فضائل و آثار رفت و آمد به مسجد

● مقدمه
واژه مسجد در فرهنگ قرآن به معنای مکانی است مقدس که در پیشگاه خداوند سجده می‌کنند. ابن خلدون: (قرن ۱۵ م) تنها برای سه مسجد تمایز قائل است مسجد مکه (مسجدالحرام) مسجد مدینه (مسجدالنبی) مسجد بیت المقدس (مسجد الاقصی و قبة الصخره). با این حال واژه‌ی مسجد سریعاً به خانه حضرت محمد (ص) که امت وی برای عبادت و مذاکره درباره امور مختلف در آن جمع می‌شدند خانه‌ای که از میان همه خانه‌ها تقدس یافته بود، اختصاص پیدا کرد. و معابد اسلامی که کمابیش از این نمونه پیروی می‌کرده و دارای همان عملکردها بودند، نیز مسجد نامیده شدند.
در هر شهری مسجدی قرار دارد که همه امت می‌بایست ظهر جمعه در آنجا گرد هم آیند و نه در یکی از مساجد محله زیرا هدف این گردهمائی تنها و اساساً عبادت نبود بلکه بیشتر اجتماعی بود از امت به سرپرستی خلیفه یا نماینده او امام جماعت که بیش از هر چیز می‌بایست به ایراد خطبه می‌پرداخت و این خطبه به هیچ روی مانند خطبه‌های اعصار بعد موعظه‌ای صرفاً مذهبی نبود بلکه همه مسائل سیاسی، نظامی و حتی مالی امت را مورد بحث قرار می‌داد که گاهی گفت و شنیدی نیز میان خطیب و مخاطبان رخ می‌داد. این‌گونه عملکردهای مسجد در حکومت الهی طبیعی است امام خطبه‌اش را از فراز کرسی پله‌داری بنام منبر ایراد می‌کرد و مکانش مسجدهای آدینه یا جامع هر شهر مسجدالجمع نامیده می‌شود.
● فضائل آثار رفت و آمد به مسجد
مسجد به عنوان پایگاه عبادت و یا خداوند متعال و پایگاه جهاد فکری و تعلیم و تعلم معارف اسلامی می‌باشد در آن پایگاه وحدت مسلمین و نمایش روح وحدت و یکپارچگی به دشمنان پیدا و پنهان جامعه اسلامی می‌باشد. در شرع مقدس اسلام بسیار سفارش شده است که نماز را در مسجد بخوانید و بهتر از همه مسجدها، مسجدالحرام می‌باشد و بعد از مسجدالحرام، مسجدالنبی (ص) و بعد مسجد کوفه و بعد از آن مسجد بیت المقدس و بعد از آن مسجد جامع هر شهر و بعد از آن مسجد محله و بعد از مسجد محله مسجد بازار می‌باشد. زیاد رفتن به مسجد و رفتن در مسجدی که نمازگزار ندارد مستحب است و همسایه مسجد اگر عذری نداشته باشد مکروه است در غیر مسجد نماز بخواند. و نیز مستحب است انسان با کسی در مسجد حاضر نمی­شود غذا نخورد و در کارها با او مشورت نکند و همسایه او نشود و از او زن نگیرد و به او زن ندهد.
