستین معلم در مسجد امر تعلیم و تربیت را شروع کرد و در ابتدای کار جهت بیان اهمیت و نقش تعلیم و تربیت و رواج و گسترش این طرز فکر در میان جامعه اسلامی رواج داد که حضور در مسجد به منظور یاد دادن و یاد گرفتن مانند مجاهده در راه خدا می باشد.
۷) کارکرد سیاسی:
واژه های دین و سیاست، در آیین مقدس اسلام، مقوله‏ی واحدی را تشکیل می‏دهند. به عبارتی دیگر، عبادت و سیاست یک عنصر هم‏ شکل هستند که به موازات هم در جهت اعتلای کلمه اللَّه تعریف و تجلی می‏یابند، و به هیچوجه قابل تفکیک از همدیگر نمی‏باشند.
« براساس آمیزه دین و سیاست در اسلام است که اعمال عبادی و سیاسی آن نیز از مرکزیت "مسجد" هدایت‏پذیر بوده و لوای بلند اسلام با علامت مخصوص «عبادت و سیاست» در ستیغ قلوب عارفان جهان به اهتزار در آمده است.»
نکته شایان ذکر آن که آنچه مساجد را به یک کانون سیاسی - عبادی مبدل می‏کند، اجتماع مسلمانان در آن برای انجام فرایض دینی است و در سایه این تجمع و دسترسی به آحاد مسلمانان در جامعه اسلامی، کارکرد سیاسی مسجد، به ‏جهت انجام فرایض دینی است. در سایه این تجمع و دسترسی به آحاد مسلمانان در جامعه اسلامی، کارکرد سیاسی مسجد،ازرونق بیشتری برخوردار می‏گیرد.یکی از ستونهای مسجد نامش «استونه الوفود» بود این ستون جایگای ویژه‏ای برای پذیرش و دیدار با هیئت‏های نمایندگی قبایل و دولت‏ها و مذاهب خارجی بود و در همین مکان (ستون) مسجد بود که پیامبر دیدار با این هیئت‏ها را انجام می‏داد.
۸)کارکرد اجتماعی‏:
پایه و اساس دین اسلام بر اصل اجتماعی بودن قرار گرفته است تا انسان را از زندگی فردی و خزیدن در کنج عزلت و تنهایی برهاند و او را به سوی زندگی جمعی و اجتماعی سوق دهد. (یدالله مع الجماعه).
«با تأسیس مسجد پیامبر در مدینه، استفاده از این نهاد جدید به عنوان مکان اجتماع مردم بسیار معمول شد. محمد (ص) و پیروان او بسرعت مسجد را به عنوان عبادتگاه و محلّ اجتماع خود مورد توجّه قرار دادند. فعّالیّتهایی که در مساجد انجام می‏گرفت بسیار گوناگون بود و این نکته مطلب فوق را بیشتر ثابت می‏کند «می‏دانیم که وحدت اجتماعی، عنصری اساسی برای سلامت و بنای اصل و اساسی هر جامعه‏ای است. مسجد در تحکیم این عنصر اساسی، نقشی بس بزرگ ایفا می‏کند. افراد گوناگون زن و مرد، بزرگ و کوچک صاحبان افکار و سلیقه‏های مختلف همه در یک جا گرد هم می‏آیند همدل و همسو دوش به دوش هم می‏ایستند. حضوری این چنین، وحدت و همدلی را در جامعه استوار می‏کند.دکتر«گوستا ولبون» فرانسوی نیز در کتاب «تمدن اسلام و عرب» می‏نویسد:
«مهمترین مرکز زندگی واقعی برای اعراب مسجد است، زیرا اعراب مسجد را مرکز اجتماع، عبادت و تعلیم و تربیت و گاهی مسکن خویش قرار می‏دهند و چنان نیست که مانند کلیساهای نصاری فقط مرکز عبادت باشد.»
یکی از علل تأکیدات پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین مبنی بر حضور در نماز جماعت به صورت صفوف فشرده و نزدیک ایجاد روحیه تعاون در بین نمازگزاران و افزایش بعد اجتماعی در کنار انجام اعمال عبادی می‏باشد و این حضور می‏تواند از هرج و مرج و عنان گسیختگی که جامعه به مرور زمان دچار آن می‏شود،جلوگیری کند و تشکیل این اجتماعات در مکان مقدس مسجد باعث میشود.تا مؤمنین تحت توجه و ارشادات عالمان دین مبنی بر رعایت و انجام احکام و اعمال اسلامی قرار گیرند نتیجه‏ای که از رعایت این دستورات عاید خواهد شد تحقق جامعه‏ای سعادتمند خواهد بود.
۹) کارکرد ارزشی‏:
جایگاه مساجد در صدر اسلام، یک جایگاه ارزشی بسیار متعالی بود،ارزش و منزلت هر مسجد و ارج و مکانت هر عبادتگاهی در همان روح عبودیّت و بندگی انسان و تسلیم او در برابر خالق و آفریدگار خویش در کلیّه اوامر و نواهی، و اطاعت و انقیاد کامل او از ذات اقدس الهی است که زمینه‏ساز رشد و تکامل انسانی است.
