جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا

وفاق، ثروتی که نمی‌توان از آن گذشت


وفاق، ثروتی که نمی‌توان از آن گذشت
مقاله فهمی هویدی روزنامه‌نگار مشهور مصری که در روزنامه الاهرام درباره لزوم استحکام روابط ایران، مصر و اعراب نوشته شده است.
۱) نمی توانیم از این اعتراف فرار کنیم که مثلث قدرت در شرق شامل اعراب نمی­شود تا زمانی که اعراب خود را تا مسافت­های طولانی از ایران و ترکیه نگه داشته­اند.
به یاد می­آورم زمانی که موضوع مثلث قدرت را در کتاب "استراتژیک استعمار و آزادی" اثر دکتر جنال حمدان که در دهه شست منتشر شد مطالعه کردم. یعنی سه قدرت اعراب، ایرانی­ها و ترک­ها که یک گروه استراتژیک واحد را تشکیل می­دهند، همواره در ذهن غربی­ها چه شرق شناسان و چه استراتژیست­های نظامی وجود داشته است. غربی­ها از قرن هجدهم و نوزدهم فکر استیلا بر منطقه را در سر می­پروراندند و چون اتحاد این سه قدرت با منافعشان در تضاد بوده از جلوگیری کرده و با همین هدف به تکه پاره کردن خاورمیانه پس از جنگ جهانی اول در اوایل قرن بیست و یکم پرداختند.
می­دانم صحبت از وفاق عربی – ترکی – ایرانی اکنون در مرحله­ای است که باعث بی­اعتمادی می­شود، حداقل در دنیای عرب که خود ضلع سوم این مثلث است که این چنین است، اگر دنیای عرب همانند ترک­ها و ایرانی­ها از یک نظام واحد برخوردار بودند، موضوع برایشان تا به این اندازه سخت نمی­شد. اعراب متشکل از ۲۲ کشورند که هیچ کدام با هم وفاق و هم­دلی ندارند که مهمترین دلیلش مسائل سیاسی است که این باعث شده میان کشورهای موافق با گسترش روابط با ایران و ترکیه و کشورهای مخالف اختلاف نظر به وجود آید. البته در بعضی جاها مانند قطر وفاق میهنی­ای وجود دارد که بتواند در بعضی حالت­ها مشکلات لبنان، عراق و یمن را برای مثال حل و فصل کند.
می­دانم در راه کسانی که به فکر هم­دلی با ایران و ترکیه هستند، فرش گل پهن نکرده­اند. زیرا این فکر در اکثریت آنها نفوذ کرده که ترک­ها پشتوانه خوبی به حساب نمی­آیند و ایرانی­ها نیز قابل اعتماد نیستند. موضوعی که باعث خلل در ایجاد وفاق میان کشورهای ترکیه و ایران و دنیای عرب می­شود.
این را هم می­دانم که وفاق میان این سه قوا باب میان قدرت­های جهانی نیست، همان طور که در مصالحه میان فتح و حماس از حق وتویشان استفاده کردند و اجازه ندادند این دو گروه عمده فلسطینی به صلح برسند، اما در عوض با مصالحه میان ایرانی­ها، ترک­­ها و عراقی­ها نتوانستند مخالفت کنند. اگر چه کشورهای غربی در تلاشند که این وفاق را هم به هم بزنند.
