همگرایی در برابر اعمال نفوذ آمریکا

هشتمین اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای (SCO)، در ۲۸ آگوست ۲۰۰۸ (۷ شهریور ۱۳۸۷) در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار شد. در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در دوشنبه، کشورهای روسیه، چین، قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان، ازبکستان به عنوان عضو کامل در سطح رئیس جمهور و سران کشورهای ایران، هند و مغولستان و وزیر امور خارجه پاکستان به عنوان ناظر و همچنین روسای جمهور ترکمنستان و افغانستان به عنوان مهمان در نشست سران سازمان شانگهای شرکت کردند. بحران اوستیای جنوبی بر این نشست سایه افکنده بود و آن را تحت تاثیر قرار داده بود. روسیه در این نشست نتوانست حمایت رهبران کشورهای عضو سازمان شانگهای را در خصوص اقداماتش در قفقاز به دست آورد. سران سازمان همکاری های شانگهای در بیانیه پایانی نشست خود در تاجیکستان خواستار گفت وگو برای حل مساله قفقاز و اوستیای جنوبی شدند. در این بیانیه آمده است «دولت های این سازمان نگرانی عمیق خود را از تنش های اخیر در مساله اوستیای جنوبی اعلام و از طرف ها می خواهند تا مسائل موجود را به شیوه ای مسالمت آمیز، از طریق گفت وگو و تلاش ها برای تسهیل گفت وگوهای مسالمت آمیز حل و فصل کنند. سازمان همکاری شانگهای در ۷ سال پیش برای حل مسائل مرزی و منطقه ای از سوی پنج کشور چین، قزاقستان، روسیه، تاجیکستان و قرقیزستان که دارای مرز مشترک هستند تشکیل شد.
چین در سال۱۹۹۶ اتحادیه بین المللی را بنیان گذاشت که به عنوان «گروه پنج شانگهای» شناخته می شد. این اتحادیه شامل چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان می شد. در آغاز این اتحادیه تمرکز خود را به مبارزه با تروریسم در افغانستان و دیگر نقاط مرزی افغانستان گذاشت و کوشید تا ثبات منطقه ای را برقرار کند. در ژوئن سال ۲۰۰۱ ازبکستان به این گروه دعوت شد و این گروه در ۱۵ جولای ۲۰۰۱ به صورت رسمی به نام «سازمان همکاری شانگهای» نامیده شد. سران سازمان همکاری شانگهای در ژوئن ۲۰۰۲ در سن پترزبورگ با یکدیگر دیدار کردند و منشور سازمان همکاری شانگهای را امضا کردند. این منشور حوزه فعالیت سازمان همکاری شانگهای را به طور عام گسترش داد. موضوعاتی مانند اهداف و اصول، ساختار سازمانی، نحوه عملکرد، جهت گیری اصول و روابط خارجی، مورد بحث و بررسی قرار گرفت و تاسیس حقیقی این سازمان جدید را از دیدگاه حقوق بین الملل نشان داد. برمبنای ماده ۱ منشور سازمان همکاری شانگهای و بیانیه تاسیس این سازمان، اهداف اصلی و وظایف آن عبارتند از: تقویت اعتماد متقابل، حسن همجواری و دوستی میان کشورهای عضو، توسعه همکاری موثر در امور سیاسی، اقتصاد، تجارت، علوم و فناوری، فرهنگ، آموزش، انرژی، حمل و نقل، حفاظت از محیط زیست و غیره می باشد. همچنین همکاری در زمینه تثبیت صلح، امنیت و ثبات منطقه ای و تقویت و ایجاد نظم جدید اقتصادی و سیاسی بین المللی که نمایانگر دموکراسی، عدالت و عقلانیت باشد از دیگر اهداف این سازمان است.