● فضائل مسجد
سکونت در جوار عرش الهی پاداش مسجد است. در فردای قیامت و کسب مغفرت گناهان از خداوند متعال یکی دیگر از فوائد و آثار رفت و آمد به مسجد است و فرشتگان از اهل مسجد دیدار می­کنند و تسبیح زمین برای انسانهای مسجدی یکی دیگر از آثار و برکات رفت و آمد به مسجد است. امام صادق (ع) می­فرماید: «مَنْ مَشَی إِلَی مَسْجِدٍ مِنْ مَسَاجِدِ اللَّهِ فَلَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ خَطَاهَا حَتَّی یَرْجِعَ إِلَی مَنْزِلِهِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ مُحِیَ عَنْهُ عَشْرُ سَیِّئَاتٍ وَ رُفِعَ لَهُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ ». «کسی که به سوی مسجد گام بر می­دارد بر هیچ خشک و تری پا نمی­گذارد مگر اینکه از زمین اول تا هفتم برای او تسبیح می­کنند». (وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۴۸۳)
● فوائد علمی- اجتماعی و اخلاقی رفت و آمد به مسجد
فائده و بهره‌ای که از رفت و آمد و انس با مسجد نصیب انسان مسلمان می‌شود تنها ثواب بردن و در سرای دیگر مشمول لطف الهی واقع شدن نیست بلکه در همین جهان نیز فوائد و آثار اصلاح تربیتی علت اجتماعی و سیاسی فراوانی در سایه رفت و آمد به مسجد برای انسان مؤمن حاصل خواهد شد که ما به موارد معدود از این فوائد به صورت خلاصه اشاره می‌کنیم.
● مسجد مرکز یافتن دوستان الهی می‌باشد
هیچ انسانی در زندگی اجتماعی خویش از دوستان خوب بی‌نیاز نیست. دوست خوب معین و یاور انسان در طی راه سعادت و کمال و یار و غمخوار او در عرصه بروز مشکلات و سختیها است. مشکلاتی که لازمه اجتناب ناپذیر عالم بشری و زندگی اجتماعی است و هیچ انسانی هر قدر هم که توانا و نیرومند باشد گریزی از آنها ندارد بنابراین مسأله دوست‌یابی و اینکه انسان دوستان صمیمی و همدل خویش را از میان چه افرادی برگزیند از اهمیت خاصی برخوردار است. یکی از مراکزی که در روایات به عنوان کانون یافتن دوست خوب و صمیمی مطرح شده است مسجد است.در حدیثی از امام علی (ع) که از مسجد به عنوان مرکز یافتن برادرانی که انسان را در مسیر الله یاری می‌دهند یاد نموده بودند. و در روایات دیگری نیز بر این امر تأکید شده است. (من لا یحضره الفقیه، ج ۱، باب فضل المساجد و حرمت، ص ۲۳۷-۷۱۳).
● مؤمن بودن انسانهای مسجدی
علت این امر آن است که مسجد اساساً محل اجتماع و آمد و شد انسانهای برگزیده و صالح و تقوی پیشه است و این مطلب در روایات متعددی به صراحت بیان شده است. در حدیثی از رسول اکرم (ص) آمده: «إِذَا رَأَیْتُمُ الرَّجُلَ یَعْتَادُ الْمَسَاجِدَ فَاشْهَدُوا لَهُ بِالْإِیمَانِ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّه». «هنگامی که دیدید مردی بر رفت و آمد به مسجد مداومت می­کند وی را مؤمن بدانید.
خداوند متعال می‌فرماید: تنها آنان که ایمان به خداوند دارند مساجد خدا را آباد می‌کنند». ( مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۳۶۲، باب ۳، روایت ۱۸). این حدیث شریف به خوبی گویای آن است که انسانهای مسجدی مؤمن به خداوند متعال می‌باشند. پیامبر (ص) در حدیثی دیگر از مسجد به عنوان خانه انسانهای متقی یاد کرده است و فرموده‌اند: «الْمَسَاجِدُ بُیُوتُ الْمُتَّقِینَ وَ مَنْ کَانَتِ الْمَسَاجِدُ بَیْتَهُ ضَمِنَ اللَّهُ لَهُ بِالرَّوْحِ وَ الرَّاحَةِ وَ الْجَوَازِ عَلَی الصِّرَاط». «مساجد خانه انسانهای متقی است و خداوند متعال رحمت و راحت و عبور بر صراط را برای آنان که مساجد را خانه‌های خویش قرار داده‌اند ضمانت نموده است». و روایت دیگری انسانهای مسجدی را فرخنده و مبارک آراسته (بر زیورکی آلات انسان) و محفوظ (از اغرافات) معرفی نموده است.
