جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


از دیکتاتوری پول تا اقتصاد صلواتی


از دیکتاتوری پول تا اقتصاد صلواتی
● پول چیست؟
هستند کسانی که در ضرورت طرح این پرسش ماهوی شک می کنند و می گویند: «این دیگر چه سؤالی است؟ پول، ما بازایی است که قیمت و ارزش همه ی کالاها با آن تعیین می شود و بدین ترتیب، برخلاف گذشته، امکان برخورداری از همه ی کالاها برای همگان فراهم می شود...» و بعد در تفسیر عبارت «برخلاف گذشته» سعی می کنند که فلسفه ی پول و مختصری از تاریخچه آن را برای شما بازگو کنند: در گذشته های دور، در میان اقوام بدوی، مبادله کالا به صورت داد و ستدی انجام می گرفت که در آن، انسان کالایی را بی واسطه با کالایی دیگر مبادله می کرد. اما در اینجا دیگر محصولی منحصر به فرد، به عنوان مازاد یک قبیله، نیست که با محصولی دیگر مبادله می شود، بلکه اینک تعدادی بی شمار از محصولات گوناگون با بسیاری از محصولات دیگر مبادله می شوند. برای آنکه بتوان این مبادله ها را بر اساس هم ارزی انجام داد، بایستی کالایی وجود داشته باشد که همه ی کالاهای دیگر بتوانند به کمک آن، ارزش مبادله ای خود را بیان دارند و این امکان را یک «کالای معادل همگانی» برآورده می سازد.(۱)
سیر تحول معادل همگانی را می توان این گونه بیان کرد: در آغاز تولید ساده ی کالا، متداولترین کالاهای مبادله ای به صورت نخستین معادلهای همگانی درمی آید.... اقوامی که به کشاورزی و دامپروری اشتغال دارند، عموماً چارپایان، گندم یا برنج را به عنوان معادل همگانی برمی گزینند. تا قرن ششم و پنجم پیش از میلاد مسیح، نزد یونانیان و رومیان، گاو معادل عمومی بود. نزد هندوها، نام پول رایج کشور، یعنی روپیه، از کلمه ی «روپا»(۲) مشتق می گردد که «گله» معنی می دهد.(۳)
در ژاپن قدیم، برنج قرنها معادل همگانی بود. معادل همگانی در چین، نخست گندم و ارزن، و سپس برنج بود، در بین النهرین نیز گندم معادل همگانی بود. در مصر گندمی که به صورت ماده غذائی درآمده بود یعنی به صورت نانی که به شکلی معین پخته می شد، خیلی زود جای گاو نر را گرفت... در قرن پنجم پیش از میلاد مسیح در هند، غله به عنوان معادل همگانی جانشین گاو نر شد و در دهات، تا قرن نوزدهم همین نقش را همچنان بازی می کرد.(۴)
از این گذشته، مهم ترین ابزار کار، مواد خامی که این ابزارها از آن ساخته می شوند، لوازم مصرفی بسیار ضروری، و بالأخره زیورآلات در میان اقوام مختلف به عنوان معادل همگانی برگزیده شدند. رفته رفته فلزات گرانبها و مخصوصا طلا و نقره به عنوان معادل همگانی همه ی کالاها مورد قبول واقع شدند.(۵) در جواب به این پرسش که «چرا این فلزات به عنوان معادل همگانی پذیرفته شدند؟» علت های بسیاری ذکر کرده اند که بیان آنها در اینجا ضرورت ندارد؛ اما آنچه که مهم است این است که در آغاز، تا آنجا که معادل های همگانی از «ارزش های استعمالی» برخوردار هستند، هنوز هم اطلاق اسم پول بدانها به مفهوم رایج امروز ممکن نیست. «معادل همگانی بودن» برای کالاهای مهم مصرفی ـ چارپایان، گندم، برنج و غیره ـ فقط یک کاربرد متمم است، حال آنکه مسئله در مورد فلزات قیمتی که به صورت شمش درآمده یا به صورت سکه ضرب شده اند چیز دیگری است. ارزش استعمال عمومی و یگانه ی این کالای نو از همان ابتدا در این است که نقش معادل همه ی کالاهای دیگر را بازی می کند. چنین کالایی را پول می نامند.(۶)
و بعد برای اینکه از هرگونه اشتباهی جلوگیری شود نتیجه ی حرف های خود را در یک جمله تکرار می کنند: «پول معادلی همگانی است که هیچ ارزش استعمالی دیگری ـ جز معادل همگانی بودن ـ ندارد.»(۷)
باید گفت خطر واقعی درست از همین جاست که آغاز می شود و البته پیش از ذکر خطر، لازم است این نکته ی مهم نیز مورد اشاره قرار گیرد که میان پول امروز و پول گذشته تفاوتی عمده وجود دارد که کمتر کسی بدان توجه دارد. پول های گذشته ـ سکه های طلا و نقره ـ هر چند ارزش استعمالی دیگری جز پول بودن نداشته باشند اما باز هم فی نفسه دارای ارزش هستند، حال آنکه پول امروز، اعم از سکه یا اسکناس، فی نفسه دارای ارزش نیست. اگر یک روز این قرارداد عمومی که اسکناس ها را صاحب ارزش کرده لغو شود، ناگهان همه ی مردم جز سیاستمداران فقیر می شوند. یکی از نویسندگان غربی اظهار شگفتی کرده بود که به راستی چگونه دولت ها توانسته اند ثروت واقعی مردم را با چنین کالای موهومی ـ پول ـ که فی نفسه هیچ ارزشی ندارد، مبادله کنند!
