برنامه معلم پژوهنده و چالش‌های پیش روی معلمان

● ضرورت و اهمیت برنامه معلم پژوهنده در تحول آموزش و پرورش
پژوهش سبب رشد علمی و فرهنگی می‌شود و انسان را از جهل و ناآگاهی به علم می‌رساند و حقایق و واقعیت‌ها را آشکار می‌کند و راه را برای حل مسائل و مشکلات پیچیده هموار می‌کند. در باره اهمیت و ضرورت پژوهش در عمل در آموزش و پرورش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد
۱) مناسب‌ترین راه برای حل مسأله است. بسیاری از دست اندرکاران از جمله معلمان و دیگر کارکنان آموزشی می‌توانند از این راه بسیاری از مسائل مربوط به کلاس و مدرسه را کاهش یا حل کنند.
۲) نوعی آموزش ضمن خدمت است. افراد درگیر در پژوهش، مثل معلمان و مدیران در حین پژوهش به مهارت‌ها و دانش‌هایی دست می‌یابند که قبلاً با آن آشنا نبودند.
۳) پاسخ گویی علمی: چون گستره وسیعی از افراد درگیر پژوهش می‌شوند، پاسخ گویی به مسائل موجود صورت علمی پیدا می‌کند، عوام زدگی و راه حل‌های غیر منطقی جای خود را به راه حل‌های علمی و منطقی می‌دهد. همگان تلاش می‌کنند تا برای پاسخ گویی به مسائل راه علمی و منطقی پیش گیرند.
۴) دوری از نخبه گرایی: در این روش همه دست اندرکاران وارد عرصه پژوهش می‌شوند و پژوهش از انحصار افراد کارشناس و نخبه بیرون می‌آید و عمومی می‌شود.
۵) امروزه، توجه به امر پژوهش جهت ارتقای سطح علمی معلمان و دانش‌آموزان امری بسیار لازم و ضروری است. ضرورتی که موجب تغییر نظام آموزشی از کتاب محوری به پژوهش محوری و همچنین باعث ایجاد روش‌های علمی در فرآیند یاد دهی – یادگیری می‌شود که در نهایت به تحول در آموزش و پرورش می‌انجامد. طرح معلم پژوهنده این تحول را تسریع می‌کند.
۶) اصلاح وضع نامطلوب: هدف اساسی در این روش اصلاح وضع نامطلوب و کاهش مسائل است.
۷) نزدیکی نظر و عمل: چون در این روش هدف نهایی بهبود و اصلاح عمل است، و هر عملی نیز بر بنیاد نظری انجام می‌گیرد، در این رویکرد بیش از دیگر روش‌ها فاصله نظر و عمل کم می‌شود.
۸) نوآوری و دانش‌افزایی: چون در این روش به دنبال حل مسأله هستیم احتمال این که به نوآوری‌هایی دست یابیم بیشتر است. به سخن دیگر، ضمن جست و جوی راه‌های مناسب برای حل مسأله این امکان نیز وجود دارد که پژوهنده به راه‌های نو و خلاقانه دست یابد.
● اهداف و چگونگی و روش اقدام پژوهی در ایجاد تحول در آموزش و پرورش
در طرح بزرگ برنامه معلم پژوهنده «پژوهش در عمل» «تحقیق عملی»، «عمل پژوهی» یا اقدام پژوهی (action research) که هر ساله بین شاغلان رسمی واحدهای آموزشی اعم از دبستان، راهنمایی، متوسطه نظری، فنی و حرفه‌ای کاردانش، پیش دانشگاهی مراکز تربیت معلم، مراکز آموزش عالی اجرا می‌شود مدیران، معاونان، دبیران، آموزگاران مدرسان، مربیان تربیتی و ورزشی و مشاوران می‌توانند شرکت کنند و مقاله‌های پژوهشی آنها از سوی کمیته‌های پژوهشی ادارات آموزش و پرورش و شوراهای تحقیقات استان‌ها مورد ارزیابی قرار گرفته و به افراد منتخب علاوه بر لوح تقدیر امتیازهایی از قبیل حق الزحمه پژوهش و شرکت در دوره‌های پژوهشیاری در نظر می‌گیرند و تعدادی هم به مرحله کشوری راه می‌یابند.