رسول اکرم (ص) فرمود:
ـ «المسجد بیت کل مؤمن» (مسجد،خانه هرانسان با ایمان است) و در حدیثی دیگر فرمود: «انّ المَساجدَ بُیُوتُ المُتّقین» (مسجدها، خانه‏های پارسایان و پرواپیشگان است)، و هر که را مسجد خانه وی باشد خداوند پایان امر او را رفاه و راحتی قرار داده و او را از روی صراط به سوی بهشت خواهد گذراند. ارزش، حرمت و قداست مساجد و معابد با عبودیّت و بندگی انسان در برابر حق‏تعالی معنی و مفهوم پیدا می‏کنند و ارزش‏دار می‏شوند، و به همین سبب، در احادیث شریف نبوی و روایات اولیای معصوم(ع) گاه مساجد خانه‏های مؤمنان و پارسایان معرّفی شده، و دیگر گاه خانه‏های خداوند متعال: «انّ بُیُوتَ اللَّه فی الارض المَساجدُ (بی‏گمان مساجد خانه‏های خداوند در روی زمینند).
و در برخی روایات هم مساجد به عنوان مجالس پیامبران و رسولان مطرح شده است. بنابراین، جمله‏های «المَساجدُ أنوارُاللَّه» و نظایر آن، بیانگر جنبه روحانی و معنوی مساجد واقعی‏اند
«مسجد در جایگاه اصیل خود یک الگوی ارزشگذاری است ارزشهای فراموش شده در مسجد مطرح می‏شود در آن جا نیازمند و ثروتمند، رئیس و زیردست فرمانده و سرباز امتیازهای مادّی و ظاهری را کنار می‏نهند و همه در کنار یکدیگر و دوش به دوش هم می‏ایستند. در مسجد تنها ارزشهای حقیقی همچون تقوا و جهاد مطرح است. بر پایه فقه اسلامی شایسته است. آنان که از فضیلتهایی همچون علم، تقوا، ایثار و جهاد برخوردارند در صف اول نماز جماعت بایستند این امر خود نوعی ارزشگذاری و ترویج ارزشهای اصیل است.»
حضور در مسجد و اقامه نماز جماعت، یکی از آثار ایمان و تعبد و تعهد و صلاحیّت دینی افراد است و همین تقیّد عملی، مرز دینداری و روح اطاعت آنان را، از اشخاصی که به خصلت ایمان و اطاعت پای‏بند نیستند،تفکیک می‏گرداند.در واقع این امر یکی از ملاک‏های ارزشگذاری مومنین می‏باشد. شرکت در نماز جماعت نوعی ارزش محسوب می‏گردد این ارزش بر دیگر ابعاد معنوی - اجتماعی و اقتصادی و... نمازگراران تأثیرگذاری مستقیم دارد. کسانی که در مسجد حضور فعال دارند بیش از دیگران بر رعایت ارزشهای اسلامی و اخلاقی در جامعه اصرار می‏ورزند؛ چون هنجارهای عرفی حاکم بر جامعه اسلامی در راستای ارزشهای اسلامی است، به تبع این افراد ارزشهای عرفی جامعه را نیز بیشتر مراعات می‏کنند.
۱۰) کارکرد اخلاقی:
«اخلاق نیکو کرامت الهی و نشانه شرافت نسب و عِرق نیکو است، خداوند مقام رسالت را به جهت تخلّق به اخلاق حسنه، مورد تحسین قرار داده است: «انّک لعلی خلق عظیم». و آن حضرت نیز هدف از بعثت را احیای اخلاق و فضائل انسانی معرفی نموده و فرمود: «بُعِثتُ ِلاُتَمِمَّ مکارم الاخلاق».
از میان کارکردهای متنوعی که مساجد، به عنوان محلی برای پرستش و سجده و کرنش در مقابل پروردگار بزرگ، می‏توانند داشته باشند، می‏توان به کارکرد اخلاقی و وجه پرورش روحی انسانها، اشاره کرد. اصولاً ساختار معنوی و محتوایی کارکردهای مسجد به گونه‏ای است که نهایتاً به باروری اخلاقی و روحی و اخلاص و طهارت نفس انسانی می‏انجامد و براین اساس حضرت امام صادق (ع) در روایتی می‏فرمایند:
«بر شما باد حضور در مساجد که آنها خانه‏های خدا در روی زمین است و آنکه پاک و منزه در آن حضور یابد، خداوند گناهان او را پاک می‏سازد.»
بنابر این شاید بتوان گفت یکی ازکارکردهای اصلی و دائمی مساجد، به وجه اخلاقی آن باز می‏گردد، چنانچه مسجد روندگان نتوانند، برداشت اخلاقی لازم را از این جایگاه مقدس برای خود، خانواده و جامعه خود، کسب نمایند، در امر تقرّب به درگاه الهی که مهمترین رویکرد ساختاری مساجد برای مسلمانان است، نیز کامیاب و بهره‏مند نخواهند بود. آنچنانکه اگر نماز نتواند انسان را از فساد و فحشاء باز دارد، آن نماز مقبول درگاه احدیت نخواهد بود.
با استفاده از مضمون و مفهوم سیاقی این حدیث می‏توان گفت: مراجعه به مساجد، نیز چنانچه تحصیل کمال و فضائل و صفات و خصال حسنه اخلاقی را برای فرد، در پی نداشته باشد، هدف از تشریع و بنیان‏گزاری مساجد نیز محقق نشده است.
همچنین مسئولیت وظیفه خطیری که مسجد جهت ایجاد هویت (Identity)اسلامی در جامعه دارد، ما را بر آن می‏دارد که در سیاستهای کارکردی خود برای مساجد یکبار دیگر به نحوی عمیق تجدید نظر نموده و رویکرد اخلاقی این پایگاه مقدس را که به شکل‏دهی جامعه‏ای با هویت اسلامی و عاری و بری از فرهنگ مبتذل بیگانگان می‏انجامد، فراموش نسازیم. این سیکل که سرانجام بنیه‏های فرهنگی خودی را تقویت خواهد نمود، بخشی از نقشی است که مساجد به عنوان جایگاههای خاص توسعه فرهنگی در برنامه‏های دراز مدّت حکومت و دولت اسلامی ایفا کرده و بر عهده دارد.
