مرثیه‌ای برای جانشینان بوعلی

آیا تا به حال فکر کرده‌اید اگر ابن سینا در دوران کنونی به دنیا می‌آمد و پزشک می‌شد چه می‌کرد؟!
اول شهریور ماه هر سال بزرگداشت پدر معنوی پزشکان ایرانی، بوعلی‌سینا است. از چگونگی تولد بوعلی اطلاعات زیادی در دست نیست. از اینکه او با سزارین به دنیا آمده یا با فورسپس پای بر خاک نهاده، چیزی نمی‌دانیم! از بررسی رادیولوژیک جمجمه او در همدان چنین استنتاج می‌شود که مادرش از دست متخصصان زنان جان به در برده! هم چنین پدر بوعلی آدم مایه‌داری نبوده و جراحان آن زمان توصیه زایمان در آب حوض یا هیپنوتیزم به وی نکرده‌اند!
● کجا طب آموخت؟
از اینکه آیا او در دانشگاه حکومتی درس خوانده یا آزاد، اطلاعات متقنی در دست نیست و در کتاب «مخارج التحصیلات العالیه» اشاره‌ای به موضوع نشده است. به علاوه به علت مفتی بودن علم و دانش در آن زمان، پدر بوعلی‌ شکایتی از شهریه دانشگاه آزاد نکرده و به احتمال ضعیف‌تر پدر بو‌علی به علت ملاحظات سیاسی از این دست‌ حرف‌ها طفره رفته است!
از اینکه آیا بوعلی خودش رشته پزشکی را انتخاب کرده یا با زور ترکه انار پدر و مادر وارد این رشته شده، اطلاع زیادی نداریم. در رساله تربیتی «شرح‌الاحوال البوعلی» آمده: او به دنیا آمد، دکتر شد و پس از چندی بمرد! این جملات ما را به این نکته رهنمون می‌کند که احتمالا در زمان بوعلی، پزشکی شغل آب‌ونون‌داری نبوده و دوم اینکه حکومت دخالتی در امور پزشکان نکرده و صحبتی از طرح خارج از مرکز و امتیاز‌گیری و تبعید اجباری نبوده است و اینکه بوعلی گاهی به میل خودش به عیادت بیماران به خارج از مرکز می‌رفته بنا به سلیقه خودش بوده و زور حکومت بالای سرش نبوده است!
● چگونه بیمار می‌دید؟
ابن ابو مفلوک در کتاب بیوگرافی می‌نویسد: «روزی ناخوش شدم. طبیبی خوش سیما از شهر، سوار بر حمار بر بالینم آوردند. نبضم بگرفت؛ در ‌ستاند و حالم خوش آمد. دگر بار تا زنده بودم احتیاجم به این جماعت نیفتادندی.» از اینکه در زمان بوعلی، پزشکان به دو گروه مغضوب (عمومی) و غیرمغضوب‌ (متخصص) تقسیم می‌شده‌اند مستندات زیادی نداریم، ولی در آثار به دست آمده از شهر سوخته، جنازه‌های پزشکان عمومی بیشتر از پزشکان متخصص بوده و این احتمال مطرح است که حکام محلی، آدم‌‌های نالایقی بوده و بی‌محابا نخبگان را به سمت طب هدایت نکرده، در صورتی که به آهنگر و کشاورز بیشتر نیاز داشته‌اند!
ابوعبیده جراح می‌نویسد: «یازده پسر داشتم؛ یکی به تجارت پرداخت و مالی فراوان اندوخت؛ دیگری کار دیوان پیشه کرد و تمام فامیل را استخدام دولت کرد؛ یکی در خدمت کاهنان معابد شد و با ظاهر فریبی، مال عوام بالا کشید. پنج پسر به نظامیه طب فرستادم؛ پس از چندی مطبشان نگرفت و یکی یکی بمردند!» از این رساله می‌فهمیم که در آن زمان تعداد پزشکان از تعداد بیماران بیشتر بوده، و مرگ و میر آنان به علت حرص و جوش بیشتر بوده است. بوعلی سینا علاوه بر طب در ستاره‌شناسی، داروسازی و فلسفه دستی داشته و احتمالا این پزشک دوراندیش فکر این را کرده که اگر کارش از طبابت نگرفت، از فنون دیگر استفاده کند!
