از دینداری مناسکی تا دینداری نمایشی

دین واجد ابعاد متعددی است. بسته به این که کدام بعد از دین بیشتر مورد توجه قرار گیرد، ماهیت دینداری به آن سمت و سو تمایل می یابد. هر یک از ابعاد دین، بخشی و ساحتی از دین را تشکیل می دهد و نادیده گرفتن آن ها به معنای کم رنگ شدن زوایای دیگر دین است.
دینداری تک بعدی، آن نحوه از دینداری است که صرفاً یک بعد از دین برجسته می شود و اذهان را به خود جلب و جذب می کند. نینیان اسمارت در کتاب « تجربه ی دینی بشر » از شش بعد دین سخن می گوید. ابعاد دین از نظر وی عبارت است از:
۱) بعد مراسم عبادی
۲) بعد اسطوره ای
۳) بعد اعتقادی و اصول عقاید
۴) بعد اخلاقی
۵) بعد اجتماعی
۶) بعد تجربی
هر یک از ابعاد شش گانه ی دین، نیازمند شرح و تفسیر است. اما در این نوشته بر بسط مفهومی بعد مناسک و شعایر دین تکیه دارد و آن را با دینداری نمایشی مقایسه می کند.
در دینداری مناسکی و شعایری، جنبه ی ظاهری مراسم عبادی بر جنبه ی دیگر دین غلبه دارد. این شیوه از دینداری که دین اکثریت جامعه و عامه ی مردم بوده و هست بر انجام مراسم و شرکت در شعایری که ممکن است تا حد یک " فرایند مکانیکی یا قراردادی تنزل " پیدا کرده باشد، تاکید می کند. " اگر مردم حرکات و اشارات مراسم مذهبی را بدون همراهی با نیات و احساساتی که مفهوم انسانی بدان می بخشد، انجام دهند، آن مراسم صرفاً جنبه ی صوری دارد." دینداری مناسکی – شعایری، در حالت افراطی به فورمالیسم دینی یا ظاهرگرایی مفرط کشیده می شود. روح دین و گوهر شریعت در پای اجرای مراسم دینی، ذبح می گردد و از دین، صرفاً قالب های میان تهی باقی می ماند. این نوع از دینداری را نیز می توان دینداری « جسمی – تنی - اندامی » نام نهاد. دینداری بدنی یا جسمی از آن جهت است که دین صرفاً بر بدن فرد دیندار ریزش می کند. و اندام او را تحت تاثیر قرار می دهد. به عنوان مثال در روزه گرفتن، دهان از خوردن باز می ماند، در نماز گذاردن این اندام است که خم و راست می شود. در دیگر مراسم مذهبی این چشم است که اشک می ریزد و . . . حوزه و سیطره ی نفوذ دین، حداکثر تن و جسم فرد دیندار است و این در حالی است که دو ساحت دیگر آدمی یعنی دل و قلب شخص دیندار و ساحت عقل و معرفت او از دین بی نصیب است. از این رو با توجه به سه ساحت آدمی، نوع دینداری ها متفاوت خواهد بود. همچنان که اشاره شد سه حوزه ی وجود آدمی را می توان این گونه برشمرد:
۱) ساحت تن و بدن
۲) ساحت دل و قلب ( احساس و تجربه های درونی )
۳) ساحت عقل و معرفت
با توجه به سه حوزه ی وجود آدمی، سه نوع دینداری قابل استخراج است:
۱) دینداری جوارحی
۲) دینداری جوانحی ( یا دینداری وجودی )
۳) دینداری معرفتی، عقلانی
دینداری مناسک گرا عموماً دینداری جوارحی است. دیندار جوارحی، دیندار پاره وقت است. شخص در برخی اوقات و به هنگام برگزاری عبادات و شعایر دینی، دیندار است و پس از پایان مراسم، موقتاً دین را فراموش می کند. دیندار جوارحی مانند یک ورزشکار عمل می کند. ورزشکاری که در سالن تمرین و یا مسابقه حضور دارد، به انجام تمرین یا مسابقه می پردازد و هنگامی که از سالن خارج شد و به زندگی عادی روزمره باز گشت، آن حرکات و تمرین های ورزشی را کناری می نهد. دیندار جوارحی، مناسکی و شعایری تقریباً فاقد درد دین، دغدغه های دینی، حساسیت های دینی و پرسش های دینی است. دین جوارحی قطعیت بخش است. در دین جوارحی همه چیز رو به راه است. دین جوارحی، فاقد عنصر " طلب " است، دلهره و اضطراب دینی و پریشانی در این نوع از دینداری راهی ندارد. دیندار جوارحی – مناسکی، با گزاردن مراسم و صورتی از عبادات، خود را واصل به حقیقت و ساکن وادی آرامش می یابد. همه چیز برای او تعریف شده است. پرسشی پیش نمی آید و بلکه همه ی پرسش ها ( که البته بسیار اندک است ) به پاسخ های اطمینان بخش رسیده است. دیندار جوارحی به خورشید رسیده است و برای او غبار، پایان یافته است.برای دیندار مناسکی ،نقد دینی و شک کردن به مثابه کفروخروج از دین است.