براساس ماده ۲ منشور سازمان همکاری شانگهای، اصول این سازمان عبارتند از: توجه به هدف و اصول منشور ملل متحد، احترام به استقلال کشورها از یکدیگر و حمایت از تمامیت ارضی آنها، عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر، عدم استفاده دوجانبه یا تهدید به استفاده دوجانبه از زور، برابری میان تمام اعضا، پاسخ به تمام پرسش ها از طریق مشورت، عدم تعهد و عدم جهت گیری علیه سازمان کشور دیگر، باز بودن به جهان بیرونی و مشارکت با دیگر کشورها و سازمان های مرتبط بین المللی یا منطقه ای. ساختار نهادی سازمان همکاری شانگهای مرکب از دو بخش می باشد. مکانیسم دیدارها و نهادهای دایمی پنج بخش موقتی اند که بیشتر شامل مکانیسم دیدارها هستند و دبیرخانه، ساختار ضد تروریسم از بخش های ثابت هستند. ۱- شورای سران کشورها، ۲- شورای سران دولت ها، ۳- شورای وزیران امور خارجه، ۴- کنفرانس سران آژانس ها، ۵- شورای هماهنگ کنندگان ملی، ۶- دبیرخانه، ۷- ساختار ضد تروریسم منطقه ای از ارکان سازمان همکاری شانگهای می باشند.
● ارزیابی و چشم انداز سازمان همکاری شانگهای
سازمان همکاری شانگهای که از میان رقابت قدرت های بزرگ بر سر منطقه ژئوپلیتیک آسیای مرکزی پدیدار شد، با نام (شانگهای ۵) در سال ۱۹۹۶ تاسیس شد که هدف آن غیرنظامی کردن مرز بین چین و روسیه بود. در اجلاس شانگهای در سال ۱۹۹۶ یک پیمان امنیتی میان کشورهای روسیه، چین، تاجیکستان، قزاقستان و قرقیزستان منعقد شد. در سال ۲۰۰۱ این سازمان ازبکستان را به عنوان عضو جدید پذیرفت. مغولستان در سال ۲۰۰۴ عضو ناظر شد و ایران، پاکستان و هند در سال ۲۰۰۵ به عنوان عضو ناظر اعلام شدند. نقش این سازمان از آن زمان در منطقه افزایش یافته است. بسیاری از صاحبنظران معتقدند اصل مورد نظر سازمان همکاری شانگهای، همگرایی در برابر اعمال نفوذ آمریکا در سراسر آسیای مرکزی است که به دنبال حملات ۱۱سپتامبر ۲۰۰۱در نیویورک و واشینگتن آغاز شد. برخی تحلیلگران از سازمان همکاری شانگهای به خاطر حفظ ثبات در منطقه ای راهبردی و دارای وضعیت دشوار، ستایش می کنند. با این حال، بسیاری از تحلیلگران سازمان همکاری شانگهای را پایگاهی بر ضد توسعه طلبی و دخالت های آمریکا در آسیای مرکزی می دانند. با تشدید رقابت ها بین ایالات متحده آمریکا از یک سو و چین و روسیه از سوی دیگر ، سازمان همکاری شانگهای، نخستین ابتکار بین المللی چین و روسیه برای مقابله با نفوذ رو به رشد آمریکا در منطقه آسیای مرکزی به حساب می آید، به یکی از عوامل تعیین کننده در منطقه تبدیل شده است.
این سازمان توانسته است پیش از همه به مثابه مظهر وحدت چین و روسیه، دو ابر قدرت در حال ظهور، پدیدار شود. اهمیت تازه سازمان همکاری شانگهای زمانی مورد توجه بین المللی قرار گرفت که این سازمان دو سال پیش تقاضا کرد تا آمریکا جدول زمانی را برای برچیدن پایگاه ها و تسهیلات خود از جمهوری های آسیای مرکزی ارائه کند. سازمان همکاری شانگهای اگرچه در ابتدا با هدف حل وفصل اختلافات مرزی بین چین و چهارهمسایه آن در مجموعه کشورهای مشترک المنافع ایجاد شد، اما در ادامه این گونه به نظر می رسد که در جهت تبدیل شدن به یک اتحاد منطقه ای با اهداف نظامی و امنیتی پیش می رود. با فروپاشی اتحاد جماهیرشوروی، کشورهای آسیای مرکزی با مشکلات عدیده ای درتمام زمینه ها ازجمله مسائل امنیتی روبه رو گردیدند که این مشکلات تاثیر بسیاری بر دو کشورروسیه و چین می گذاشت. در این راستا، کشورهای آسیای مرکزی به علاوه روسیه و چین در سال ۱۹۹۶ میلادی سازمان همکاری شانگهای را بنیان نهادند. آسیای مرکزی بنابه دلایل مختلف سیاسی، اقتصادی و امنیتی، در محاسبات استراتژیک چین و روسیه جایگاه خاصی دارد.
