شب؛ بهترین زمان معراج

انسان همواره در جست وجوی آسان و کوتاه ترین راه برای رسیدن به اهداف و مقاصد مادی و معنوی خویش است. از این رو جست وجوی روش های ساده و آسان و کوتاه، به عنوان دغدغه ای، ذهن و فکرش را مشغول می دارد. دست یابی به کمال و عروج معنوی نیز یکی از مقاصد و اهداف عالی انسانی است که ذهن بسیاری از انسان های باشخصیت طبیعی و سالم را به خود مشغول داشته است. هر شخصیت سالم از نقص بیزار و در پی کمال است. شاید بتوان گفت یکی از راه های شناسایی کوتاه ترین و ساده ترین روش کمالی، بازخوانی آیات الهی است که به عنوان آفریدگار هستی و انسان از همه امور آگاه و خبیر است. این نوشتار کوششی است تا یکی از راه های رسیدن به کمال از دیدگاه خداوند بیان و تبیین شود. با هم این مقاله را از نظر می گذرانیم.
● شب، زمان معراج پیامبران
شب که در اصطلاح فاصله زمانی غروب خورشید تا طلوع فجر است، از نظر قرآن آفریده خداوند است و این که خداوند آن را همانند روز آفریده است و این گونه نیست که عدم چیزی همانند فقدان خورشید دانسته شود. از نظر قرآن مرگ و شب و برخی از امور دیگر موجود در هستی، بر خلاف باورهای عمومی از آفریده های خداوند است. این بدان معنا است که دست آفریدگاری توانا در کار است تا این امور به این شکل آفریده شود که ظاهری عدمی دارد. هر چیزی که آفریده الهی است در راستای اهداف کلان و اصلی خلقت و آفرینش است و نمی توان آفریده ای را یافت که بیهوده باشد و یا در مسیر کمال هستی و انسان نباشد. از این رو از نظر قرآن، ابلیس و شیطان نیز آفریده ای است که برای تکامل هستی و کمال یابی انسان بسیار مهم و مؤثر است.
به هر حال در تحلیل و نگاه قرآنی، شب از آفریده های الهی به منظور برآوردن اهداف و مقاصدی کمالی است که می بایست شناسایی و از آن بهره درست برده شود. (یونس آیه ۶۷ و انعام آیه ۹۶ و فرقان آیه ۴۷ و نمل آیه ۸۶ و آیات دیگر)
شب بخشی از زمانی است که انسان با آن آشناست. این بخش از زمان، اوقاتی را شامل می شود که آغاز آن زمان شفق و سرخی افق مغرب پس از غروب (مصباح ج ۱ و ۲ ص۳۱۸) و پایان آن با طلوع فجر و فلق در سمت شرق خاور است (اسراء آیه ۷۸ و بقره آیه ۱۸۷) که از آن به صبح یاد می شود. (هود آیه ۸۱)
این زمان از نظر قرآن از جایگاه خاصی برخوردار است که مهم ترین و اساسی ترین آن، زمان تفکر و معراج پیامبران از جمله پیامبراکرم(ص) است. (اسراء آیه ۱) خاصیت زمانی همانند دروازه هایی است که آدمی از راه آن به شهری وارد می شود. از نظر قرآن، جهان مادی و معنوی دارای دروازه هایی است که تنها از راه آن می توان وارد جایی شد و به تقرب و مکانت معنوی دست یافت.
از این رو خداوند در آیات چندی از راه های آسمان و اقطار آن خبر می دهد که تنها از راه آن می توان وارد بخش مادی دیگری از جهان و یا معنوی آن شد. اگر برای هستی، جهان و عوالم متوازی فرض شود که از نظر نقلی اثبات شده و از نظر علمی نظریاتی آن را تایید می کند می بایست راه هایی برای انتقال از هر یک از جهان های متوازی مادی و معنوی به سمت و سویی دیگر باشد که از آن به درها و راه های آسمان و جهان دیگر تعبیر می شود.
● تفاوت ساعات و لحظات زمانی
آیات قرآنی برای برخی از زمان ها و مکان اقتدار و خصوصیات ویژه ای را بیان می کند که بیانگر تمایز هر زمانی از زمان دیگر است. اگر برای زمان روز بتوان لحظات و ساعاتی را درنظر گرفت هر دم و لحظه ای می تواند خصوصیت ویژه ای داشته باشد که با دم و ساعت دیگر متمایز است و این بیانگر آن است که همه لحظات و ساعات همانند هم نیستند و نمی توان مدعی شد که تفاوتی میان ساعات و زمان ها نیست. برخی از ساعات و لحظات از خصوصیات و ویژگی های برتری برخوردار می باشند که ساعات دیگر از آن برخوردار نیستند.