تاریخ دینداری نشان می دهد که اکثریت قابل توجهی از انسان ها، دیندار مناسکی – شعایری و جوارحی بوده اند. می توان قضاوت کرد دین سنتی بر شعایر و انجام مراسم استوار است. مناسک گرا دین را به برخی شعایر و مراسم تقلیل می دهد. اما از ذکر یک نکته نباید غافل شد که دیندار سنتی – شعایری، در انجام شعایر دینی، وظیفه گراست. او وظیفه ی دینی اش را برای نیل به سعادت انجام می دهد. در این نوع از دینداری احساسات زودگذر و برانگیختگی عاطفی طغیان گر و مبهم راهی ندارد. بلکه تکرار عادات و عمل بر وفق سنت های گذشتگان است. دینداری سنتی – شعایری، بسیار مستعد نمایشی شدن است، نمایشی شدن دین، آن چنان که در صحنه های تئاتر و یا بر پرده های سینما ملاحظه می کنیم. نمایشی شدن، صورت تنزل یافته ی دینداری مناسکی – شعایری است. در نمایشی شدن، شعایر از محتوای خود خالی می شود و به صورت مبتذل ظاهر می گردد. بروز احساسات سطحی و زودگذر به عنوان اصل قرار می گیرد. دینداری نمایشی، دینداری احساسی سطح پایین است. تشابه دینداری نمایشی با هنرپیشه ی تئاتر در این است که هر دوی این ها صرفاً نقشی را که به آن ها واگذار شده است، خوب و تماشا پسند بازی می کنند. بنابراین ،دیندار نمایشی دست آخر بازیگری است که می خواهد با نمایش خویش احساسات و عواطف دیگران را تحریک کند و به متن دیالوگ ها و گفتارها چندان توجهی نمی کند و بلکه ممکن است از متنی که اجرا می کند، چندان برداشت درست و عمیقی نداشته باشد.
دیندار نمایشی نمازش نمایشی است، صدقه دادنش، روزه گرفتنش و . . . جملگی ماهیت نمایشی دارند. او صرفاً بازیگر است و متن و محتوای نقش را درونی نکرده است. عزاداری می کند اما نمایش گونه و پر احساس. لابد عزادارانی را دیده اید که چگونه بالا و پایین می جهند و رقص پا می کنند. گریه و لابه می کنند اما با صدای بسیار بلند و نمایش گونه. او وقتی لباس نمایش را از تن بیرون می آورد و به زندگی روزمره ی خویش باز می گردد، شخصی دیگر با رفتارهای دیگر می شود. درست شبیه هنرپیشه ای که نقش یک انسان مقدس را بازی می کند. دینداری مناسکی – شعایری، دین را کاریکاتوریزه می کند. دین را از ریخت اصلی اش می اندازد و با بر هم زدن هارمونی ساختاری، چهره ای اعوجاج آمیز از دین ارائه می دهد. درست شبیه کاریکاتوری که از شخصی رسم می شود و یک عضو از صورت آن شخص را در نسبتی ناهمگون بزرگ یا کوچک می کند و سایر عضوها را نیز از تناسب اصلی شان می اندازد. دینداری مناسکی همان دینداری عامیانه است. اما دینداری نمایشی که در دو دهه ی اخیر به سرعت اوج گرفته است، دینداری میان تهی است. صورت ابتذال یافته، سطحی و گذرای دینداری عامیانه است. دینداری نمایشی را می توان مرگ دین انگاشت، زیرا از دین به عنوان سرگرمی استفاده می کند. دین نمایشی، دین سرگرم کننده است.
"نیل پستمن " معتقد است با دو راه و روش و دو مکانیزم می توان روح یک فرهنگ و حتی گوهر یک دین را مورد تاخت و تاز قرار داد و آن را از درون ویران کرد:
۱) زندانی کردن فرهنگ و از فرهنگ زندان ساختن
۲) فرهنگ را به صورت تئاتر و پرده های نمایشی و واریته های سرگرم کننده درآوردن
فرهنگ و دینی که به نمایش های خیابانی و تلویزیونی کشیده می شود، سرانجام ویران و مضمحل خواهد شد، زیرا تلویزیون محتوای دین را بسیار قشری و سطحی می کند و از دین قالبی برای سرگرمی و گذران وقت می سازد. خطر اصلی دین متناسب با تلویزیون آن نیست که دین مایه و محتوای یک نمایش تلویزیونی می شود، بلکه " خطر اصلی در آن جاست که واریته و شوی تلویزیونی، در مقام سازنده و سامان دهنده ی محتوای مذهب قرار می گیرد." در دین نمایشی، دین از مرتبه ی استعلایی خویش سقوط می کند و عناصر متعالی اش را از دست می دهد. در دین نمایشی مولفه های استعلایی و متعالی، آلوده به امور بسیار سطحی و مبتذل می گردد تا جایی که معنا و مفهوم اصیل و والای خود را فرو می نهد.
بسیاری از برنامه ریزی ها و سیاست هایی که در سه دهه ی اخیر ایران برای دینی شدن جامعه ارائه گردیده است به گسترش دین عامیانه و بدتر از آن به "دین نمایشی" انجامیده است. متقابلاً "دین اندیشیده شده" و "دین وجودی" تنگ تر و محدودتر گشته است. دراین سرزمین، ساحت وجودی آدمی و حوزه ی اخلاق، از زیر نفوذ دین بیرون می آید و گوهر و روح دین در نمایش های خیابانی و تلویزیونی به ابتذال کشیده می شود. و این بزرگ ترین و کارآ ترین صدمه ای است که می توان بر تفکر، اندیشه، فرهنگ و گوهر دین وارد کرد.

علی زمانیان