اگر چه پول اکنون فی نفسه هیچ ارزشی ندارد، اما در عین حال میزان همه ی ارزش هاست و اینچنین، خود جانشین همه چیز است و جانشینی ندارد. بدین ترتیب پول می تواند مبدأ همه ی ارزش ها قرار بگیرد و به راستی هم اکنون این امکان، ضرورت یافته است.
آنچه که انسان را به سوی کالاها و اشیای مختلف می کشاند، نیازهایی است که گاه حقیقی، اما اکثراً کاذب هستند و از اعتبارات انسان نتیجه شده اند، و از آنجا که فقط پول است که می تواند همه ی نیازهای انسان ـ اعم از حقیقی و کاذب ـ را برآورده سازد، بنابراین، پول مبدأ همه ی ارزش ها می شود و به همه چیز معنا و مفهوم و ارزش می بخشد.
وقتی پول تنها وسیله ای است که انسان را به همه ی اهداف خویش می رساند، دیگر نمی توان آن را در حد یک وسیله نگه داشت و بالطبع پول جایگزین همه ی اهداف می شود و به هدف ـ و بلکه بزرگ ترین هدف ـ بشر تبدیل می شود. این بیماریی است که اکنون همه ی جوامع بشر را مبتلا ساخته است، چرا که دیگر بشر نمی تواند بدون واسطه ی پول، کالاها و اشیا را مستقیماً در برابر نیازهای خویش معنا کند.
نخست، این ماده گرایی بشر است که به اقتصاد در برابر سایر وجوه حیات بشر اصالت می بخشد و این بار اصالت اقتصاد در صورت اصالت پول ظاهر می شود. هنگامی که دو ساختار اجتماعی اسلامی و غیر اسلامی را با یکدیگر مقایسه کنیم، مطلب قابلیت تفهیم بیشتری می یابد.
تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، محوری که به ساختار اجتماعی کشور ما قوام می بخشید اصالت پول بود و لا غیر(۸) و البته آثار سوء آن هنوز هم با قوت تمام در میان ما باقی است. وقتی پول تنها انگیزه ای باشد که انسان را به «کار» وا می دارد، دیگر کار معنای حقیقی خویش را از دست می دهد و همان طور که در فصل سوم این کتاب گفتیم، به شر واجبی تبدیل می شود که باید هر چه بیشتر و سریع تر از آن خلاصی یافت.
بدون رودربایستی باید گفت که ادارات موروثی ما همگی بر همین محور شکل گرفته اند و کارمندان موروثی ما ـ بجز عده ای قلیل ـ همه برای پول است که کار می کنند و اینچنین است که کار کردن دیگر معنای خود را از دست داده است. آنها منتظرند تا ساعات مشخص کار در اداره پایان پیدا کند و به خانه ها بروند، و زندگی واقعی آنها تازه از آن لحظه است که آغاز می شود.
آنها که همواره می خواهند ماهیات را انکار کنند ممکن است بگویند: «آقا! این به خوبی یا بدی افراد برمی گردد و به نظام (سیستم) بازگشت ندارد.» حال آنکه اگر درست نظر کنیم، این فاجعه بیشتر ناشی از سیستم است تا افراد، هر چند افراد نیز در آن مقصرند.
سیستم موروثی ادارات ما که از بینش غربی نتیجه شده است، به گونه ای است که در آن، با نفی تمایزات حقیقی و روحی افراد، سعی می کنند آنها را همچون پیچ و مهره هایی که یک سیستم کارخانه ای را می سازند، در یک سیستم اداری به کار وا دارند، حال آنکه هویت حقیقی انسان در تمایزات روحی و کیفی است. کارمندهای یک اداره کمیت محض نیستند که بتوان آنها را بدون در نظر گرفتن روحیات و تمایزات کیفیشان، در یک سیستم کارخانه ای به کار کشید ـ آنچنان سیستمی که مثل تپانچه، هر که ماشه ی آن را بچکاند، شلیک شود.
این نگرش سیستمی که از تجربیات سیبرنتیکی غرب نتیجه شده است تنها با خصوصیات ماشین سازگاری دارد. انسان قبل از هر چیز صاحب روحی مجرد و متمایز از انسان های دیگر است. هویت بشر در همین تمایزات روحی است و با نفی این هویت، انسان است که نفی می شود.