از نظر علمی نیز برای انسان اثبات شده که ساعات و لحظات زمانی، تفاوت ها و تمایزهائی با هم دارند و در برخی از زمان ها قدرت و اقتداری وجود دارد که تأثیر شگرف بر رشد و نمو گیاهان و یا حتی در ژرفای زمین و خاک به جا می گذارد. در تحقیقات علمی ثابت شده است که در برخی از زمان ها جنین در زهدان به گونه ای دیگر تحت تأثیر زمان قرار می گیرد.
در آیات قرآنی زمان نماز و نیایش به گونه ای مشخص می شود که تحت تأثیر زمان است وعده های پنج گانه میقات با خداوند و نمازهای شبانه روز براساس تأثیر زمان انتخاب و مشخص شده است و این گونه نیست که زمان فضیلت تنها امری قراردادی و اعتباری باشد و تأثیری در روند ارتباط و تقرب میان آدمی و خداوند نداشته باشد؛ بلکه زمان ها و اوقات پنج گانه که از آن به وقت فضیلت نماز یاد می شود تأثیرات شگرفی در جان و وجود آدمی به جا می گذارد که برای بسیاری محسوس نیست؛ زیرا این تأثیرات همانند رشد و نمو گیاهان است که تنها برای برخی و آن نیز با بهره گیری از فن آوری پیشرفته روز امکان پذیر است. توده مردم تنها پس از چند روز و یا ساعت وقتی برگی می روید و یا گلی می شکفد از آن آگاه می شوند. تأثیرات آرام و پیاپی در آدمی همانند رویش گیاهان و شکوفه ها رخ می دهد که به چشم نمی آید.
به هرحال برخی از زمان ها در روز و یا شب از ویژگی های اختصاصی تر برخوردار می باشند. به این معنا که اگر برای مقطع زمانی روز ما ویژگی ای شناسایی کنیم برای هر جزء خاص آن نیز می توان ویژگی های دقیق و لطیف تری جست. این مسأله درباره شب نیز صدق می کند. از این رو بخشی از شب از اقتدار و ویژگی بیش تر برخوردار می باشد.
اگر بخواهیم شکل محسوس تری به این مطلب بدهیم می توان به زمین و بخش های آن اشاره کرد. در برخی از مناطق، آب و هوا به گونه ای است که بسیار مناسب برای رشد و نمو گیاهان است و در برخی دیگر این امکان فراهم نیست. به تعبیر قرآن برخی از سرزمین ها سرزمین پاک و طیب است که هر آن چه در آن می روید مفید و پاک و پاکیزه است و در برخی دیگر از سرزمین ها که خبیث است جز خار و خاشاک نمی روید و برکتی ندارد. زمان ها نیز این گونه متفاوت است و آثار متفاوتی را به دنبال دارند.
● فواید شب
شب به طور کلی بخشی از زمان است که به عنوان آفریده خاص خداوند معرفی شده است. برای آن فواید و آثاری در آیات قرآن بیان شده تا گرایش مردم بدان افزایش یابد و آدمی بتواند از آن برای تعالی و تکامل و تقرب بهره گیرد؛ زیرا شناخت، یکی از عوامل اصلی تغییر رفتار در آدمی است. در روان شناسی اثبات شده است که رفتار آدمی متأثر از عواملی شناختی و عاطفی است. اگر برای نگرش سه مولفه شناختی و عاطفی و رفتاری برشماریم بی گمان عوامل شناختی و عاطفی نقش مهمی را ایفا می کنند و در حقیقت آن دو هستند که رفتار آدمی را تحت تأثیر قرار می دهند و مدیریت می کنند. از این رو قرآن بر عوامل شناختی و عاطفی تأکید می ورزد و حتی ایمان را ترکیبی از عوامل شناختی و عاطفی بر می شمارد و می گوید که عمل و رفتار آدمی تحت تأثیر این دو عامل اصلی نگرش قرار دارند.
قرآن برای تحریک مردم برای بهره گیری از اقتدار زمانی شب، فواید مهم و اساسی را برمی شمارد که زندگی آدمی را دگرگون می سازد.
نخستین فایده و اثری را که قرآن برای شب بیان می کند، آرامش است. سکوت شبانه و آرام یابی موجودات بسیار هستی و کم شدن سر و صدا در محیط موجب می شود که آرامشی در محیط و در نتیجه آن در جان آدمی ایجاد شود.
