چشم اندازی مبهم

پایان پذیر بودن ذخایر و منابع اقتصادی مانند نفت و گاز، صنایع کشورهای مختلف را در خطر قرار داده است. نفت به مثابه یک کالای اقتصادی و سیاسی یکه تاز عرصه جهانی شده است و «قیمت نفت» به عنوان یک شاخص موثردر روند تحولات جهانی خودنمایی می کند. دراین میان ازیک سو کشورهای صادر کننده نفت (که درآمد حاصل از فروش نفت اساس اقتصادی شان را تشکیل می دهد) به علت عدم تنوع در درآمد و اشتغالزایی و از طرف دیگر کشورهای وارد کننده نفت (که جهت ادامه حیات صنایع خود نیازمند این مایع حیاتی هستند) به علت نوسان های شدید قیمت به ویژه در دهه اخیر توجه خود را به کسب درآمد بیشتر از دیگر بخش های اقتصادی معطوف کرده اند; بخش هایی که کم و بیش متاثر از پدیده جهانی شدن هستند.
از جمله مهمترین این صنایع صنعت توریسم است که سومین صنعت حال حاضر جهان پس از نفت و خودرو بوده و نقش بسیارمهمی در اشتغال زایی و درآمدزایی کشورها ایفا می کند. در واقع تاثیرات عمده مذاکرات دور اروگوئه«wto» بر دو صنعت نفت و خودرو موجبات نگرانی بسیاری ازکشورهای در حال توسعه با اقتصاد تک محصولی، را فراهم آورد. این نگرانی ها خود می تواند عامل انگیزشی مهمی در جهت سوق دادن سیاست های اقتصادی نوین در جهت توجه و توسعه بیشتر صنعت توریسم باشد. درعصر کنونی کشورها و جوامع بشری به صورت فزاینده ای به این حقیقت پی برده اند که برای حفظ وضع اقتصادی خود باید ابتکار عمل به خرج داده و درصدد یافتن راه های تازه ای برای گسترش روابط تجاری خود و خروج از وابستگی به تک محصولها برآیند. اگر چه در مناطق مختلف شرایط متفاوتی در تجارت حاکم است لیکن صنعت توریسم همواره توانسته عاملی مهم در جهت بهبود وضع اقتصادی جوامع و کشورها باشد.
صنعت توریسم گسترده ترین صنعت خدماتی و مهمترین صنعت اشتغال زا دردنیا محسوب می شود.
میزان سرمایه گذاری برای ایجاد یک فرصت شغلی در صنعت توریسم بسیار پائین تر از دیگر صنایع است و به عبارت دیگر اشتغال زایی دراین صنعت به سرمایه گذاری کمتری نیاز دارد و تردیدی نیست که همه کشورها در رقابتی تنگاتنگ در پی بهره گیری از مزایای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و به ویژه دریافت سهم بیشتری از درآمد جهانی حاصل از توریسم و همچنین بالابردن سطح اشتغال در کشور متبوع خود هستند.
صنعت توریسم بزرگترین صنعت خدماتی جهان است که درآمد حاصل از آن بیش از۵۰۰ میلیارد دلار است. از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۵ حدود ۴۰ میلیون شغل از طریق این صنعت در جهان ایجاد شده که میانگین ۲/۵ میلیون نفر در سال را نشان می دهد. پیش بینی آن است که سهم اشتغال مستقیم در صنعت توریسم به ۱۳ درصد و در بخش غیر مستقیم به۳۳ درصد ارتقا» یافته و تاثیرات بیشتر خود را تا سال ۲۰۱۰ به نمایش گذارد (اطلاعیه سازمان جهانی توریسم ۲۰۰۴). تعیین اثرات صنعت جهانگردی بر سیستم اقتصادی این امکان را فراهم می سازد که به نقش بسیار مهم آن در پیشرفت وضع اقتصادی جوامع پی برد. از آنجا که توریست و مسافر خارجی یک منبع مهم ارزی است، بنابراین این صنعت به طور مستقیم در افزایش تولید ناخالص ملی نقش دارد. تراز پرداخت ها که نشان دهنده معاملات بین المللی یک کشور است، شاخص و منبع روشنی از اثرات صنعت توریست بر اقتصاد کشورها است. اشتغال زایی این صنعت - به طور مستقیم و غیر مستقیم - هم اکنون درصد بالایی از نیروی کار ماهر و نیمه ماهر دنیا را به خود اختصاص داده است. طبق آمار شورای جهانگردی و مسافرت جهانی از هر ۹کارگر و کارمند در سراسر دنیا یک نفر در صنعت جهانگردی مشغول است. (طبق همین آمار در سال ۲۰۰۵ از کل نیروی کار دنیا ۱۱/۳درصد به طور مستقیم وغیر مستقیم در این صنعت مشغول بوده اند).