یکی از اهدافی که این طرح دنبال می‌کند آن است که معلمان واحدهای آموزشی به جای اینکه فقط به یافته‌های پژوهشی پژوهشگران دانشگاهی اتکا کنند خودشان وارد صحنه پژوهش شده و تلاش کنند با مطالعه و تحقیق و مصاحبه و بحث و تبادل نظر با والدین بچه‌ها و دیگر همکاران و کارشناسان و صاحب نظران طی جلسات مختلف به گردآوری اطلاعات بپردازد و ضمن تجزیه و تحلیل اطلاعات و انتخاب راه‌های پیشنهادی و ارائه راهکارهای مختلف جهت حل مشکلات دانش‌آموزان اقدام کنند و به آنها اعتماد به نفس بدهند. در این طرح عقیده بر این است که تا خود معلمان وارد میدان پژوهشی نشوند نمی‌توانند فقط با اتکای یافته‌های پژوهشی پژوهشگران دانشگاهی و مرسوم، تحول چشمگیری در آموزش و پرورش به وجود آورند.
● چیستی و چرایی معلم پژوهنده و پژوهش در عمل
معلم پژوهنده به هر معلم یا دست اندرکار آموزش و پژوهش گفته می‌شود که به نحوی با مسائل آموزشی و پرورشی سروکار دارد و علاقه مند است برای بهسازی و اصلاح وضعیت نامطلوب آموزشی، به اقدام‌هایی دست بزند تا نتیجه آن تغییر وضعیت موجود و حل برخی از مسائل آموزشی و پرورش شود. پس اینجا معلم به معنی عام در نظر است و مدیران و مسؤولان امور تربیتی و مشاوران... و هر شخصی دیگری که در بدنه آموزش و پرورش مسؤولیتی به عهده دارد می‌تواند به پژوهش بپردازد.
● برنامه معلم پژوهنده در آموزش و پرورش و چالش‌های پیش روی معلمان
اقدام‌پژوهی در آموزش و پرورش با تمام حسن‌ها و مزایایی که دارد، دارای مشکلات و کاستی‌ها و تنگناهایی هم هست که فراروی معلمان و دیگر دست اندرکاران علاقه مند و با ذوق قرار گرفته است که اینک بنا بر موجز بودن کلام و رعایت اختصار به شمه‌ای از آنها اشاره کوتاهی می‌شود.
- پژوهشگران حرفه‌ای و ورزیده یا دانشجویانی که می‌خواهند پایان نامه خود را ارائه دهند معمولاً با شرکت در کلاس‌های آمار و روش‌های تحقیق حضوری و نیز شرکت در همایش‌های پژوهشی مختلف و در اختیار داشتن منابع گوناگون و سیر مطالعاتی و نیز دسترسی داشتن به استادان راهنما و مشاور در امر پژوهش مهارت یافته و پخته شده‌اند حال آنکه پژوهشگران اقدام پژوهی در آموزش و پرورش خود جوش هستند و بدون اینکه دوره ی خاص حضوری دیده باشند تنها به صرف علاقه و دغدغه مشکلات دانش‌آموزان به این سمت گرایش پیدا کرده‌اند. آنها با تمام گرفتاری‌ها و مشکلات فراوانی که زمانه برای آنها تدارک دیده است تلاش می‌کنند که مشکلات دانش‌آموزان را حل کنند و سپس اقدامات بهینه و حاصل کار خود را در قالب یک طرح پژوهشی ارائه کنند و مسلماً کمیته‌های پژوهشی و شوراهای تحقیقات و هیئت داوران همایش‌های پژوهشی نباید انتظاری را که از پژوهشگران حرفه‌ای و آکادمیک دارند از پژوهشگران تازه‌کار اقدام‌پژوهی داشته باشند. (آتش دامن، ۱۳۸۶)
- بسیاری از معلمان و دست اندرکاران تعلیم و تربیت از طرح‌ها و ایده‌های خوبی در رابطه با حل مشکلات دانش‌آموزان برخوردارند و می‌توانند با علاقه و ذوق فراوان به تحقیقات وسیع و گسترده‌ای اقدام کنند و در این راستا اقدامات مختلفی هم انجام داده‌اند و در کار خود هم موفق بوده‌اند، اما از این هراس دارند که گزارش‌های تحقیقی آنها مورد تأیید کمیته‌های پژوهشی و شوراهای تحقیقات قرار نگیرند و احیاناً رد شوند.