محدود کردن نقش آمریکا درمنطقه آسیای مرکزی با استفاده از کشورهای منطقه و درخواست از این کشورها برای برچیدن پایگاه های نظامی واشینگتن از دیگر اهداف شکل گیری این سازمان است. همچنین این سازمان بر آن است تا با ثبات منطقه ای به ویژه در افغانستان، آمریکا را مجبور به خروج از این کشور و برچیدن پایگاه های نظامی خود در منطقه نماید که تنها بهانه وجودی آنها نبود ثبات درافغانستان اعلام شده است. چین و روسیه همچنین تلاش می کنند تا با قدرتمند کردن این سازمان، آن را از سازمانی منطقه ای به یک بلوک قدرت جدید تبدیل کنند. درخواست از ایران، پاکستان و هند برای عضویت در این سازمان از نشانه های بارز برای تقویت نقشه منطقه ای و جهانی این سازمان به شمار می روند.
برخی تحلیلگران سازمان همکاری های شانگهای را ابزاری برای چین و روسیه جهت جلوگیری از دسترسی آمریکا به منابع عظیم انرژی در منطقه آسیا می دانند. شورای روابط خارجی آمریکا در تحلیلی با عنوان «شانگهای; ابزار چین و روسیه برای مقابله با آمریکا» نوشت در پی اقدامهای نظامی روسیه در گرجستان، مسکو به دنبال حمایت برخی کشورهای همسایه خود است. «دیمیتری مدویدف» رئیس جمهوری روسیه در نشست ۲۸ آگوست سازمان همکاری های شانگهای از حمایت منسجم کشورهای عضو ( چین، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان) استقبال کرد. «جایشیر باجوریا» نویسنده این مطلب خاطر نشان کرده است که مدویدف این حمایت را یک «سیگنال جدی» برای غرب توصیف کرد. این شش کشور به همراه کشورهایی که عضویت ناظر دارند(ایران، مغولستان، هند و پاکستان) درباره همکاری امنیتی، اقتصادی و فرهنگی گفت وگو کردند. شانگهای همچون ناتو (سازمان آتلانتیک شمالی) یک سازمان دفاعی متقابل نیست، اما هماهنگی سیاسی و نظامی آن در حال تبدیل شدن به شاخصه این سازمان است. این سازمان رزمایش های مشترک نظامی را انجام داده که تازه ترین آن در سال ۲۰۰۷ در نزدیکی کوه های اورال روسیه انجام شد. تاکنون سیاست این سازمان در برابر افغانستان نگرانی خاصی برای استراتژیست های غربی داشته است. این سازمان رسما به دنبال توسعه ثبات سیاسی و توسعه اقتصادی افغانستان از طریق گروه تماس افغانستان خود است.
اما چین و روسیه که نسبت به حضور ناتو و آمریکا در منطقه تردید دارند، تحت حمایت شانگهای ، در سال ۲۰۰۵ از کشورها در این ائتلاف خواستند تا نیروهای خود را از آسیای مرکزی خارج کنند.کشورهای آسیای مرکزی به نیروهای ائتلاف در افغانستان کمک می کنند. شورای روابط خارجی آمریکا خاطر نشان کرده است اما برخی تحلیلگران همچنان این سازمان را ابزاری برای روسیه و چین جهت جلوگیری از دسترسی آمریکا به منابع عظیم انرژی این منطقه می دانند. گسترش احتمالی شانگهای در صورتی که ایران نیز به عضویت کامل آن درآید تنها به تردیدهای غرب در برابر این ائتلاف خواهد افزود. ایران خواستار عضویت کامل در این سازمان شده است. «رابرت کیگان» تحلیلگر موسسه صلح کارنگی نیز گفت «چین و روسیه در حال توسعه یک نظم بین المللی هستند که ارزش زیادی برای استقلال ملی قائل است و می تواند از دولت ها در برابر مداخلات خارجی محافظت کند.» «بوبو لو» مدیر برنامه های روسیه و چین در مرکز اصلاحات اروپایی در لندن نیز گفت «روسیه و چین اهداف متفاوتی در آسیای مرکزی دارند.» به عقیده وی، روسیه خواستار نشان دادن دوباره رهبری منطقه ای خود در آنجاست در حالی که چین به دنبال روابط انرژی است.