سازمان ها و شرکت های بسیار زیادی در گستره فعالیتی صنعت توریسم قرار دارند و استخوان بندی این صنعت را تشکیل می دهند. در حقیقت این صنعت بسیار پیچیده است و شامل بخش های مختلف خصوصی و عمومی، حمل ونقل، مهمان پذیرها، فروشگاه ها، شرکت های عرضه کننده مواد غذایی و... است. از این رو به راحتی نمی توان این فعالیت ها را تفکیک و نقش آنها را در این صنعت به طور دقیق مشخص کرد. مطمئنا در نگاه اول به این صنعت چند بخش که به صورت برجسته نمایان هستند یعنی صنعت حمل و نقل، هتلداری، منابع انسانی و نظام اطلاعاتی و اطلاع رسانی بیشتر از دیگر عوامل به چشم می آیند. در حقیقت می توان گفت که صنعت جهانگردی چند قلب دارد که هرکدام به نوبه خود موجب حیات این صنعت هستند. سیستم حمل و نقل یکی از قلب های صنعت جهانگردی است. خط اتصال بین مقصد، هتل، جاذبه ها و مکان های توریستی که کارآیی، راحت بودن و میزان سلامت و امنیت این سیستم تعیین کننده نوع تجربه و کیفیتی است که از سفر به دست می آید. میان پیشرفت سیستم حمل ونقل و رشد صنعت جهانگردی رابطه مستقیم برقرار است.
(در برخی شرایط هزینه این بخش بیشترین قسمت هزینه سفر را تشکیل می دهد).در زنجیره توریسم یکی دیگر از حلقه های بسیار مهم هتل و هتلداری است.صنعت میهمانداری که شامل پذیرایی و عرضه موادغذایی و نوشابه به مسافران می شود از نظر اشتغال زایی، تولید و درآمد، بخش بزرگی از صنعت جهانگردی را تشکیل می دهد و میزان تسهیلاتی که میهمان پذیرها ارائه می دهند بازتابی از نیازها و سلیقه های مختلف مسافران است. در سراسر دنیا با رشد صنعت توریسم - در سطح داخلی و خارجی- تعداد اتاق هتل ها با رشد چشمگیری افزایش یافته و در همین راستا گسترش و توسعه صنعت تهیه غذا و تامین نوشابه را نیز شاهد بوده ایم.
وقتی به عنوان یک فعالیت خدماتی به صنعت توریسم توجه می شود باید جهت ارائه خدمات به تعداد زیادی نفرات با تخصص، مهارت های اثربخش وکارآیی متفاوت نظر داشت. تردیدی نیست که احساس استقبال و خوش آمدگویی تجربه فراموش نشدنی برای مسافر است و اینها نتیجه سرمایه گذاری هایی هستند که در زمینه آموزش و پرورش نیروی انسانی ایجاد می شود. روش و سیستمی که در زمان مناسب، افراد مناسب در پست های مناسب قرار گیرند (برنامه ریزی و توسعه منابع انسانی) و این افراد با چه نگرش ها، مهارت ها و دانشی باید استخدام و آموزش داده شوند از ارکان اصلی صنعت جهانگردی است. در بازار رقابتی حال حاضر دنیا مطمئنا مناطق و کشورهایی گوی سبقت را می ربایند که با توجه به سطح انتظارات مشتری (مسافر) خدمات را با استاندارد بالاتر ارائه کنند بدین معنی که با آموزش های مختلف به کارکنان خدماتی با کیفیت بهتر و راندمانی بالاتر را عرضه کنند.