۱۱) کارکرد رفتاری (تربیتی):
مسجد به عنوان مکان از دو جلوه و ناحیه متفاوت برخوردار است. به عبارت دیگر دو گونه رفتار می‏تواند. در این مکان ویژه متجلی شود که در امر تعلیم و تربیت و جهت دهی رفتارهای فردی و جمعی افراد بسیار مؤثر است. هنگامی که انسانها به صورت جمع در حال برگزاری مناسک و انجام فرایض هستند، رفتارهای جمعی و مقبول و عمومی ظاهر می‏شود و هنگامی که انسانها به صورت غیر جمعی و به صورت فردی در مسجد ظاهر می‏شوند، خود به خود به محاسبه کنترل و بررسی رفتارهای شخصی و فردی می‏پردازند. ویژگی مسجد به عنوان یک مکان در مقابل دیگر مکانها این است که مسجد ماهیتاً علاوه بر اینکه محلی برای تجمع و همبستگی جمعی است و انسانها با حضور جمعی در آن به همبستگی رفتارهای جمعی می‏اندیشند، بلکه به طور مکانی و موقعیتی و با عنایت به نگاه خاص فردی که در آن مکان حاضر می‏شود، خود به خود فرد را به درون خود ارجاع داده و آنچه را که در جمع از طرح آن پرهیز می‏کرد، در حالت انفرادی به طرح آن می‏پردازد و طرح این موضوعات و مسایل رفتاری و فکری فردی بیشتر حالت اصلاح کنندگی و ترمیمی و کنترلی دارد.
بر این اساس می‏توانیم بپذیریم که هم حضور جمعی در مسجد می‏تواند، رفتارهای مطلوب جمعی را در ما برانگیزاند و هم حضور فردی می‏تواند، چنین تأثیری را به جای بگذارد. در حالی که دیگر مکانها ممکن است، یکی از این حالات تأثیری را به جای بگذارند
البته نکته مهم این است که ما دین و مذهب را به ماهیت روابط و نهادهای اجتماعی مربوط بدانیم. در این صورت کارکرد اصلی دین تنظیم نیازها و کنشهای انسانی از طریق اعتماد به امر مقدس و اتصال افراد از طریق آیین‏ها و مناسک جمعی به گروه است. به هر حال مسجد می‏تواند به ایجاد و تقویت رفتارهای مقبول کمک نماید. رفتارهایی که ممکن است انجام آن در جامعه معمول باشد، در مسجد ممکن است پسندیده نباشد. بنابراین کارکرد مهم مساجد، ایجاد تمایز بین رفتارهایی است که در مدارس رخ می‏دهند با رفتارهایی که در مساجد قابل قبولند. به عبارت دیگر برای ظهور و تجلی بعضی رفتارها لاجرم به موقعیتی مکانی به نام مسجد نیاز است.
مسجد با فراخوانی پیوسته مسلمانان، روح جمع گرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می‏کند و درون گرایی افراطی و بیگانگی از جمع را از آنان می‏زداید.
اشخاصی که پیوسته به مسجد رفت و آمد دارند، با اهل ایمان و نمازگزاران و افراد منظّم و متعبّد در معاشرت و رفت آمد هستند. ایمان و تعهّد عملی آنان در معرض دید دیگران قرار می‏گیرد، و به یک معیار شخصیّتی و اعتبار اجتماعی نیز دست می‏یابند و قهراً این جهت در داد و ستدهای اقتصادی، خانوادگی و سایر روابط اجتماعی و رفتاری آنان ملاک اعتبار و اطمینان قرار می‏گیرد.
«ما برای مسجد به عنوان یک مکان خاص می‏توانیم این فایده را قایل شویم که «با حضور در مسجد، بسیاری از واکنشها و رفتارهای مطلوب می‏تواند متجلی شود.» پس فایده مسجد به عنوان یک مکان، در اصل ظهور یک واکنش و رفتار است نه لزوماً در کیفیت آن، بنابراین ما در تعلیم و تربیت اسلامی به طور کامل به بعضی واکنشها و رفتارها در دانش‏آموزان نیاز داریم که نمی‏توانند تنها در دیگر مکانها رخ بدهند بلکه در مسجد است که به اعتبار ماهیت و جوهر مکانی آن، آن رفتارها (چه در حیطه عمل و چه در حیطه فکر) ظاهر می‏شوند. بنابراین نقش مسجد، نقش تکمیلی و ایجادی در بعد ایجاد و تقویت رفتارهای مطلوب است نه صرفاً نقش تثبیت رفتارهایی که در مسجد رخ می‏دهند.»
۱۲) کارکرد درمانی(روحی وروانی):
اضطراب و نگرانی یکی از بزرگترین ابعاد زندگی انسان و آرامش یکی از گمشده‏های مهم بشر است که همواره در جستجوی آن بوده و هست و از آغاز زندگی برای یافتن آن تلاش کرده است.«اَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (آگاه باشید که تنها یاد خدا آرام‏بخش دلهاست). تذکری است برای مردم به اینکه متوجه پروردگار خود بشوند و با یاد او دلهای خود را راحت و آرام کنند.