▪ انسانهای مسجدی الگوها و نمونه‌های جامعه
امام صادق (ع) نیز انسانهای مسجدی را از برترین و برگزیدگان جامعه معرفی نموده است. انسان مسجدی اهل بهشت است: پیامبر (ص) در حدیثی می­فرمایند: که آنان که به ندای مؤذنین پاسخ گویند و به سوی مسجد می‌شتابند از اهل بهشت معرفی کرده­اند. (بحارالانوار، ج۸۱، ص۱۵۴، کتاب صلاة، باب اذان و اقامه)
▪ اهل مسجدی مانع نزول عذاب الهی
علاوه بر آنکه در برخی از روایات صریحاً اهل مسجد را انسانهایی فرخنده و مبارک به شمار آورده‌اند در پاره‌ای دیگر از روایات وجود انسانهای مسجدی را مایه رفع بلا و تأخیر در نزول خشم و غضب الهی بر جامعه شناخته­اند. (حدیثی در مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۳۶۶، باب ۶، روایت۳)
▪ اهل مسجد انسانهایی جوانمرد و با مروت
جوانمردی و بزرگواری نیز یکی از خصوصیاتی است که در باب دوست یابی کاملاً مورد توجه قرار می‌گیرد و در کوران حوادث این دوستان غیرتمند و جوانمرد هستند که مدافع انسان و یاور او خواهند بود اتفاقاً در روایات نیز یکی از خصوصیات انسانهای مسجدی جوانمرد بودن آن ذکر کرده و حضور یافتن در مساجد یکی از لوازم مروت و جوانمردی به شمار رفته است.
▪ سالم ماندن اهل مسجد از بلاهای آسمانی
آنگاهی که در صورت ادامه عصیان و سرکشی انسانها بر اساس سنت و تغییر ناپذیری الهی عذاب و خشم خداوند نازل می‌شود این انسانهای مسجدی هستند که رحمت حق تعالی شامل حال آنان شده و از بلا و انتقام الهی مصون و محفوظ می‌مانند.
در حدیثی از پیامبر (ص) آمده است: «إِذَا نَزَلَتِ الْعَاهَاتُ وَ الْآفَاتُ عُوفِیَ أَهْلُ الْمَسَاجِدِ ». «به هنگام نزول بلا و آفت اهل مساجد سالم و محفوظ هستند».
● مسجد پناهگاهی در بروز حوادث و گرفتاریها
هر انسان در گیر و دار مسائل زندگی طبعاً با برخی از ناراحتی‌ها و مشکلات خواهد شد. گاهی این ناراحتی‌ها به قدری شدید است که به صورت غم و اندوهی جانگاه ظاهر می‌شود و جلوی انسان را به قصد از پا در آوردن می‌فشارد. پناه بردن به مسجد و نماز و دعا در چنین اوقاتی یکی از راههای الیتام و رفع این گونه ناراحتی‌هاست.
▪ مسجد بازار آخرت و برترین مکان در زمین
در برخی از روایات با تعبیری لطیف از مسجدها به عنوان بازار آخرت یاد شده یعنی همان گونه که بازار محل خرید و فروش و مبادله کالا و متاع­های دنیوی است مسجد نیز محل کسب امور معنوی و اسبابی است که در سرای آخرت دارای کاربرد و تأثیر می‌باشد. در حدیثی از رسول اکرم (ص) آمده: «المساجد سوق من السواق الاخرة قراها المغفرة و تحضتها الجنة». «مساجد بازاری از بازارهای آخرت است از کسانی که به آن وارد می‌شوند با مغفرت پذیرای می‌شود و هدیه آنان بهشت است».