جهانگردی وابسته ترین صنعت جهانی به اطلاعات محسوب می شود. بدون داشتن نظام هماهنگ و به هنگام گردش اطلاعات و همراه شدن با تکنولوژی نوین اطلاعات هرگز نمی توان در بازار رقابتی حال حاضر باقی ماند. فقدان اطلاعات لازم موجب می شود که مسافران فعلی نتوانند سفر مورد انتظارشان را تجربه کنند و به رضایت کامل برسند و توریست های بالقوه (بعدی) نیز به احتمال زیاد جذب بازارهای دیگر خواهند شد. در این میان تبلیغات و اطلاع رسانی که به وسیله دولت ها (به علت هزینه بالای تبلیغات در سطح بین المللی این امکان برای بخش خصوصی میسر نیست) انجام می شوند موجب می شود تا صنعت توریسم بتواند در منطقه یا حوزه ای خاص در صحنه رقابت به سهم مناسبی از بازار دست یابد. به طور مثال آمار و ارقام موجود در خصوص کشور مالزی نشان دهنده سرعت شگفت انگیز و میل رسیدن به صدرجدول خدمات و صنایع جهانی به وسیله صنعت جهانگردی است.
پیش بینی سازمان جهانی جهانگردی حاکی است تا سال ۲۰۱۰ حدود یک میلیارد نفر و سال ۲۰۲۰نزدیک به ۱/۶ میلیارد نفر به سیاحت زمین می پردازند و درآمد حاصل از توریسم در سال ۲۰۱۰ حدود یک هزار میلیارد دلار و در سال ۲۰۲۰ حدود دو هزار میلیارد دلار خواهد بود و همچنین با ورود هر ۶ توریست به کشور برای یک نفر شغل ایجاد می شود. این در حالی است که تمام خدماتی که به جهانگرد ارائه می شود حدود ۵۰درصد سود دارد (آمار و اطلاعات سازمان جهانی توریسم ۲۰۰۴) مطمئنا چشم انداز روشنی برای آینده این صنعت قابل تصور است و نمی توان موفقیت های گسترش جهانگردی را تنها با محک افزایش عدد و رقم سنجید (تعداد مسافر، درآمد خالص و...)، بلکه بایستی این صنعت را با توجه به نقشی که در بهبود کیفیت زندگی و گسترش روابط اجتماعی و شناخت ملل و عقاید مختلف دارد، بررسی کرد.
مساله بهبود کیفیت خدمات و محصولات - که آینده جهانگردی در گرو آن است- شامل ارکان و اجزای تشکیل دهنده صنعت توریسم است و همان طور که گفته شد تنها مناطق و کشورهایی می توانند در صحنه رقابت باقی بمانند که با توجه به میزان رضایتمندی مشتریان- مصرف کنندگان- از محصولات و خدمات جهانگردی هر یک از متغیرهای صنعت توریسم به طور مستمر به سمت کیفیت بهتر و برتر سوق داده شوند. در جهانگردی نوین مدل رقابت و کیفیت جایگزین مدل سنتی شده است.
البته محدود کردن تاثیر این صنعت به چند بخش که به صورت مستقیم در ارتباط هستند (هتلداری وآژانس های مسافرتی و رستوران ها) نمی تواند چندان درست باشد. همان طوری که اثرپذیری صنعت توریسم از تمام بخش های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور غیرقابل انکار است. طیف گسترده ای از حوزه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، محیط زیستی، عمومی و خصوصی، انسانی و مالی وسرمایه ای، شهری و روستایی، به طور مستقیم و غیر مستقیم، به صورت فعال یا نیمه فعال، متاثر یا موثر در این صنعت هستند.
تاثیرات شگرف توریسم در کاهش نرخ بیکاری، افزایش سطح درآمد، تامین منابع انرژی و رونق بازار صنایع دستی که طبق آمار موجود و در حال حاضر بیش از ۱۰ میلیون نفر از آن ارتزاق می کنند تنها بخشی از مزایای ویژه پرداختن به این صنعت است. طبق بررسی های به عمل آمده به ازای ورود هر گردشگر دو تا شش شغل به صورت مستقیم و با احتسابات مشاغل در بخش های تولیدی و خدماتی برای هر گردشگر ۹ تا ۱۵ شغل ایجاد می شود. طی سالهای اخیر صنعت توریسم ۵/۱ درصد درآمد ملی جهان را به خود اختصاص داده است.