«علت نامگذاری مسجد به مسجد نیز از آن روست که جایگاه سجده و تواضع در برابر خداوند است و سجده مظهر اوج بندگی و نشان کمال عبودیت است. انسان با نماز خواندن و ارتباط با خدا احساس آرامش روحی می‏کند و نیاز روح خود را برطرف می‏سازد. این خود یک حقیقتی است که علمای روانشناس اعتراف دارند، می‏گویند انسان به علل و عواملی حالتی پیدا می‏کند که یک نوع آشفتگی و ناهماهنگی در احساساتش پیدا می‏شود که ناشی از آشفتگی روح است. قطعاً اینگونه افراد احتیاجاتی معنوی دارند که برآورده نشده است و کم و کسری در روح آنها وجود دارد. یکی از نیازهای روح همین ارتباط با خداست. هنگامی که این ارتباط برقرار شد و به این حاجت فطری و تکوینی پاسخ داده شود انسان به اطمینان خاصی می‏رسد.» بر این پایه، انسان بنا به فطرت خویش معبد و مسجد را دوست می‏دارد و بدان عشق می‏ورزد. تاریخ نیز به درستی این سخن گواهی می‏دهد؛ پژوهشهای تاریخی نشان می‏دهد که معبد با انسان همراه و همزاد بوده است.
از همین رو معصومان علیه‏السلام در سخنان خویش، مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن برشمرده‏اند؛ پناهگاهی که انسان در آنجا از دغدغه و اضطراب فاصله می‏گیرد و به آرامش و سکون دست می‏یابد.
حضرت امام صادق علیه‏السلام به مسلمانان سفارش می‏کنند که« به هنگام رویارویی با مشکلات و اندوههای دنیوی، به نماز و مسجد پناه ببرند.»
پیامبر اکرم(ص) نیز با احساس این نکته ظریف که مجروحین جبهه‏ها جهت شفایابی و درمان فوری علاوه بر مداوای متداول به نوعی آرامش روحی و روانی و عناصر معنوی نیازمند می‏باشند، «مسجد» را به عنوان بهترین درمانگاه و استراحتگاه مجروحین سربازان اسلامی تعیین و تجهیز نمود.
ولی از نگاهی دیگر نیاز به مسجد بیش از هر زمان دیگر جهت درمان بیماریهای روحی و روانی امروزه احساس می‏شود. با توجه به وجود بحرانهای اجتماعی متعدد، فراگیر شدن درگیری زندگی انسان با ابزارهای ماشینی که سازگاری کمتر با روح و روان انسان دارد، باعث گردیده است که کارکرد غیر مستقیم و در عین حال بسیار مؤثر و کارساز مسجد در درمان انسان بسیار بسیط و گسترده‏تر شود. مسجد به عنوان بهترین بستر و مکان جهت انجام عبادات فردی و جمعی چه به صورت دعا و نیایش و تفریح و چه به صورت اداء فرایض جمعی می‏تواند از بروز بسیاری از ناهنجاری‏ها و بیماری‏های روحی و روانی حتی جسمی پیشگیری نماید. و حتی بیمارانی را که دچار این نوع بیماری شده‏اند را نیز درمان نماید. دکتر «الکسیس کارل» در کتاب نیایش درباره نقش درمانی دعا و نیایش بر بیماران می‏گوید:«آثار درمانی نیایش، که در تمام زمانها توجّه مردم را به خود جلب نموده فراوان است، از شفا یافتن‏هایی که با تضرّع و توسّل به خدا و اولیاء خدا نصیب شده است، سخن زیاد به میان می‏آید، امّا وقتی که مسأله شفایافتن امراض مشکوک، بطور خود بخود، یا به کمک مداوای معمولی پیش می‏آید، بسیار مشکل است که بدانیم عامل واقعی این شفا چه بوده است؟
حال که پذیرفته‏ایم دعا و نیایش بهترین دارو برای درمان بسیاری از دردها و بیماریهاست، پس باید به دنبال مکانی باشیم که موجبات تسریع در اجابت دعا را فراهم آورد که در این میان مسجد بالاترین و برترین مکان می‏باشد. چرا که مساجد خانه‏های خدا بر روی زمین می‏باشند. از امام صادق(ع) نقل است که فرموده‏اند: «هرگاه حاجتی از خداوند دارم همیشه هنگام ظهر برای دعا به مسجد می‏روم.»
۱۳) کارکرد ترغیبی (تشویقی):
یکی از کارکردهای مسجد جنبه ترغیب و تشویق نمازگزاران می‏باشد. در این راستا با تشویق و نصیحت و ترغیب مؤمنان جهت انجام اعمال صالحه و نیکو موجب می‏شود،تا از این طریق افراد به انجام رفتارهای دینی رهنمون شوند. موعظه - خطابه سخنرانی که توسط ائمه محترم جماعت یا توسط سخنرانان صورت می‏گیرد، همه اینها با هدف ترغیب مؤمنین به انجام اعمال نیک و افعال عبادی و نهی از اعمال منکر صورت می‏گیرد، و این مهم در راستای تأثیر پذیری بیشتر نمازگزاران از این موعظه‏ها و سخنرانی‏ها می‏باشد، تا در طول زندگی بتوانند آن را به اجرا درآورند.