از سوی دیگر از آنجا که بیشترین اهتمام انسان مؤمن متوجه تهیه و تأمین اسبابی است که در سرای آخرت بدان نیاز دارد شوق و انس وی به بازار آخرت (مسجد) به مراتب بیش از علاقه او به بازارهای دنیاست و در جانب مقابل آنان که دنیا و حرص و آز بر متاع آن را وجه همت خویش قرار داده‌اند معمولاً سودجویی و سودگرایی انس بیشتری دارند. بنابراین طبیعی است که مؤمنین در هنگام رفتن به مساجد سعی کنند بر دیگران پیشی گیرند و به هنگام خروج دیرتر از همه مسجد را ترک گویند. و بالعکس اهل دنیا پیش از همه به بازار رفته و پس از همه خارج شوند و در برخی از روایات از آنان در رفتن به مسجد شتاب کرده و گوی بسقت را از دیگران می‌برند. به عنوان پرچمدار بهشتیان که در روز قیامت پیش از دیگران به بهشت وارد می‌شوید.
● محبت و عشق مؤمن به مسجد
پیامبر و اهل بیت تنها رفتن به مسجد را توصیه نفرموده‌اند بلکه از این بالاتر ما را به محبت ورزیدن و انس و علاقه قلبی داشتن به مسجد تشویق نموده‌اند و این امر ناشی از آن است که مسجد متعلق به حق تعالی و محبوب حق تعالی و محبوب انسان مسلمان است و مؤمن همان گونه که به ذات مقدس حضرت حق تعالی شدیدترین علاقه‌ها را دارد به مسجد هم که خانه اوست عشق می‌ورزد. و چوب و سنگ و اشیایی که به عنوان اجزای مسجد به کار رفته است قبل از اینکه اجزای مسجد باشد آن ربط خاص را با خداوند متعال نداشتند اما اینکه به عنوان اجزای مسجد به کار برده شده‌اند این ارتباط آنها را در دید انسان مؤمن محبوب و دوست داشتنی می‌کند و باعث می‌شود وی از صمیم قلب به در و دیوار خانه خدا عشق ورزیده و به آن بوسه می­زند.
● اهتمام مسلمین و سیره نویسان به ثبت و ضبط مساجد
بر اساس همین دید و نگرش مسلمانان صدر اسلام و به تبع آنان سیره‌نویسان اسلامی اهتمام کامل خویش را به کار برده و مساجدی را که به دست مبارک پیامبر (ص) و یاران صدیق آن حضرت در مناطق مختلف اعم از شهرها و روستاها و اردوگاهای جنگ و حتی در راهها و کوهستانهای دور دست ساخته شده ثبت و ضبط نموده‌اند. بلکه در موارد زیادی مصلی جایگاهای نماز آن حضرت را هم که عنوان مسجد نداشته است مشخص کرده‌اند با عنایت بر اینکه کتابهای سیره پیامبر (ص) معمولاً در قرن دوم هجری به بعد نوشته شده است روشن می‌شود که مسلمانان صدر اسلام و به خصوص اصحاب پیامبر (ص) و آل او تا چه میزان نسبت به این امر اهتمام داشته‌اند و به گونه‌ای که سیره‌نویسان سالها بعد با مراجعه به آنان توانسته‌اند این مکانها را بطور مشخص در نوشته‌های خود ذکر کنند.
● مسجد و همسایه آن
فقها با استناد به تأکیدات خاص به رفت و آمد به مسجد نماز خواندن در مسجد را برای همسایه مسجد مستحب مؤکد شمرده‌اند و ترک نماز در مسجد توسط همسایه مسجد را مکروه شمرده‌اند.
فقیه اهل بیت مرحوم سید محمد کاظم یزدی در عروة الوثقی می‌فرماید: برای همسایه مسجد مکروه است که بدون عذری مانند باران نماز را در غیر آن مسجد بجای آورد. همسایه مسجد کیست؟ در برخی از روایات همسایه مسجد را چهل خانه از هر طرف ذکر نموده‌اند.