توزیع جغرافیایی درآمد حاصل از توریسم در جهان یکسان نیست به طوری که ۸۰ درصد درآمد واشتغال ناشی از این صنعت به آمریکا و اروپا اختصاص داشته و از ۲۰ درصد باقی مانده ۵/۲ درصد سهم خاورمیانه است که از سهم ۵/۲ درصدی خاورمیانه کمتراز یک درصد سهم ایران است.برای ورود هر توریست در کشورها مولفه هایی چون امنیت، ارایه خدمات بهینه، میراث غنی فرهنگی و تاریخی، جاذبه های طبیعی، دریا و دریاچه ها، تنوع آب وهوا، ویزای سهل وآسان مورد نیاز است که با فقدان هر یک از این موارد ورود گردشگر با مشکل مواجه می شود.
کویرنوردی، آب درمانی، غارنوردی، کوهنوردی، شکار، ماهیگیری، اسکی روی ماسه، گردشگری روستایی، ورزش های آبی، دیدن چشم اندازهای طبیعی مانند آبشار، رودخانه از بخش های اکوتوریسم هستند.
اکوتوریست ها غالبا با گرایش زیست محیطی هستند و می توانند در پالایش وحفاظت از محیط زیست، گسترش فرهنگ زیست محیطی در بین مردم جوامع نقش موثری ایفا کنند. ایران از نظر وجود آثار تاریخی و فرهنگی در میان ده کشور اول جهان قرار دارد و از نظر جاذبه های اکوتوریسمی و تنوع اقلیمی نیز جزو پنج کشور برتردنیا است. با وجود قابلیت ها و پتانسیل های موجود در کشور وجود عواملی همچون عدم زیرساخت های مناسب طبیعت گردی،عدم شناخت نسبت به اکوتوریسم در ایران، کمبود متخصصین در امر اکوتوریسم، فقدان فرهنگ مناسب خاص طبیعت گردی که بعضی مواقع سبب تخریب و از بین رفتن چشم انداز های طبیعی می شود و در نتیجه تبدیل به زباله دانی می شود، عدم اطلاع رسانی در این زمینه توسط رسانه های دیداری و شنیداری و مطبوعات از دلایل عمده عدم جذب اکوتوریسم در ایران است. این در حالی است که کشورهای توریست پذیر با داشتن چشم اندازهای طبیعی می توانند باعث افزایش درآمد سرانه ملی شوند و ایران در صورت سرمایه گذاری و تاکید بر جذب گردشگر طبیعی، می تواند به راحتی به درآمدهای پیش بینی شده سازمان جهانی جهانگردی تا سال ۲۰۱۰ دست یابد. ایران با داشتن چشم اندازهای طبیعی و زیبا و بکر و وجود اقلیم های متفاوت آب و هوایی و گونه های متنوع گیاهی و جانوری می تواند تاثیر شگرفی در جذب گردشگران طبیعت گرد ایفا کند و در این حوزه در منطقه خاورمیانه یکی از قطب های اکوتوریسمی قلمداد شود و باعث افزایش درآمد ارزی کشور شود.
اکوتوریسم تنها شاخه ای از گردشگری است که به مشارکت جوامع محلی نیاز اساسی دارد چرا که بهترین و توانمندترین راهنمایان تورهای گردشگری طبیعی کسی نیست جز بومیان ساکن این مناطق که به راحتی می توانند هدایت چنین تورهای تخصصی را برعهده گیرند و همین مساله در کاهش مهاجرت های بی رویه روستائیان به کلان شهرها نیز نقش اساسی ایفا میکند و در این راستا چرخ بسیاری از مراکز اقامتی در دورافتاده ترین نقاط کشور به حرکت در خواهد آمد و باعث اشتغالزایی، ارتقای سطح زندگی مردم روستایی خواهد شد.ایران با داشتن دو رشته کوه مرتفع البرز و زاگرس و چشم اندازهای طبیعی زیبا و بکر مناطق غرب و شمال کشور و تنوع اقلیمی و فرهنگی متنوع از قبیل آداب و سنن، زبان و موسیقی، پوشاک، صنایع دستی و نحوه زیست مردمان در این مناطق، وجود بزرگترین دریاچه جهان در شمال کشور، وجود ۵۰ دریاچه در داخل کشور و نیز دریاچه ارومیه به عنوان یکی از ۵۹ ذخایر زیستی کره زمین می تواند مامن اصلی جهانگردان طبیعت در جهان قرار گیرد.