● ایران و سازمان همکاری شانگهای
با وجود اینکه سازمان همکاری شانگهای عضو جدید نمی پذیرد و با توجه به وضعیت عضویت ناظر ایران در این سازمان، هنوز مکانیزم خاصی برای گسترش و افزایش اعضای دایمی سازمان همکاری شانگهای وجود ندارد، و تنها ممکن است اعضای ناظر خود را افزایش دهد. اخیرا در محافل خبری روسیه از امکان حمایت روسیه از عضویت ایران در این سازمان صحبت شده است.
حضور احمدی نژاد رئیس جمهور ایران در نشست سران سازمان همکاری شانگهای این فرصت را برای پکن، مسکو و تهران فراهم ساخته تا نفوذ خود را در منطقه به رخ آمریکا بکشند و خاطر نشان کنند که قادر هستند در آسیای مرکزی برای آن کشور درد سر بیافرینند. جمهوری اسلامی ایران، سازمان همکاری شانگهای را بعنوان باشگاهی از کشورهای هم فکر می بیند که برای منافع ژئواستراتژیکش در آسیای مرکزی مهم است. جمهوری اسلامی ایران پیش از هفتمین اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای، در سطح معاون اول رئیس جمهور و رئیس جمهور در این اجلاس ها شرکت کرده بود. از جمله اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در ۵ جولای ۲۰۰۵ در آستانه قزاقستان که حسین عارف معاون اول رئیس جمهور خاتمی در آن شرکت کرده بود در این نشست ایران به عنوان عضو ناظر در این سازمان پذیرفته شد، اجلاس مسکو در ۲۶ اکتبر ۲۰۰۵ پرویز داوودی معاون اول رئیس جمهور احمدی نژاد، اجلاس شانگهای در ۱۷-۱۵ ژوئن ۲۰۰۶، و اجلاس سران شانگهای در بیشکک قرقیزستان در ۱۴ آگوست ۲۰۰۷ که رئیس جمهور احمدی نژاد در آن شرکت کرده بود.
ایران بسیار علاقه مند است روابط خود را با روسیه و چین گسترش دهد، چون این دو کشور دارای اقتصادهای قوی هستند و در زمینه مسائل منطقه ای و بین المللی مواضع نزدیکتری با جمهوری اسلامی ایران دارند. ایران با پیوستن به این سازمان می تواند موقعیت خوبی در آن به دست آورد. ایران توانایی میانجیگری بین گروه های اپوزیسیون اسلامی و دولت های روسیه و چین را دارد و بنابراین می تواند تنش های منطقه ای را کاهش دهد و به صلح و ثبات جهانی کمک کند. همچنین در حوزه اقتصادی ایران می تواند از مزایای اقتصادی سازمان همکاری شانگهای مانند مناطق معاف از مالیات، کاهش تعرفه ها و مشارکت در پروژه های نفت و گاز بهره مند شود و در مناقشه هسته ای می تواند به کسب حمایت این دو کشور بعنوان اعضای دایم شورای امنیت امیدوار باشد (هرچند تاکنون بنا به پیگیری منافع ملی روسیه و چین اینگونه نبوده است و دیگر اینکه آنها خود را شریک راهبردی ایران نمی دانند). بنابراین در صورت پیوستن به این سازمان، ایران می تواند موقعیت چانه زنی بین المللی خود را بهتر کند. حضور ایران در سازمان همکاری شانگهای، این فرصت را برای ایران فراهم می کند تا از طریق این سازمان منطقه ای به بسط و گسترش نفوذ خود در آسیای مرکزی بپردازد.
یکی از مهمترین مشترکات ایران -روسیه-چین، مقابله با یک جانبه گرایی آمریکا در نظام بین الملل می باشد. سازمان همکاری شانگهای این امکان را برای ایران فراهم می سازد تا شکل دادن محور ایران-روسیه-چین این هدف مشترک را محقق سازند. از آنجا که کشورهای عربی امکان ایفای نقش ایران را در منطقه خلیج فارس به شدت محدود کرده اند و از آنجا که ایران هم یک قدرت و هم یک بازیگر منطقه ای موثر است پس ایران به دنبال فضای حیاتی بیشتری می گردد و آسیای مرکزی پس از فروپاشی شوروی بهترین فضای حیاتی را در اختیار ایران قرار می دهد و ایران به دلیل نداشتن ابزارهای کافی و مخالفت آمریکا، تنها از طریق عضویت در سازمان همکاری شانگهای می تواند به این آرزوی خود دست یابد.