۲) هیچ کس نمی­تواند آنچه گفته­ام را نادیده بگیرد، منظورم همان وفاقی بود که درباره اش نوشتم، یعنی پل تفاهم با گشودن دروازه­ها برای تبادل مصالح. لازم نیست در هر چیزی توافق صورت بگیرد، بلکه این کار دعوتی است برای اداره اختلاف­ها، همان چیزی که در سرمقاله قبلی به آن اشاره کردم. ]این یادداشت در سایت دیپلماسی ایرانی منتشر شد[. تاسیس اتحادیه عرب در حقیقت با همین هدف بود که با مضمون امت عرب پایه­گذاری شد. وجود این اتحادیه مانعی در اختلاف­های مرزی عربستان با یمن و امارات ایجاد نکرد. یا مانعی در اختلاف­های بین الجزایر و مغرب یا سودان و مصر یا سوریه و لبنان، یا کویت و عراق به وجود نیاورد. حتی برخی کشورها پا روی زخم­های عمیق گذاشتند و با اسرائیل رابطه برقرار کردند که زخمی میان ما و آنها ایجاد کرد. از این رو نباید ممانعتی برای آشتی میان کشورهای عربی با یکدیگر وجود داشته باشد، یا وفاق همدلی با ایرانی ها و ترک­ها، اگر ما واقعا به فکر مصالح عالی و امنیت منطقه هستیم و خودمان بر تقدیرمان حکم می­کنیم نباید از گسترش روابط با ایران و ترکیه سر باز بزنیم.
تمام کشورهای جهان در هر نقطه خاکی برای دفاع از مصالح و امنیتشان با یکدیگر رابطه برقرار می­کنند. نمی­دانم پس چرا باید خود را استثنا بدانیم. آیا محاسبات نیروهای خارجی در منظومه اقلیمیمان بر محاسبات مصالح کشورهای منطقه ارجحیت دارد؟
وانگهی، اکنون زمانی است که ترکیه به سمتی پیش می­رود که به یک قدرت مرکزی سیاسی و اقتصادی تبدیل شود و ایران نیز به یک قدرت هسته­ای که یک بازیگر اساسی در منطقه باشد. از این رو معقول و مقبول نیست که اعراب در جایی بایستند که جدا و پراکنده از محیط پیرامونیشان تنها به حفظ منافع امریکا که بر اساس قواعدش به آنها فشار می­آورد یا آنها را به گرو می­گذارد، فکر کنند و باقی بمانند.
آنچه بیش از همه اهمیت دارد، این است که در منطقه­ای که ما در آن زندگی می­کنیم و در غرب آسیا قرار دارد، کانون مهمترین درگیری­ها به علت وجود منابع اصلی انرژی دنیا و حمل و نقل آن (از چین و هند گرفته تا اروپا) یا به دلیل موقعیت استراتژیکش به عنوان پل اروپا – آسیا یا به دلیل درگیری­ اعراب و اسرائیل که اعتقاد شخصی من نیست بلکه بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران به آن اعتقاد دارند، از نیم قرن اخیر تا کنون بوده است.
اگر تمام اینها درست باشد، عقل کامل و سالم که به فکر آینده ملت است و آن را دوست دارد، ضرورت توافق میان سه قدرت اصلی را حس می­کند و خود را از تحقق مصالح مشترک و رویارویی با تهدیدات خارجی فارق نمی­داند و خوب می­داند امنیت منطقه که امنیت عربی جزئی از آن است جز با گشودن باب وفاق امکان نمی­یابد.
۳) این موضوع را نباید از یاد برد که برخی از پژوهشگران علوم سیاسی و مراکز فعال در پژوهش­های آینده­شناسی عربی و در نوع تخصصی آن مرکز مطالعات وحدت عربی در بیروت بر روی گفت و گوهای عربی – ایرانی و عربی – ترکی مطالعات ویژه­ای انجام داده­اند. مثلا این موسسه در سال ۱۹۹۶ نشستی را با موضوع مثلث اسلامی در بیروت ترتیب داد، یا مرکز مطالعات استراتژیک الاهرام تا کنون کنفرانس­های بسیاری را درباره روابط مصر – ایران برگزار کرده است. مشابه چنین نشستی را مرکز گفت و گوی تمدن­ها وابسته به دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه قاهره، و چندین نشست برای ارتباطات عربی – ایرانی و عربی – ترکی برگزار کرده است. همچنین فصلنامه لبنانی امور خاورمیانه و ماهنامه روابط سیاست بین المللی مصر نیز اهتمام ویژه­ای به این موضوع داشته­اند. مرکز مطالعات الجزیره حتی از این هم فراتر رفت و خواستار تاسیس کنگره مشرق برای اداره گفت وگوهای عربی – ترکی – ایرانی شد. این موسسه حتی با همین هدف نشست­هایی را در دوحه در اوایل ماه ژوئن برگزار کرد که در آن نخبگان و روشنفکران فعال در این سه حوزه حضور داشتند که مقدمه­ای برای آغاز به کار این کنگره به حساب می­آمد.