آیات و روایات متعددی از رسول گرامی اسلام(ص) و ائمه اطهار (ع)وجود دارد که حاکی از پاداش ویژه برای نمازگزاران و اهل مسجد می‏باشد. پیشوایان دین با بیان این عبارات، قائل شدن اجر و قرب ویژه برای اهل مسجدی‏ها سعی کردند،تا ضمن گسیل داشتن مسلمانان به مسجد، بتوانند از این طریق دیگر کارکردها و جنبه‏های مثبت حضور در مسجد را در مسلمانان تقویت نمایند. در اهمیت و جایگاه رفیع نماز جماعت در مسجد احادیث فراوانی با تعابیر مختلف از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ذکر شده است که برخی از آنها در پی خواهند آمد. پیامبر اکرم(ص) می‏فرمایند:«انّ اللَّهَ وعد أنْ یدخل الجنّة ثلاثة نفر بغیر حساب، و یشفع کل واحد منهم فی ثمانین ألفا: المؤذن، والامام، و رجل یتوضأ ثُمّ یدخل المسجد فیصلّی فی الجماعة.» (خداوند وعده فرموده است سه نفر را بدون حساب و کتاب به بهشت می‏برد:
۱) مؤذّن
۲ ) امام جماعت
۳) فردی که وضو می‏گیرد، داخل مسجد می‏شود و در نماز جماعت شرکت می‏کند.)
وآن حضرت در جای دیگر می‏فرمایند:
ـ «من توضّأ فأحسن الوضوء، ثم عمد الی صلاه الجماعه، کتب اللَّه له بکل خطوةه یخطوها حسنه، و کفر عنه سیئه» (هرکسی وضو بگیرد و به طرف نماز جماعت حرکت کند در مقابل هر گامی که برمی‏دارد، خداوند بزرگ برای او ثوابی ثبت و گناهی را از وی پاک می‏کند.)
۱۴) کارکرد جبرانی‏:
همانطور که متذکر شده‏ایم مسجد دارای کارکردهای مختلف بوده و به همین خاطر از نقش محوری درحیات اجتماعی مسلمانان برخوردار است. وجود کارکردهای متنوع باعث خواهد شد تا بسیاری از آموزه‏ها و رفتارهایی را که در محیط بیرون از مسجد تحصیل نمی‏شود یا به طور کامل قابل دریافت و فهم نیستند،در مسجد جبران شود. مثلاً یکی از کارکردهای مسجد آموزش می‏باشد.یکی از نقاطی را که در بیرون از مسجد دارای کارکرد آموزشی می‏باشد، مدارس و دانشگاه‏ها می‏باشند. آموزش در مدارس و دانشگاه‏ها به خاطر حاکمیت فضایی صرفاً علمی دارای خلاء هایی بوده و دچار زیان‏های رفتاری و اخلاقی و فکری احتمالی می‏شود. حال تنها جایی که می‏تواند این خلأ را جبران کند مساجد هستند.
انسان در طول زندگی روزانه مرتکب معصیت و گناه (چه گناه کبیره و چه گناه صغیره) می‏شود. حال اگر این معصیت ها را که ما روزانه مرتکب می‏شویم، زمینه اصلاح و یا پاک کردن گناه و جبران آن را فراهم ننماییم، در آخرت با انبوهی از گناه روبرو خواهیم شد که باید جوابگوی آن باشیم. و باید جایی باشد تا بتوانیم این گناه خواسته یا ناخواسته را جبران نمائیم. بهترین مکان جهت پاک شدن گناه و جبران مافات حضور در مسجد می‏باشد.زیرا «شرکت در نماز جماعت، و به صف عبادت مؤمنان پیوستن، با آنان به رکوع و سجود و قیام و قعود و راز و نیاز پرداختن، و در موج جماعت تلاش نمودن، سبب مشمول عنایت خداوند واقع شدن، و موجب پاک گردیدن از گناه نیز می‏شود.
پیامبراسلام(ص) فرموده است:« مَنْ اَتی‏ الجَماعه اِیماناً و اِحْتِساباً، اِسْتَأنفَ اَلعَملَ.»
هرکس فقط از روی ایمان و عمل خالص برای خدا انجام دادن - به دور از ریا و خودنمائی و راحت‏طلبی و اغراض فاسد دیگر - در نماز جماعت شرکت کند، خداوند مهربان گناهان او را می‏آمرزد، او پاک و پاکیزه می‏گردد، و مانند کسی می‏باشد که تازه به تکلیف رسیده و اکنون می‏خواهد اعمال و تکالیف خود را شروع کند.»
۱۵) کارکرد تکمیلی:‏
. مسجد در نظام اعتقاد دینی جایگاه ویژه، در گسترش فرهنگ اسلامی نقش اساسی و در امور جاری جامعه تأثیر معنوی دارد. اگر مسجد در جایگاه اصلی خود قرار گیرد، و استفاده بایسته گردد، می‏تواند در تکمیل بسیاری از امور روزمره زندگی ایفای نقش نماید و بر بسیاری از یافته‏ها و آموزه‏های رفتاری و عملی جوامع جهت مثبت و معنوی ببخشد. و خلاءهای موجود معنوی زندگی مادی انسان را تکمیل نماید.
پیشوایان دینی ما آداب و احکامی شرعی را در هنگام ورود و حضور در مسجد برشمردند. وعّاظ - مبلّغین - سخنرانان در مساجد با بیانات خویش همواره بر رعایت هنجارها و باورهای جامعه اسلامی که منبعث از دستورات الهی دین اسلام است تاکید می‏ورزند. دریافت آموزه‏های جدید از طریق آموزش غیر رسمی و غیرمستقیم (مساجد) موجب تکمیل شدن یافته‏هایی می‏شود که در دیگر مکانهای آموزش رسمی مثل مدارس، دانشگاهها و یا در سطح اجتماع در زمینه‏های اقتصادی - سیاسی - اجتماعی - فرهنگی و... کسب نموده است.