در کتاب «القواعد الطبابه» نوشته ابوالچماق نظام گرزی، اشاره‌ای به محدودیت‌های شغلی در زمان بوعلی نشده و این احتمال مطرح است که یا در آن زمان اداره نظارت بر درمان شکل نگرفته یا اگر بوده، صاحب‌دلان در آن منصب به خدمت بوده‌اند! در زمان بوعلی، بیماران بر حصیری نزد بوعلی می‌نشستند و نسخه خود می‌گرفتند و این وسیله منحوس (میز) اختراع نشده بود و پزشکان آلوده به زیر میزی نشده بودند. قلندر نیشابوری می‌نویسد: «به حضور اوی سینا رسیدم. یک خروار گندم در جوارش بر زمین انداختم؛ فرزندم تیمار کرد، تبش نقصان یافت و فردایش با نوباوگان بازی کرد!» با بررسی سنگ نوشته‌های اداره صحت المزاج شهر هگمتانه مشخص شده مطب‌داری و طبابت در آن زمان شغل دهان پر کنی نبوده و بر سنگ‌نوشته‌های شفاخانه مرو، اثری از دعواهای صنفی و سیاه کاری‌های حرفه‌ای پیدا نشده است!
● به کاه‌دان زدندی
سوزنی سمرقندی قمپزی در کتاب «شرح‌الحوال الطبیان فی‌الخراسان» می‌نویسد: «زرد رویی از دروازه مرو وارد شد. جماعت طبیبان بر سرش ریختند! حجام خونش بگرفت و کحال دیدگانش وارسی کرد و در آن ضماد بریخت. الطبیب الداخله نبضش بگرفت و گفت صفرا دارد. ناگهان ابوالجراح الخصوصی تیغی برکشید و روده کورش در آورد، که تازه وارد، روده کور دارد. آنگاه که کار به آخر شد و به حسابداری بیمارستان رسید، معلوم شد مسکین درم در همیان ندارد. طبیبان دمق و به تکفیر یکدیگر مشغول شدند. قاضی‌القضات سمرقند آگاه شد. به نظام پزشکی فرا خوانندشاندی، تفحص نمودندی. معلومات حاصل شد قربانی بیمار نبودندی و برای فرار از دست زن، تمارض نمودندی!»
● بوعلی، سیاست، بی‌ما
در زمان بوعلی، پزشکان صنفی محافظه کار و ترسو بوده و در امور حکومتی دخالت نمی‌کرده‌اند، چرا که در قبرستان هگمتانه، قطعه سیاسیون، استخوان هیچ دکتری پیدا نشده! بوعلی با بیمه‌ها قرارداد نداشته و در بازآموزی نیز شرکت نکرده، چرا که هیچ فسیل پزشکی در تالار اجتماعات شهر قدیم همدان از یک پیرمرد چرتی به دست نیامده است.
ادارات بیمه در زمان بوعلی ابتدا به شکل «بی‌ما»، «تعبیر»، «اشتباهی» شکل گرفت، که «بی‌ما» یعنی بدون کمک ما، «تعبیر» یعنی بیمار به نفع خودش تعبیر نکند و «اشتباهی» به زبان سانسکریت یعنی از اولش اشتباهی بودندی! اما نباید به پزشکان رو دادندی.
بعدها با پیشرفت علم مدیریت این دست آورد اجتماعی بشر، «بی‌ما» جان گرفت و به‌ «بیما» و سپس «بیمه» تبدیل گشتندی و چتر حمایت خود را بر سر همه فرزندان وطن از جمله پزشکان انداختندی.

دکتر حسینی اخوان

منبع : هفته نامه سپید