این نخستین بار بود که روشنفکران این کشورها فرصت می­یافتند رو در روی هم بنشینند و درباره چگونگی تحقق رویای وفاق مورد بحث ما به بحث و تبادل نظر بپردازند. البته آنچه در این گفت و گوها گذشت چیزی نیست که بتوان در مطبوعات منعکس کرد اما تلاش می­کنم نکات مهمی که می­توان بیان داشت را در این جا بیاورم به ویژه آن مواردی که بر روی مواضع ایران و ترکیه به طور اخص متمرکز بود.
درباره ایران، روشنفکران ایرانی از فعالیت­های مرکز الجزیره به استثنای دوران ناصری پرداختند و گفتند، اعراب در ابتدا بیشتر تلاش داشتند از شاه ایران حمایت کنند، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۷۹ این نگرش که بیشتر مورد حمایت سیاست­های امریکا و اسرائیل بود، تغییر یافت. در آن موقع ]دوران شاه[ دشمنی با تمایلات عربی بسیار بالا بود به گونه­ای که حتی تلاش واژه­های عربی از فارسی زدوده شوند. به اعتقاد آنها این خود شاه بود که جزایر سه گانه را به انضمام ایران در آورد بدون آن که هیچ برنامه قانونی برای آن تعریف کند که مشکلات آن تا با حال باقی مانده، در برابر برنامه هسته­ای ایران نیز باید گفت که توافق­نامه آن از سال ۱۹۷۵ با واشنگتن امضا شد و همگان هم در برابر آن سکوت اختیار کردند. در سال ۱۹۷۸ جیمی کارتر با راه اندازی ۶ تا ۸ مرکز هسته­ای در ایران که ارزشی معادل ده­ها میلیارد دلار داشت، موافقت کرد و امریکا نخستین کشوری بود که برای تاسیس مرکز هسته­ای در ایران اقدام کرد.
پس از انقلاب هنگامی که استراتژی ایران بر منطقه و خاورمیانه متمرکز شد، ایران علیه اسرائیل در آمد، با سیاست­های امریکا به مخالفت برخواست و مقاومت را تایید کرد و حتی از سیاست­های حمایت از مقاومت ناصر نیز جلوتر رفت، این باعث شد تا روابط ایران با بسیاری از کشورهای عرب منطقه نیز دچار تغییر شود. حتی از اساس بر موضوع همکاری نیز شک و شبهه وارد آمد، به گونه­ای که اعتماد در گفت و گوها برای برقراری روابط در میان دو طرف از بین رفت و حتی در برخی موارد به مرحله قطعی روابط و فشار علیه یکدیگر نیز رسید. دو طرف قضایای مختلفی را علیه یکدیگر مطرح کردند که در نتیجه آن اعراب احساس کردند، وجود سایه امریکا امنیت بیشتری برایشان به ارمغان می­آورد، هم زمان با این تغییر نگرش ایرانی­ها نیز احساس کردند که امنیتشان در خطر است، اعراب به دلایل مختلف به نیات ایرانی­ها شک بردند، اول از همه فکر صدور انقلاب به خارج از ایران مطرح بود، بعد موضع ایران در برابر قضیه فلسطین، قضیه سه جزیره، امنیت خلیج فارس، آینده عراق، آینده لبنان و گسترش تشیع در دنیای عربی همگی باعث شد تا اعراب به نیات ایران شبهه وارد کنند.