۱۶) کارکرد تأییدی و انکاری‏:
انسان موجودی متفکر و دارای قوه اندیشه و عقل است، و وجه تمایز انسان با دیگر موجودات خلقت همین جنبه می‏باشد. برای هر شخصی در اجتماع و طول زندگی روزمره خویش افعال و اعمالی سر می‏زند که ناشی از تراوشات فکر و اندیشه وی می‏باشد. حال هر فعلی که انجام می‏گیرد ممکن است در راستای دستورات و فرامین دینی و اعتقادی نباشد. بعضاً ممکن است بعضی از این اعمال در تناقض با دین باشد. آنجاست که مسجد می‏تواند در تأیید اعمال منطبق با دستورات الهی و ردّ و انکار اعمال غیر منطبق ایفای نقش نماید. چون اسلام دین جامعی است و برای تمام شئونات و مسایل زندگی انسان دارای پیام و دستور می‏باشد. به تبع بهترین مکان برای دریافت و شنیدن این دستورات در مساجد می‏باشد. همچنان که یکی از خصوصیات بارز دین اسلام که توسط حضرت محمد(ص) آخرین فرستاده خداوند ابلاغ شده است، بر اصل بشارت و انذار می‏باشد. بشارت در واقع تأیید و تشویق اعمالی است که در راستای دین اسلام و دستورات الهی می‏باشد و انذار (ترسانیدن - هشدار دادن) انکار و نهی اعمال خلاف و معصیت زا می‏باشد.
۱۷) کارکرد گفتمان و مشاوره (پرسش و پاسخ):
پرسش و پاسخ روشی خاص برای نشر تعالیم اسلامی در جامعه توسط مسجد به شمار می‏رود.مشورت و مراجعه به آرای عمومی در مسائل اجتماعی، نقش بسزا در تکامل جامعه دارد. تبادل آرا در مسائل اجتماعی، رشد و شکوفایی را به ارمغان می‏آورد. مسجد در جایگاه اصیل خویش، محل رایزنی‏های سیاسی اجتماعی است.خدای متعال به پیامبر خویش فرموده است:«وَ شاوِرْهُمْ فی اْلاَمْرِ» (تا در کارهای مهم با مردم مشورت کن).مسجد، پایگاهی بود که رسیدن بدین مهم را عملی می‏ساخت. از این‏رو نویسندگانی که مسجد را «مجلس شورای مسلمانان» نام نهاده‏اند، سخنی گزاف نگفته‏اند.
در زمان پیامبر(ص) رسم مسلمانان اینگونه این بود که هرگاه حادثه‏ای مهم رخ می‏داد،جارچی ندا می‏کرد: «الصلاه جامعه»؛ یعنی: «برای نماز در مسجد جمع شوید.» این جمله برای مردم آن زمان معنایی خاص داشت. آنان از این ندا می‏فهمیدند که امر مهمی مطرح است.
۱۸) کارکرد نیایشی:
حق باریتعالی انسان را به گونه‏ای آفرید که انسان از آغاز آفرینش در جستجوی معبود و کمال مطلق بوده است تا بتواند به عشق‏ورزی با معشوق هستی بپردازد تا به آرامش درونی دست یابد.
با نگاهی به ادیان آسمانی (مسیحی، یهودی، زرتشت، اسلام و...) و ادیان غیرآسمانی و ادیان بدوی درمی‏یابیم که پیروان آنان دارای دعاها، نیایش‏ها، ادوار و اذکار خاص خویش بوده که در عبادات از آن استفاده می‏کرده‏اند. تا با معبود خود ارتباط برقرار نمایند.
حدیثی از حضرت رسول‏اکرم(ص) در ارتباط با اهمیت دعا منقولست که می‏فرمایند:
«پروردگار خود را شب و روز دعا کنید و بخوانید که سلاح و حربه مؤمن دعاست.»
و در جای دیگر می‏فرماید: «دعا حربه و سلاح مؤمن برای دفع دشمنان و عمود دین است که مؤمن به آن برپاست. و دعا نور آسمان و زمین است.»
در میان اماکن مقدس جهت انجام دعا و نیایش، مسجد برترین مکان می‏باشد و دارای فضیلتی ویژه است چرا که مسجد خانه خدا بر روی زمین است. اگر به عنوان میهمان در خانه خدا برویم و او را با خلوص بخوانیم حق تعالی به احترام این حضور ما و از باب میزبانی سهل‏تر و سریع‏تر زمینه‏سازی، جهت اجابت دعای بندگان را فراهم می‏سازد. از طرف دیگر حضور در مسجد و تشکیل اجتماع برای استماع و قرائت دعا موجب خواهد شد تا راه اجابت دعا کوتاه‏تر شود چرا که:
«مسجد در پیشگاه خداوند ارزش والا دارد، پرداختن به مسجد برای عبادت، اجابت منادی خدا و احیای عبادت است. عبادت در مسجد گذشته از آنکه از ارزش بلندی بهره‏مند است. به مفهوم ترویج دین نیز می‏باشد. رفتن به مسجد نمود دین‏مداری و پایداری به اصول اعتقادی و اعتلا بخشیدن به نام خداوند است.
اگر عبادت در مسجد علاوه بر انگیزه پرستش به انگیزه گسترش فرهنگ دینی و ترویج خداپرستی نیز کمک نماید، ارزش آن افزون می‏گردد. به همین دلیل است که رفتن به مسجد برای عبادت در نزد خداوند ارزش والایی دارد. چنین فردی را کرامت بخشیده است. حضور او را موجب آبادانی مسجد دانسته است و ثواب گران سنگی برای او منظور داشته است.»