از این جهت گزارش‌های تحقیق خود را ارائه نمی‌دهند. در این خصوص کارشناسان و رابطین و مسؤولین تحقیقات ادارات و مدیریت‌ها هر از گاهی به واحد‌های آموزشی بروند و از نزدیک با طرح‌ها و ایده‌های معلمان علاقه مند آشنا شوند و پژوهش‌های آنها را در هر سطحی مورد حمایت قرارداده و به آنها جهت‌دهی مناسب بدهند و در نظر داشته باشند که «کوچک زیباست» و برای رسیدن به قله‌های مرتفع باید ابتدا از تپه ماهورهای کوچک عبور کرد.
- نشریات تخصصی پژوهشی که در دسترس همه معلمان قرار گیرند بسیار کم است، آنچه هم هست کفایت نمی‌کند. هم اکنون به جز نشریات پژوهشی که در تیراژی محدود در سطح بعضی از ادارات آموزش و پرورش منتشر می‌شود، کمبود این نشریات کاملاً محسوس است. مقالات برگزیده طرح معلم پژوهنده راهنمایان خوبی برای پژوهشگران نو پا جهت تهیه و ارائه هر چه بهتر فعالیت‌ها و پژوهش‌ها هستند که باید در نشریات پژوهشی چاپ شوند و در تیراژی وسیع در اختیار تک تک معلمان قرار گیرند.
- پژوهشگران اقدام پژوهی با دست خالی کار می‌کنند و حق الزحمه پژوهشگران برگزیده و دیگر دست اندرکاران امر پژوهش هم بسیار ناچیز است و صرفاً علاقه فراوان و دغدغه مشکلات دانش‌آموزان، آنها را به این سمت و سو کشانده است که مسؤولین امر باید در این خصوص توجه جدی مبذول دارند.
-کمبود منابع تحقیق یکی دیگر از مشکلات فرا روی معلمان است که به شدت احساس می‌شود. کتب و نشریاتی که جهت ادبیات پژوهش احتیاج است در دسترس همه نیست و استفاده از اینترنت هم برای همه معلمان مقدور نیست. از این جهت باید مراکز اطلاع رسانی فرهنگیان به صورت وسیع گسترش یابند و نرم افزارهای آموزشی و مجلات علمی پژوهشی و تألیفات و منابع اطلاعاتی در خصوص اقدام پژوهی تدارک دیده شده خود را به‌راحتی در اختیار همه معلمان پژوهنده قرار دهند و نیز آدرس سایت‌های پژوهشی را در اختیار کاربران پژوهشگر بگذارند تا آنها بتوانند به‌راحتی از آن سایت‌ها بازدید کنند.
- یکی دیگر از محدودیت‌ها و مشکلات، نداشتن امکانات رفاهی از قبیل وسایل تکثیر و چاپ است که انرژی و وقت زیادی از معلمان را به خود اختصاص می‌دهد. اکثر پژوهشگرانی که در قالب اقدام پژوهی کار می‌کنند مقاله‌های خود را نزد مراکز خدمات کامپیوتری غیر معتبر تایپ می‌کنند که اغلب پر از غلط است و نیز قسمت‌هایی حذف می‌شود که تسلسل و مفهوم گزارش را به کلی عوض می‌کند. در این خصوص ادارات آموزش و پرورش باید تسهیلاتی تدارک ببینند و در اختیار پژوهشگران علاقه مند قرار دهند تا آنها از این جهت دغدغه نداشته باشند.