در حدیثی از امیرالمؤمنین (ع): «حَرِیمُ الْمَسْجِدِ أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً وَ الْجِوَارُ أَرْبَعُونَ دَاراً مِنْ أَرْبَعَةِ جَوَانِبِهَا ». «حریم مسجد چهل ذراع و همسایه‌های آن چهل خانه از چهار طرف است». در حدیث دیگری، کسانی که صدای اذان را می‌شنوند به عنوان همسایگان مسجد معرفی شده‌اند.
● لزوم رعایت اخلاق در رفت و آمد به مسجد
رفت و آمد به مسجد با انگیزه و اغراض فاسد نه تنها موجب ثواب نیست بلکه‌ای بسا سایر اعمال نیک انسان را نیز تیره می‌کند. هدف از آمدن به مسجد انسان خود را در معرض ریا و سمعه قرار دادن نیست بلکه معمولاً در دید و نگاه دیگران و انگیزه افراد مختلف است. برخی برای بدست آوردن پاداش و ثواب الهی در سرای دیگر، گروهی به منظور کسب علوم و معارف دینی و پاره‌ای به قصد تعظیم شعائر الهی و به پا داشتن نماز که تبلور روح عبادات و بندگی و نیز نمایش روح وحدت و یکپارچگی امت اسلامی است.
● تعمیر و آباد نگاه داشتن مساجد
یکی از مستحبات مسجد ساختن و تعمیر کردن آن است. در رساله‌های عملیه می‌خوانیم ساختن مسجد و تعمیر مسجدی که نزدیک به خرابی باشد مستحب است و در روایات که از معصومین (ع) وارد شده نیز بر هر سه امر تأکید شده است هم ساختن هم تجدید بناء و مرمت و هم رفت و آمد به مساجد مورد تشویق و ترغیب قرار گرفته است. قرآن مجید عمارت مساجد الهی را تنها در صلاحیت اهل ایمان قرار داده آنجا که فرموده‌اند: «إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِر». «تنها کسانی مساجد خدا را عمران می‌کنند که به خداوند و روز جزاء ایمان آورده باشند. همچنین تعمیرات برای مساجد مانع نزول عذاب الهی می‌شوند».
● شرایط برای تعمیرکنندگان مساجد
▪ شرط اول: مربوط به جنبه اعتقادی آنان است که سیر حقیقی انسانهای خداجو و مؤمن به مبدأ و معاد می‌باشد.
▪ شرط دوم: از به پا دارندگان نماز یا سند نماز به عنوان مظهر بندگی و راز و نیاز با خداوند مختص انسانهایی است که بندگی و عبودیت را از قلب و اعضا و جوارح خویش سرایت داده‌اند.
▪ شرط سوم: آبادکنندگان مساجد کسانی هستند که زکات یعنی حقوق مالی واجب خویش را ادا می‌کنند نه اینکه ساختن و تعمیر مسجد بهانه‌ای برای شانه خالی کردن از زیر بار وجوهات و حقوق شرعی باشد.
▪ شرط چهارم: چهارمین ویژگی آبادکنندگان مساجد می‌فرمایند آنان تنها خشیت خدا را در دل دارند.
● ضرورت حفظ مساجد و آثار اسلامی
تبرک جستن به آثار و وسایل متعلق به پیامبر اکرم (ص) از جمله مسائلی است که میان مسلمانان مطرح بوده. پیامبر (ص) نه تنها به هیچ گونه از آن نهی ننموده بلکه به انواع مختلف این امر را تأکید و امضاء می‌نمودند و این مسأله در نزد هر کس که کمترین آشنایی با سیره و تاریخ پیامبر (ص) و به خصوص کتابهای معتبر اهل سنت (سنی) داشته باشد امر بدیهی به شمار می‌آید.

نویسنده: داود ادیانی

منبع : خبرگزاری فارس