تدبیر خزان

معنی تدبیر به‌کارگیری روش‌هائی برای حفظ منافع و یا دفع ضررهای یک پدیده است که آن پدیده می‌تواند فصل، دارو و ... باشد.
فصل خزان از دیدگاه سید اسماعیل جرجانی صاحب کتاب ذخیره خوارزمشاهی به شرح ذیل است:
شروع فصل‌های سال از نظر منجمان و طبیبان و مردم عامی صحرانشین و دریانوردان متفاوت بوده، آغاز فصل از نظر منجمان و ستاره‌شناسان براساس بُرج ابتدای هر فصل بوده، مانند حَمَل (بهار) سرطان (تابستان) میزان (پائیز) جدی (زمستان) بر این اساس زمانی که آفتاب وارد برج حَمَل می‌شود شروع بهار و ورود به سرطان، تابستان و ... می‌باشد.
از نظر مردم صحرانشین و دریانوردان و کسانی که دور از شهرها زندگی می‌کردند طلوع ستارگانی خاص نمودی از ورود به فصلی جدید می‌باشد.
منجمان ورود آفتاب به برج میزان (مهر) و تا ورود به جدی (دی) را خزان، خریف یا پائیز نام نهاده‌اند. ساکنان صحرا (چوپانان) و کوچ‌نشینان و دریانوردان ظهور ستاره سماک رامح را شروع فصل خزان می‌نامیدند.
از دیدگان طبیبان تغییر شرایط آب و هوائی خاص برای شروع فصل جدید و یا خروج از آن چند روزی دیرتر و یا زودتر ممکن است اتفاق بیافتد، که گاه دامنه این تغییر به ۵۰ روز می‌رسیده است و این را حدود هر فصل می‌نامیدند زیرا روزهائی که بین دو فصل واقع می‌شود از حالات فصل قبل و بعدی برخوردار بوده‌اند. برای مثال: برخی سال‌ها قبل از ورود به فروردین شکوفه‌ها گل می‌کنند برخی سال‌ها تا چند روز بعد از فروردین بارندگی و برف وجود دارد.
● طبع:
طبع پائیزی در سردی و گرمی معتدل است اما در مقدار تری و خشکی معتدل نمی‌باشد، به علت این‌که آفتاب تابستان تری هوا را خشک کرده در تابستان تری هوا بسیار کم است.
بنابراین فصل بهار مانند خزان نیست زیرا که تری زمستان در فصل بهار به گرمای بهاری اعتدال می‌بخشد ولی خشکی تابستان در فصل خزان (پائیز) نمی‌تواند سرمای آن را متعادل کند.
● مزاج فصل
مزاج فصل خزان سرد و خشک است یعنی سوداوی، به لحاظ مزاجی اول فصل آن همواره بهتر از آخر فصل می‌باشد. زیرا سردی و خشکی در ابتدای فصل کمتر و در آخر آن بیشتر است.
● فصل و خاصیت
در فصل پائیز به واسطه گرمای تابستان اخلاط لطیف بدن تحلیل رفته و اخلاط غلیظ باقی می‌ماند و هرگاه طبیعت بخواهد خلطی را بپزد ابتدا جزء لطیف آن را تبخیر می‌نماید، لذا مشاهده می‌شود در روند نضج ماده بیماری، در زمانی کوتاه شدت بیماری سخت‌تر می‌شود.
در این فصل خون کمتر تولید می‌شود زیرا مزاج فصل پائیز سرد و خشک است و متضاد مزاج خون (گرم و تر) می‌باشد. این فصل زمینه‌ساز بروز بیماری‌های صفراوی و سوداوی است و مشکلات روحی و افسردگی در این فصل شایع می‌شود زیرا صفراوی باقی‌مانده از تابستان در بدن به علت تبخیر ماده رقیق، غلیظ می‌گردد.
● بیماری‌های خزان (پائیز)
در این فصل برخی بیماری‌ها شیوع بیشتری پیدا می‌کنند و برخی از بیماری‌های فصل قبل در این فصل بدتر می‌شوند و یا این فصل باعث بروز آنها می‌شود. در این فصل بیماری‌های ذیل شیوع بیشتری دارند:
۱) قوبا (بریوف) سرطان، آماس سرطانی
۲) دردهای مفصلی، درد پشت، درد در ران‌ها و تب مرکب
۳) درد طحال، عسرالبول، زلق‌الأمعاء به وفور دیده می‌شود
۴) سیاتیک، قولنج (ایلاروس)، سکته، خناق، ذبحه صفراوی
اگر بهار سال زیادتر از حد، مرطوب باشد در بدن‌ها کرم تولید می‌نماید (در شکم و روده) زیرا آن سال میوه زیاد می‌باشد و در اثر ازدیاد میوه خوردن هضم نیک صورت نمی‌گیرد و باعث بروز کرم می‌شود. اگر خزان خشک باشد بیماری حصبه و آبله شیوع پیدا می‌کند.
سخت‌تر شدن بیماری‌ها:
اگر فصل تابستان گرم باشد فصل خزان آن سال بدترین فصل برای کسانی است که دچار سل می‌باشند، قابل ذکر است اگر کسی در فصل تابستان سل داشته و بروز ننموده، در پائیز یقیناً فرصت بروز پیدا می‌کند.