این مشکلات که متراکم هم شده تا زمانی که کشورهای عربی و به ویژه کشورهای حاشیه خلیج ]فارس[ به برقراری روابط اقتصادی قوی با ایران اقدام نکنند، حل نخواهد شد، مثلا به رغم استمرار نزاع بر سه جزایر سه گانه، نزدیک به ۷۲۰۰ شرکت ایرانی در کشورهای حاشیه خلیج فارس فعالیت می­کنند که البته اغلب آنها در امارات متده عربی فعال هستند. (در راس الخیمه به تنهایی ۳۳۰ شرکت ایرانی فعال است و میزان سرمایه­گذاری ایرانی­ها در دبی تا سال ۲۰۰۶ به ۲۰ میلیارد دلار رسیده بود.) این موضوع بعدا می­تواند به هر دو طرف به حل مشکلاتشان بسیار کمک کند. این باید برای تمام کشورهای عربی الگو شود.
موضوع ترکیه کمتر پیچیدگی دارد. اگر به مذاکرات نشست دوحه که در آن احمد داوود اوغلو، مشاور عالی رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه داشت، بنگریم، می­بینیم که در آنجا درباره گفت و گوهای عربی – ترکی با فراغ بال بحث­های بیشتری شد. مجله سیاست بین­الملل در شماره ژوئن ۲۰۰۸ در این باره دو پژوهش مهم توسط دکتر ابراهیم البیومی غانم، استاد علوم سیاسی و کارشناس امور ترکیه و دکتر محمد نورالدین مدیر مرکز مطالعات استراتژیک در بیروت انجام داد، که بسیار قابل توجه بود.
خلاصه آنچه در این دو پژوهش آماده این است که روابط ترکیه – عربی از مرحله جدایی گذر کرده و بسیاری از اختلافات قبلی که در مرحله کمالیسم در سال ۱۹۲۳ آغاز شده بود، گذر کرده است. در اواخر قرن گذشته میلادی روابط ترکیه – عربی بسیار بهبود یافت، اما با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه در سال ۲۰۰۲ نقطه عطفی در این روابط به وجود آمد، تا بدانجا که دولت ترکیه خواستار عضویتش در اتحادیه عرب به عنوان ناظر شد. در این مدت تغییرات بسیاری در مواضع عربی به وجود آمد. تا کنون نیز روابط اقتصادی کشورهای عربی با ترکیه به رغم وجود خلل­ها و تعارضاتی که در روابط عربی – ایرانی وجود دارد، بسیار بهتر از روابط سیاسی آنها است.
۴) در گفت و گوهای نشست مشرق، توافقات کاملا واضح بود. به رغم وجود پافشاری مطالات استراتژیک و به رغم شور و هیجانی که دست­هایی که ایران و ترکیه به پایتخت­های عربی دراز کردند، نظام عربی تلاش چندان ملموسی برای جذب ایران و ترکیه برای به عضویت در آمدنشان در اتحادیه عرب نکرد. این دست­ها برای در آغوش کشیدن دراز نشده نبود بلکه برای تفاهم در زمینه­های امنیتی مشترک در قضایای مختلف دراز شده بودند. سیاستمداران تا کنون در این زمینه به موفقیتی نرسیده­اند.
اما توافق روشنفکران نه برای حل مشکلات بلکه برای کیفیت ادراه اختلاف­ها مفید و مطلوب بوده است. این باعث می­شود که تحرکی در رکود سیاسی که میان دو طرف به وجود آمده ایجاد شود، و حتما خدواند بهتر می­داند که چه سری در این رکود است، شاید روشنفکران بتوانند در این زمینه کاری از پیش ببرند، اگر تفاهمی به دست نیاید حداقل فهم بیشتری از یکدیگر حاصل می­شود و بخشودگی­ها آسان­تر صورت می­گیرد.
مترجم : سید علی موسوی خلخالی
منبع : دیپلماسی ایرانی


همچنین مشاهده کنید