در حالت بررسی هزینه و فایده، پذیرش عضویت دایمی ایران در سازمان همکاری شانگهای، می تواند برای اقتصاد و موقعیت بین المللی ایران مفید باشد. نقش ایران شامل میانجیگری در مناقشات و کاهش تنشها در منطقه است و می تواند در زیرساخت های اقتصادی منطقه هم سرمایه گذاری کند که منجر به تقویت پیوندهای سیاسی می شود. سرمایه گذاری در پروژه های نفت و گاز و استفاده از جاده ابریشم به عنوان سیستم حمل و نقل قوی می تواند بهترین حوزه ها برای ایران باشد. حضور ایران در سازمان همکاری شانگهای می تواند پتانسیل رقابت را در منطقه، در سطحی به همکاری تبدیل کند. همچنین سازمان همکاری شانگهای می تواند با سازمان همکاری اقتصادی (اکوECO) همپوشانی داشته باشد و به رفاه و ثبات در منطقه منجر شود. در واقع حضور ایران در سازمان همکاری شانگهای می تواند به مفهوم حلقه اتصال حوزه خاورمیانه با حوزه آسیای مرکزی و قفقاز باشد.
مهمترین پیامدهای عضویت در سازمان همکاری شانگهای برای جمهوری اسلامی ایران عبارتند از: ۱-با توجه با اینکه ایران هم اکنون عضو هیچ دسته بندی و ائتلاف امنیتی نیست عضویت در سازمان همکاری شانگهای می تواند جای خالی چنین تشکلی - که ایران در شرایط کنونی بدان نیاز دارد - پر کند.۲- ایران از حمایت های سیاسی، امنیتی و اقتصادی روسیه، چین و دیگر کشورهای عضو برخوردار شده و بدین ترتیب قدرت چانه زنی خود را در تحولات منطقه ای و جهانی افزایش می دهد. ۳- ایران نیازمند افزودن شرکای منطقه ای خود در زمینه های تجاری، اقتصادی و حمل و نقلی است از این رو، عضویت در شانگهای موجب تقویت ایران در بازارهای منطقه ای و جهانی می شود. ۴-ظر فیت ایران در بخش انرژی می تواند ایران را به یک بازیگر کلیدی در درون سازمان تبدیل کند.
عضویت جمهوری اسلامی ایران پیامدهایی نیز برای سازمان همکاری شانگهای خواهد داشت که مهمترین آنها عبارتند از:
۱) عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای موجب توسعه روابط ایران با دولت های موجود در منطقه شده و اهداف سازمان در جهت استقرار ثبات در منطقه را بیش از پیش محقق می سازد.
۲) جذب ایران به عنوان مهمترین قدرت منطقه خاورمیانه فرصت گران بهایی برای سازمان همکاری شانگهای در جهت تقویت مواضع جهانی آن خواهد بود.
۳) عضویت ایران می تواند در بخش های تجاری، اقتصادی و سرمایه گذاری بویژه ظرفیتهای آن در بخش انرژی، افق روشنی را فراسوی سازمان قرار دهد.
۴)عضویت ایران(به همراه ترکمنستان) مواضع سازمان در زمینه انرژی را تقویت کرده و ایده تشکیل یک تشکل گازی که مورد حمایت مسکو و تهران است را بیش از پیش محقق خواهد کرد.
پیمان شانگهای به لحاظ سیاسی، اقتصادی و امنیتی یک مجموعه بالقوه است و عضویت جمهوری اسلامی در این پیمان می تواند موجب تحول جدی در روابط منطقه ای و بین المللی جمهوری اسلامی ایران شود. به نظر می رسد ایران برای ارتقای سطح امنیت ملی خود علاوه بر عضویت در سازمان شانگهای باید به فکر استفاده از بازیگران دیگر و مکانیزم های دیگر نیز باشد. سیاستی که قطعا مورد توجه و پیگیری خواهد بود.

نویسنده : نادعلی بای

منبع : روزنامه مردم سالاری