● خوشبختی در آرامش
اگر برای آدمی چیزی به عنوان فضیلت ارزشی سعادت و خوشبختی فرض کنیم که به عنوان تنها دغدغه او مطرح می شود، این امر یعنی سعادت، دو مؤلفه و عنصر اصلی دارد که به سعادت و خوشبختی معنا و مفهوم می بخشد. به این معنا که سعادت چیزی جز آرامش و آسایش نیست. از این رو همواره در جست وجوی آن است تا عوامل و زمینه ها و بستر آرامش روحی و اجتماعی خود را فراهم سازد و وسایل رفاه و آسایش خویش را مهیا کند. البته تفاوتی در این مسأله نیست که این سعادت و خوشبختی دنیوی و یا اخروی و یا هر دو باشد. همگان در جست وجوی سعادت و خوشبختی هستند با این تفاوت که حوزه و دامنه آن با توجه به نگرش آدمی و بینش وی متغیر است. برخی، تنها سعادت دنیوی را می جویند و از خداوند حسنات دنیا را می خواهند و برخی تنها به آخرت می نگرند و حسنات اخروی را می خواهند و تنها جماعتی اندک هستند که دین و دنیای خویش را به گونه ای ترسیم و تصویر می کنند که از هر دوی آن ها بهره ببرند و از سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت بهره مند گردند.
دست یابی به یکی از عناصر اصلی خوشبختی دنیوی و اخروی یعنی آرامش، از راه شب امکان پذیر است. کسی که در جاده شب حرکت می کند می تواند دست کم از بخشی از ایستگاه های شبانه به خوبی بهره گیرد. از این رو خداوند از مؤمنان می خواهد که فرصت شب را غنیمت بشمرند و دست کم در سحرگاهان و یا فجر از آن بهره گیرند.
● روز برای تلاش و شب برای آرامش
البته همه به طور طبیعی از آرامش شبانه بهره می برند و فایده شب همگان را دربر می گیرد. شب زمانی است که خداوند برای آرامش آدمی آفریده است. اگر این زمان آفریده نمی شد شاید برای بسیاری از مردم که همواره دغدغه طلب دنیا و گردآوری ثروت را دارند فرصت آرامشی پدید نمی آمد. با آن که شب آفریده شده و ناخواسته آدمی را به سوی خواب و آرامش سوق می دهد، با این همه بشر در جست وجوی دنیا آن چنان تلاش دارد که با فن آوری های خویش آن را به روز کاری تبدیل می کند تا بتواند بهره بیش تری از روز برد. در تفسیر و تحلیل قرآن، روز، زمان جست و جوگری آدمی برای دست یابی به منافع مادی دنیوی است. و لذا از آن به «سبح طویل» (تلاش طولانی» یاد می کند. با این که این روز خود به اندازه کافی طولانی و بلند است ولی بسیاری که در جست وجوی دنیا هستند همین زمان را اندک می شمارند و بخشی از شب را بلکه بخش اعظم آن را به درآمدزایی و گردآوری ثروت تبدیل می کنند و تنها بخشی کوچک را می خوابند و یا برای تفکر در هستی از آن بهره می گیرند. در حقیقت آنان با بهره گیری از فن آوری، کوشیدند تا زمانی از آرامش شبانه و بهره گیری تکاملی را به سبح طویل خویش بیافزایند و دنیا را بجویند و این درحالی است که همه آن چه را گرد می آورند می بایست فرو گذارند؛ زیرا خداوند وارث همگان است و اوست که میراث السموات و الارض را خواهد برد و همه می بایست آن را به صاحب اصلی آن بازگردانند و این سباحان روز و شب تنها از خسران و زیان در سرمایه های کمالی خود بهره می برند و وارثان هیچ می شوند؛ زیرا که ترازوی وجودیشان از هیچ خالی می شود و «خفت موازینه» می گردد.
به هرحال خداوند شب را برای آرامش آفریده و این یکی از مهم ترین فواید شب برای آدمی است. (انعام آیه ۹۶ و یونس آیه۶۷ و فرقان آیه ۱۰۴۷ و آیات دیگر)
● خواب، بهترین هدیه خدا
از دیگر فوایدی که قرآن برای شب برمی شمارد خواب است. به این معنا که خواب در شب بهترین چیزی است که خداوند به آدمی هدیه کرده است. آدمی در خواب است که به آرامش تن و حتی روح دست می یابد. بسیاری از کسانی که با مصیبت های بزرگ و جانگداز روبه رو می شوند در خواب به آرامش دست می یابند و این مسأله افزون بر این است که تن آدمی با خواب به آرامش می رسد و توانایی و قدرت از دست رفته اش دوباره بازسازی می شود.
خداوند در آیه ۲۳ سوره روم خواب در شب را به عنوان یکی از آیات قابل تفکر برای آدمی دانسته و از انسان خواسته تا در این باره به تحقیقات و پژوهش های علمی رو آورد تا بداند خواب شب تا چه اندازه برای کمال آدمی و دست یابی به موفقیت ها مؤثر است.