۱۸) کارکرد وحدت: ‏
طبق دستورات اسلامی مؤمن برادر مؤمن است، همه یک پیکرند، ارواح مؤمنان از یک روح نشأت گرفته است، همگان از سرچشمه‏ی فیاض روح الهی که منشأ هستی و نیرودهنده وجود است نیرو گرفته‏اند، پس باید در تمام موارد به یکدیگر مدد رسانند و روح وحدت و اتحاد را حفظ کنند، زیرا: «والمؤمنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض...».
«مسلمانان با حضور در مسجد، با حذف تشریفات و لغو امتیازات طبقاتی، نژادی و قومی در صفوف به هم فشرده نماز جماعت در کنار یکدیگر می‏ایستند. پس از نماز جماعت همچون برادری صمیمی و مهربان دست یکدیگر را می‏فشارند، مصافحه می‏کنند و به مرور، این دیدار موجب ارتباط محکمی می‏شود که روح اخوت و برادری را در جمع نمازگزاران تقویت می‏کند و با این روحیه‏ی به وجود آمده، کمبودها و گرفتاری‏ها را برطرف می‏کنند.» به همین جهت مساجد بزرگترین نقش را در ایجاد، تقویت و تثبیت وحدت و توسعه فضای برادری و اخوت بین مؤمنین و اهل مسجد دارد.
وحدت اجتماعی، عنصری اساسی برای سلامت و بقاء اصل و اساس هر جامعه است. مسجد در تحکیم این عنصر اساسی نقشی بس بزرگ ایفا می‏کند. افراد گوناگون اعم از: زن و مرد، بزرگ و کوچک و صاحبان افکار و سلیقه‏های مختلف، همه در یک جا گرد هم می‏آیند. همدل و همسو و دوش به دوش یکدیگر می‏ایستند.
شواهدی نشان می‏دهد که پاره‏ای از مقرّرات نماز جماعت بر وحدت تأکید دارد مانند: تأکید بر منظم بودن صف‏ها و اتصال شانه‏های نمازگزاران، نهی از این که نمازگزار تنها در یک صف بایستد و یا موقع اذان از مسجد، خارج شود.
۱۹) کارکرد تشکّل و اجتماع‏:
«با تأسیس مسجد پیامبر در مدینه، استفاده از این نهاد جدید به عنوان مکان اجتماع مردم بسیار معمول شد. محمد(ص) و پیروان او بسرعت مسجد را به عنوان عبادتگاه و محل اجتماع خود مورد توجه قرار می‏دادند.»
مسجد در جامعه اسلامی باتوجه به ویژگی‏هایی که داراست همواره و در هر عصر و زمانی می‏تواند،چنین نقشی را ایفا کند و محور و مرکز مناسبی برای تشکّل و هماهنگی مسلمانان باشد. مؤمنان حق جو، همه روزه برای تحکیم میثاق بندگی و پرستش در مسجد حضور می‏یابند. از این‏رو مسجد به طور طبیعی و بی‏آنکه به امکانات ویژه‏ای نیاز داشته باشد، زمینه پی‏ریزی و ایجاد یک تشکیلات طبیعی و سالم را فراهم می‏آورد.
«اهتمام خاص رسول‏خدا(ص) به برگزاری نماز جماعت در مسجد، سبب می‏شد که مسلمانان جملگی در هر شبانه روز پنج بار برای شرکت در این آیین عبادی سیاسی در مسجد حضور یابند و با برپایی صف‏هایی منظم و همه با هم به عبادت خدا بپردازند. بدیهی است، چنین اجتماع و گردهمایی که در آن کوچک و بزرگ، ضعیف و نیرومند، فقیر و غنی در کنار یکدیگر به نماز می‏ایستادند، تا چه حد نفاق‏ها و کینه‏ها، بدبینی‏ها و بدخواهی‏ها، و همچنین اختلافات طبقاتی را از میان می‏برد و جای خود را به مهر و صفا، و برادری و برابری می‏داد؛ و تا چه اندازه این صفوف به هم فشرده‏ی مؤمنان، سبب ایجاد وحشت و هراس در دلهای منافقان و دیگر مخالفان آیین نوین می‏شد.»
مسجد یکی از معدود پدیده‏های اجتماعی است که با تمام قشرهای مردم به نوعی در ارتباط است مسجد اگرپاسخگوی نیازهای جامعه‏ی خویش نباشد به هیچ وجه نمی‏تواند جایگاه مقدس خود را در میان اقشار مردم حفظ نماید.
۲۰) کارکرد امر به معروف و نهی از منکر:
امربه معروف و نهی از منکر و نیز پند ونصیحت از جایگاه ویژه ای در اسلام بر خوردار است که ثمرات فراوان برای پیروان این دین الهی به ارمغان آورده است و در اصلاح روابط اجتماعی نقش مهمی را ایفا خواهد نمود.
«بی‏گمان یکی از پایگاههای مهم امر به معروف و نهی از منکر و انتقاد سازنده از برنامه‏های حاکمیت حتی در نظام اسلامی، مساجد است. در نظام اسلامی مردم همانگونه که در برابر یکدیگر مسئول و موظف به امر به معروف و نهی از منکرند در ارتباط با نظام اسلامی نیز وظیفه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر را بر دوش دارند. مردم باید ضمن حمایت از نظام اسلامی برنامه بخش‏های گوناگون حکومت را منصفانه و دلسوزانه نقادی کنند و ضعف‏ها، کاستی‏ها و یا خدای نکرده انحرافات را در چارچوب موازین اسلامی به مسئولان گوشزد نمایند. مساجد مستقل از حاکمیت که امامان جماعت آن از سوی مردم گزینش شده باشد، می‏توانند این مهم را به خوبی انجام دهند.