برای صاحبان دق، پائیز بدترین فصل می‌باشد، زیر به علت خشک بودن مزاج فصل و خشکی مزاج بیماری‌ها بحران این بیماری بیشتر می‌شود، زیرا فصل پائیز فصلی است که ضمانت دارد بیماری‌های فصل تابستان را به تکامل برساند.
● بهترین و بدترین خزان
بهترین آن همراه با بارش متناسب و بدترین آن نباریدن باران در فصل می‌باشد هر مرضی که از مخالف شدن هوا پدید بیاید در این فصل همه‌گیر می‌شود (مانند سوداوی مزاجان که چون مزاج پائیز سرد و خشک است، در این فصل بیشتر دچار مشکل می‌شوند) مگر کسانی که هوای مخالف در موافقت مزاج آنها قرار بگیرد (مانند مزاج‌های گرم و مرطوب یا دموی که مزاج فصل پائیز مناسب مزاج آنها است).
بیماری‌های بلغمی درد مفاصل (سرد و تر) و خون (گرم و تر) به واسطه مخالف بودن این فصل (سرد و خشک) با مزاج بیماری بسیار سودمند است و این مخالفت مزاج برای افراد فوق حکم دارو را دارد. برای مثال اگر بیماری براثر علت صفراوی در زمستان دچار مشکل شود، هوای زمستان که سرد و مرطوب است برای وی حکم دارو را دارد.
● هواشناسی
هرگاه تابستان گرم و خشک باشد و خزان هوا گرم باشد در این پائیز بارندگی بیشتر می‌باشد، اگر خزان سرد و خشک باشد موافق حال زنان و کودکان و افراد مرطوب‌المزاج است. صفراوی مزاجان در این فصل دچار درد چشم خشک و تب تیز می‌شوند و سودا در آنها پدیدار می‌شود زیرا هرچه لطیف باشد آن خلط صفرا به حرارت تابستان و خشکی خزان غلیظ‌تر شده و تحلیل می‌رود. مرحوم سید اسماعیل جرجانی می‌فرماید: هرچه که از بدن غلیظ شود و به دماغ برسد باعث بروز وسواس سوداوی می‌شود و هرچه عفونت پذیرد باعث تولید تب نیز می‌شود.
● بیماری‌های واگیر
اگر تابستان گرم و همواره با بارندگی باشد پائیز آن سال سرد و خشک و در این سال زکام و سردرد و نزله و سل زیاد مشاهده می‌شود.
اگر تابستان و خزان هر دو خشک باشند برای حال مرطوبان خوب است در این سال‌ها برخی دچار درد چشم و پلک، نزله، عسرالبول و مالیخولیا می‌شوند.
● تدبیر نگاه داشتن بدن
در این فصل از گرما نیم‌روز و خنکی بامداد خود را باید حفظ نمود و سر را با کلاه یا دستمالی پوشیده داشت در جای سرد نباید خوابید و با آب سرد خود را نباید شست، زمان پُری شکم (امتلا) خوابیدن مناسب نمی‌باشد و مباشرت باید دیر به دیر انجام پذیرد.
در این فصل کاهش اخلاط باید نمود تا در زمستان دچار مشکل نشده در فصل زمستان با این کاهش اخلاط فسرده نمی‌شوند. کمتر دارو خوردن و کمتر خود را آشفته نمودن و اخلاط را کمتر به حرکت در آوردن و مبادرت به قی ننمودن از مسائل قابل توجه می‌باشد، قی نمودن در این فصل مناسب نمی‌باشد چون قی منجر به تب می‌شود.
● غذاها
مصرف غذاهای گرم و تر وآش‌های ساده (اسفید‌باه) یعنی (کم‌حجم) برای صرف اندک نیروی بدن برای تبدیل آنها به اندام بدن و فارغ بودن بدن از پُرخوری برای دقت در طبیعت بدن.
● پرهیز
از گوشت صید، گوشت‌های مانده (قدید) کنسروها، غذاهای نمک‌سود مانند ماهی دودی، شور باقلا، شورماهی کولی، طعام تیز و میوه‌های زیاد نباید مصرف شود، از عطرها به‌خصوص بوی شاهسفرم (ریحان) دوری نموده زیرا باعث زکام می‌شود، از عطرهای خوش‌بو معتدل بهتر است استفاده نشود.
● شربت‌ها
در این فصل می‌توان از شربت‌های معتدل مانند شربت انار، شربت پونه، مفرحات (به‌لیمو، شربت گلاب) جلاب، گل با شکر و مفرحات معتدل استفاده شود.

محمدهادی عطارنژاد
منبع: سید اسماعیل جرجانی/ ذخیره خوارزمشاهی/ انتشارات بنیاد فرهنگ اسلامی
پانویس‌ها:
گر: جرب، خارش جلد
قوبا: خارش جلد، پوسته پوسته شدن
اوجاع مفاصل: درد مفاصل
زلق‌ امعا: اسهال
ذبحه: ورم گلو
نزله: رطوبت زائد که از دماغ به حلق یا سینه می‌ریزد.
عسرالبول: دشواری ادرار

منبع : فصلنامه عطارنامه