خواب شبانه از نظر قرآن نوعی قبض روح و بازگشت به اصل خود است تا در این قبض، روح دوباره بازآفرینی شود و قدرت و توانمندی هایی به او بخشیده و یا الهام گردد. مرگ موقت آدمی افزون بر کاربردهای رستاخیزی و تغییر در بینش و نگرش انسان به هستی، عاملی مهم برای ترقی و توانایی های جدید می شود.
● تشبیه شب به لباس
پوشش شب از دیگر فوایدی است که قرآن برای آدمی برمی شمارد. به این معنا که آدمی در شب تحت پوشش شب قرار می گیرد و اجازه داده نمی شود تا عناصر مزاحم، آرامش او را بر هم زند و او را به سوی تشویش و اضطراب براند.
به نظر می رسد که تشبیه شب به لباس در آیات چندی چون آیه ۴۷ سوره فرقان به این معنا است که شب همانند لباس عمل می کند که هم او را می پوشاند و هم او را از شر برخی از عوامل محافظت می کند. در شب است که بسیاری از چیزهایی که آدمی را می آزارد از چشم او مخفی می شود و آرامش را به او هدیه می کند. (نباء آیه ۱۰ و فرقان آیه ۴۷)
چنان که پیش از این گفته شد برخی از زمان ها دارای اقتدار خاص و ویژه ای هستند که رویش گیاهان در شب از مسایلی است که در آیه ۲۹ تا ۳۱ سوره نازعات بدان اشاره شده است. این بدان معناست که شب در رویش گیاهان و یا تغییرات مهم در آن ها از نقش مهم و اساسی برخوردار می باشد. از فواید دیگری که قرآن برای شب برمی شمارد می توان به بهره گیری انسان از آن برای دست یابی به تقویم و موقعیت های زمانی برتر و بهتر یاد کرد. (اسراء آیه ۱۲) اگر شب نمی بود شاید انسان راهی برای محاسبه زمان و شمارش سال ها نداشت و نمی توانست از بهترین زمان ها برای بهره گیری استفاده کند؛ زیرا در این صورت همه زمان ها برای او یکسان می شد و این در حالی است که زمان ها تفاوت های محسوس و مهمی دارد. با آن که شب خلق شده است و تفاوت محسوسی با روز دارد اما عده ای تفاوتی میان شب و روز نمی بینند و با شب و روز خویش یکسان برخورد می کنند، این در حالی است که تفاوت های میان شب و روز و میان ساعات آن بسیار افزون تر از تصوری که داریم می باشد.
در ارزش و اعتبار شب و آثار و فواید آن همین بس که خداوند در آیاتی بسیار به این آیه وجود سوگند خورده است تا ارزش آن را به مردم بشناساند. (شمس آیه ۴ و لیل آیه ۱ و فجر آیه ۴ و آیات دیگر)
● ویژگی های بخش هایی از شب
بخش هایی از شب از اقتدار و فواید و آثار بیش تری نسبت به بخش های دیگر آن برخوردار است که در آیات چندی بدان اشاره شده است. از جمله این بخش ها، زمان سحر و فجر است که در آیاتی، تهجد د رآن بسیار مهم شمرده شده و در برخی دیگر خواندن قرآن به عنوان قرآن مشهود و تاثیرگذار در جان آدمی مطرح گردیده است.
ذکر شبانه و تضرع و گریه و زاری در آن در زمانی که بسیاری از مردم در آرامش و خواب هستند، روح و جان آدمی را جلا می دهد و زمینه های تکامل و معراج آدمی را فراهم می آورد. (اعراف آیه ۲۰۵ و نیز انسان آیه ۲۵) از آن جایی که معراج در حوزه تسبیح قرار می گیرد و آیات قرآنی در معراج پیامبر با تسبیح خداوند آغاز می شود تا جسمانیت را از خداوند تنزیه کند، تسبیحات شبانه به عنوان امری مفید در تکامل و معراج آدمی مطرح می شود و در آیه ۱۳۰ سوره طه و نیز ۵۵ آیه غافر بر آن تاکید می شود.
در این میان اگر برای همه سحرگاهان و فجر اعتبار و اقتدار خاصی مطرح شده برای شب های دهگانه ای که براساس روایات دهه اول ذی الحجه است، ارزش و اعتباری مطرح می شود که می گویند زمان معراج بسیاری از پیامبران بوده است. بنابراین لازم است که از این شب های دهگانه که در آیات ۱ و ۲ سوره فجر بیان شده به خوبی بهره برد. (المیزان ج ۲۰ ص ۲۷۹)
این ها مواردی است که در قرآن نسبت به جایگاه و ارزش شب و شب زنده داری بیان شده است. مباحث پیرامون هر مطلب و موضوع وقتی دیگر را می طلبد که در حوصله این نوشتار نیست.

محمد باقر منصوری

منبع : روزنامه کیهان