در این رابطه، مسجد جایگاه گردهمایی دینداران دلسوز، میدان حضور قدرتمندانه‏ی مؤمنان و نمایشگاه ایمان، وحدت و همبستگی آنهاست. بیماردلانی که میل به انجام گناه دارند، با دیدن صحنه نمایش ایمان و همبستگی مؤمنان از نگاه و سرکشی باز می‏ایستند. همچنین آنان که به دلیل سستی ایمان، متزلزل و مرددند از مسجد، روحیه ثبات و استواری می‏گیرند.بدینسان حضور مسلمانان در مسجد خود به خود سبب جلوگیری از بسیاری از معاصی می شود.
این نقش ارزنده‏ی «مسجد» و «نماز جماعت» در گفتاری گهربار از علی‏بن موسی‏الرضا(ع) به روشنی، بیان شده است. آن حضرت در بیان رمز و راز تشریع نماز جماعت، که معمولاً در مسجد برگزار می‏شود، می‏فرماید:«انما جعلت الجماعة لئلا یکون الاخلاص و التوحید و الاسلام و العباده لله الا ظاهراً مکشوفا مشهورا، لان فی اظهاره حجه علی اهل الشرق و الغرب لله وحده، ولیکون المنافق و المستخف مؤدیا لما اقربه یظهر الاسلام و المراقبه، و لیکون شهادات الناس بالاسلام بعضهم لبعض جائره ممکنه، مع ما فیه من المساعده علی البر و التقوی، و الزجر عن کثیر من معاصی الله عزوجل» نقش مسجد را در فریضه احیاء امر به معروف و نهی از منکر می‏توان به دو صورت ذکر کرد البته نفس حضور در مسجد به‏طور غیرمستقیم باعث ایجاد انگیزه لازم در نمازگزار و مراجعین به این مکان الهی می‏شود، تا به جهت حضور در این مکان خویش را عاری از گناه و منکرات نمایند و همچنین به علت اینکه حضور در مسجد نیز نیاز به ملزوماتی دارد که قبل از عزیمت به سوی آن باید مراعات شود و این ملزومات از سوی حق باریتعالی و پیشوایان دین ذکر شده است و خود به خود زمینه و اسباب اصلاح در رفتار و عمل به آموزه‏های دینی را که در راستای اعمال خیر و معروف است، ایجاد خواهد کرد. اما به طور مستقیم به دو طریق زیر است:
۱) از طریق آموزه‏های اخلاقی امام جماعت
۲) از طریق دوستان و افراد مسجدی
در مقابل افرادی، که با مسجد و نماز جماعت سروکار ندارند، از این شناخت و شخصیت اجتماعی بهره‏ای نخواهند داشت، افراد کمتر آنها را می‏بینند و کمتر می‏توانند آنان را شناسائی کنند، و قهراً قضاوت صحیح هم در باره‏ی آن مشکل خواهد بود، و به این تنبیه اجتماعی دچار خواهند گشت!
به همین جهت پیامبر گرامی اسلام(ص) فرموده است: «اذا سئلت عمن لایشهد الجماعه، فقل لا اعرفه.» (اگر در باره کسی که در نماز جماعت شرکت نمی‏کند، از تو سؤال کردند، بگو او را نمی‏شناسم. یعنی عدالت و تعهد و درستکاری او برای من شناخته و ثابت نشده است).
حضور پنجگانه مؤمنین به مساجد و برخورد با افراد شایسته و صالح هم به طور غیرمستقیم باعث انتقال رفتار خوب اهل مسجدی به یکدیگر و جلوگیری از منکرات خواهد شد. فرد خوب و نیکوکار به دنبال یافتن دوستی خوب و متدین است و یک فرد خوب هیچگاه دنبال فردی خلاف‏کار نمی‏رود. چون مسجد محل رفت و آمد انسانهای صالح ومؤمن است درنتیجه تمامی نمازگزاران واهالی مسجد یکدیگر را درگفتار وعمل امر به معروف و نهی ازمنکر می‏کنند.
● سخن آخر:
جهت افزایش بهره مندی روحانیت از پایگاه مسجد درایجاد و تقویت و تثبیت و بسط زیرساختهای فرهنگ اصیل اسلامی شایسته است مساجد چون گذشته حتی افزونتر از آن در کانون توجهات جامعه اسلامی قرار گیرد و برعموم روحانیون، پژوهشگران،محققان و اندیشمندان اسلامی به عنوان نگهبانان و حافظان مکتب رهایی بخش اسلام فرض است که ضمن کنکاش و تحقیق در امور مربوط به مساجد و فعالیتهای آن با ارائه راه‏کارهای اصولی و مناسب با هدف ارتقاء وافزایش کمی و کیفی آن گام برداشته و با فرهنگ‏سازی،بسترهای لازم را جهت تحقق این اهداف فراهم نمایند و تمامی ابعاد و کارکردهای مساجد را با شیوه‏ای نوین کاربردی نمایند.
بدین ترتیب روحانیت معظم میتواند با بهره مندی از پتانسیل بالای مساجد،ابعاد مختلف معنوی راکه در ارتباطی مستقیم و تنگاتنگ با حل بسیاری از معضلات اجتماعی و مشکلات فرهنگی جامعه می باشد را بسط وگسترش دهند.

محمد علی موظف رستمی