نظام کارخانه ای کنونی کارگران را همچون اجزایی واحد از یک ماشین تصور می کند که هر ـ یک فونکسیون(۹) یا عملکرد خاصی را در خدمت کلیت آن ماشین بر عهده دارند. انسان صاحب روح و جسمی است متحد با یکدیگر و اگر از مجموعه ی این خلقت خاصی که انسان نام دارد فقط جزئی از بدن او، دست، پا یا چشم او را به کار بگیرند، هویت حقیقی او را نفی کرده اند و نظام کارخانه ای امروز سراپا مبتلا بدین درد است. سیستم های کارخانه ای امروز تنها به جزئی از بدن کارگر، دست، پا یا چشم او احتیاج دارند و اگر کارگر از همه ی مجموعه ی وجود انسان، تنها همان یک عضو را داشت تفاوتی نمی کرد.
این نوع تقسیم کار که امروز در ادارات و کارخانه ها مرسوم است برای اولین بار توسط آدام اسمیت(۱۰) در کتاب «ثروت ملل»(۱۱) به عنوان «بزرگ ترین پیشرفت در زمینه ی نیروی مولده ی کار» مطرح شده است. در کتاب «موج سوم» آمده است: اسمیت، در عباراتی مشهور، ساختن یک سنجاق را توصیف کرد. وی نوشت یک کارگر قدیمی که همه کارهای لازم را خودش بتنهایی انجام می داد می توانست فقط یک مشت سنجاق در روز بسازد که احتمالاً از بیست عدد تجاوز نمی کرد. سپس اسمیت به توصیف «کارگاهی» که شخصاً بازدید کرده بود می پردازد و می نویسد که بالعکس در این کارگاه برای ساختن یک سنجاق هیجده عمل مختلف بوسیله ی ده کارگر متخصص انجام می شود که هر کدام عهده دار تنها یک یا چند عمل هستند. این کارگران باتفاق می توانند بیش از ۴۸ هزار سنجاق در روز بسازند، یعنی بطور متوسط هر کارگر ۴۸۰۰ سنجاق.
در قرن نوزدهم با انتقال هر چه بیشتر کار به کارخانه، داستان سنجاق در مقیاسی وسیع تر، بارها و بارها تکرار شد و به همان نسبت هزینه های انسانی تخصصی کردن بالا رفت. انتقادهایی که از صنعت می شد بر این نکته اشاره داشت که کار تکراری خیلی تخصصی بیش از پیش کارگر را از خصایص انسانی تهی می کند.(۱۲)
هر چند نظریه ی اسمیت در تقسیم کار به انقلابی در زمینه ی اقتصاد منجر شد، اما باید اذعان داشت که این انقلاب اقتصادی به قیمت نفی هویت انسانی کارگران به دست آمده است. اگر این روش مکانیکی تقسیم کار را با تقسیم کار در نظام های اسلامی قیاس کنیم، به خوبی به این حقیقت واقف خواهیم شد. اکنون با تجربیات انقلابی اسلامی، این وجه المقایسه هنوز هم در نهادهای انقلابی وجود دارد.
در نظام اسلامی کار هر کس مستقیماً بر اعتقادات و تمایزات کیفی و روحی افراد بنا می شود و آنچه انسان ها را به کار وا می دارد نه پول، که عشق است. مؤمن تابع اعتقاد خویش است نه اقتصاد، و عمل او مستقیماً بر نیت اوست که بنا می شود. در سیستم کارخانه ای، کارگر و کارمند پیوند اعتقادی خویش با کارش را از دست می دهد و بالاجبار، فقط برای امرار معاش دست به کار می زند و از آنجا که همه ی احتیاجات او با پول برآورده می شود، این پول است که غایت آمال و مبدأ و میزان همه ی ارزش ها می شود.
پی نوشت ها:
۱. نگ.ک. به «علم اقتصاد»، صص ۶۹ تا ۹۷.
۲ Rupa
۳. علم اقتصاد، ص ۷۲.
۴. علم اقتصاد، ص ۷۲.
۵. نگ.ک. به: «علم اقتصاد»، صص ۷۴ و ۷۵ .
۶. نگ.ک. به: «علم اقتصاد»، صص ۷۵ تا ۷۸ .
۷. نگ.ک. به: «علم اقتصاد»، ص ۷۸ .
۸. البته اینجا در استفاده از کلمات باید بسیار دقیق بود. ساختار اجتماعی که بر محور اصالت پول بنا شود، نه تنها قوام ندارد بلکه برعکس کاملاً از هم گسیخته و غیر قابل اعتماد است و اصلاً نمی توان آن را «ساختار» به معنای حقیقی آن نامید.
۹ function
۱۷۲۳_۱۷۹۰ Adam Smit ۱۰؛ اقتصاددان و نظریه پرداز اسکاتلندی، از سران جنبش منورالفکری و دوست دیوید هیوم؛ پایه گذار اصول اولیه ی اقتصاد آزاد در کتابش «ثروت ملل». : و
۱۱ The Wealth of Nations
۱۲. موج سوم، ص ۶۸.
منبع : روزنامه کیهان


همچنین مشاهده کنید