از سوی دیگر وجود جنگل های وسیع در مناطق شمالی کشور، بیابان ها و کویرهای ایران، تالاب های بین المللی، غارها، آبشارها، چشمه های آب معدنی و روستاهایی با جاذبه های ویژه مانند کندوان، ماسوله همه از جاذبه ها و ظرفیت های بی نظیر اکوتوریسم در ایران هستند و برخی از آنها از قطب های بین المللی اکوتوریسم در جهان، به شمار می روند. فرهنگ سازی و آگاه سازی گردشگران داخلی جهت برقراری ارتباط سالم و ایجاد تعامل با افراد بومی و تلاش جهت حفظ محیط زیست مناطق مورد بازدید، برنامه ریزی درخصوص جذب طبیعت گردان سایر کشورها از طریق تبلیغات مناسب و آگاه سازی سرپرستان تورهای گردشگری در مورد ایجاد تورهای خارجی مسوولیت پذیر جهت بازدید از نواحی مختلف ایران، که این نکته در تعامل فرهنگی و انتقال فرهنگ اصیل ایرانی به سایر نقاط جهان نیز موثر خواهد بود.اما نامناسب بودن جاده ها، دشواری ارایه خدماتی مانند محل اقامت، غذا و پذیرایی، عدم امکانات عمومی و تسهیلات دولتی از قبیل کمپ و پست های امداد در مناطق کوهستانی دوردست موانع و مشکلاتی هستند که در حوزه اکوتوریسم مشاهده می شود.
درجهان امروز، صنعت گردشگری و جذب توریسم یکی از صنایع مهم و منابع مهم درآمدی اقتصادی محسوب می شود و کشورهای جهان سعی دارند تا با سرمایه گذاری های کلان در بخش گردشگری برای جذب هرچه بیشتر توریسم به عنوان یک منبع درآمد خوب اقدام کنند. برخی از کشورهای عربی از جمله کشور امارات متحده عربی نیز از جمله کشورهایی است که دراین بخش سرمایه گذاری های بزرگی انجام داده و پیشرفت های خوبی نیز داشته اند تشویق برای سرمایه گذاری در بخش املاک و هتل در دبی و اخیرا در ابوظبی به نحو چشمگیری افزایش یافته است. در ۵ سال گذشته، هتل های امارات شاهد افزایش چشمگیر مسافر بوده است، به طوری که در سال ۲۰۰۶ حدود ۵ میلیون نفر مسافر از هتل های امارات استفاده کردند که ابوظبی بیشترین مسافرها را به خود اختصاص داده است، یعنی حدود ۱/۳ میلیون نفر در سال ۲۰۰۶ میلادی. علت اصلی پیشرفت دبی در این بخش را می توان توسعه خطوط هوایی، بازار املاک، گردشگری اسلامی و ایجاد بازار کار در تمامی مناطق این کشور دانست.
این صنعت، ۳۴۰ درصد از اقتصاد دبی را تشکیل می دهد و لذا امارات گوی سبقت را در این زمینه از سایر کشورهای خاورمیانه ربوده است. و پیش بینی می شود که در سال ۲۰۱۰ بیش از ۶ میلیون توریست از این کشور دیدن نماید. ایجاد زیربناهای لازم برای این صنعت، فراهم نمودن محیطی بدون جرم و جنایت، برقرار کردن سیستم حمل و نقل عمومی منظم و بسیاری از موارد دیگر، به توسعه این صنعت کمک شایانی نموده است و در حال حاضر بیش از ۵۰ نمایشگاه بین المللی در هر سال در دبی برپا می شود.
با توجه به آنچه به تصویر کشیده شد باید دید که جایگاه ایران در صنعت توریسم چیست و چه سرمایه گذاریهایی در این بخش اشتغالزا در ایران صورت گرفته است. آیا می توان جایگاهی برای صنعت توریسم در تولید ناخالص داخلی و درآمدهای ارزی آن برای کشور در نظر گرفت؟ چه عواملی است که علی رغم سودآوری و اشتغالزایی با لا در کنار نیاز اندک به سرمایه گذاری، صنعت توریسم را زیر غبار فراموشی برده و کشور ما را از مواحب آن بی نصیب کرده است؟! آیا ما ایرانیان در فرهنگ و دانش و نو آوری و تنوع های زیست محیطی وجغرافیایی و قومی از عمارات و ابوظبی وترکیه و مالزی کمتر داریم یا دیرینه تاریخ کهن ما کم از آنان دارد. ای کاش به خود آییم تا دیر نشده.!

نویسنده : پیمان جنوبی

منبع : روزنامه مردم سالاری