- به منظور تشویق و ترغیب و حمایت معلمان پژوهشگر و معرفی و ترویج آثار برتر آنها لازم است هر از گاهی همایش‌های اقدام پژوهی در مناطق و استان‌ها برگزار شود تا صاحبان مقالات برگزیده بتوانند آثار خود را در آن همایش ارائه دهند و مقاله‌های برتر را مورد تقدیر قرار دهند، تا معلمان پژوهشگر اعتماد به نفس بیشتری پیدا کرده و بتوانند در این مسیر گام‌های محکم‌تری بردارند و دیگران هم از یافته‌های آنها بهره ببرند.
● نتیجه‌گیری:
از آنچه گذشت، این نتیجه حاصل می‌شود که آموزش و پرورش پژوهش ویژه خود را می‌طلبد که محور اساسی آن باید تغییر و تحول در کلاس و جریان یاددهی و یادگیری باشد. یکی از محورهای تحول در آموزش و پرورش که باعث تحول اساسی در نظام تحقیق و توسعه می‌شود طرح معلم پژوهنده «پژوهش در عمل» یا اقدام پژوهی است. این برنامه توانسته است سال به سال بر تعداد علاقه‌مندان خود بیافزاید و انبوه زیادی از فرهنگیان را به سوی مطالعه و تحیقیق سوق دهد و بر این گفته که عنوان می‌شد: «پژوهش فقط مختص به آدم‌های دانشگاهی و دانشمندان است و هر کس نمی‌تواند پژوهش کند» خط بطلان کشید. پژوهش در عمل که یکی از روش‌های تحقیق توصیفی است هر ساله بین شاغلان رسمی واحدهای آموزشی اجرا می‌شود و بر این باور بنا شده است که تا خود معلمان وارد میدان پژوهش نشوند، نمی‌توانند فقط به اتکای یافته‌های پژوهشی پژوهشگران دانشگاهی و مرسوم تحول چشم گیری در نظام آموزشی و پرورش به وجود آورند.

غلامرضا آتش‌دامن
فهرست منابع و مآخذ:
۱ - آتش دامن، غلامرضا (۱۳۸۶) مقاله اقدام پژوهی، روشی برای بهبود فعالیت‌ها روزنامه اطلاعات، شماره ۲۴۱۰۶
۲ - آتش دامن، غلامرضا (۱۳۸۶) پژوهش در عمل و جایگاه آن در آموزش و پرورش نشریه بهار سبز، شماره ۹۷
۳ - آهنچیان، محمدرضا.... ] و دیگران ] اقدام پژوهی: راهبردی برای بهبود آموزش و تدریس، گردآورنده رضا ساکی، انتشارات پژوهشکده تعلیم و تربیت، چاپ اول
۴ - اسمیت، فیلیپ (۱۳۷۰) ذهنیت فلسفی در مدیریت آموزشی، ترجمه دکتر محمد رضا بهرنگی، ناشر مترجم.
۵ - سرمد، زهره... ] و دیگران ] (۱۳۷۸) روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، انتشارات آگاه
۶ - عبادی، غلامحسن (۱۳۸۲) خلاصه گزارش‌های اقدام پژوهی معلمان پژوهنده استان خوزستان
۷ - فضلی‌خانی، منوچهر.... ] و دیگران ] (۱۳۸۵) راهنمای عملی پژوهش «روش تحقیق» تهران، انتشارات ابوعطا
۸ - قاسمی پویا، اقبال (۱۳۸۳) راهنمای علمی پژوهش در عمل، انتشارات پژوهشکده تعلیم و تربیت
۹ - قاسمی پویا، اقبال (۱۳۸۲) راهنمای معلمان پژوهنده، تهران، نشر اشاره، چاپ سوم
۱۰ - مک نیف... ] و دیگران ] (۱۳۸۲) اقدام پژوهشی (طراحی، اجرا، ارزشیابی) ترجمه محمدرضا آهنچیان، تهران، انتشارات رشد

منبع : بانک اطلاعاتی آموزش و پرورش ایران