پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا


نفت و گاز در مسجدسلیمان؛ از آتشکده تا چاه


نفت و گاز در مسجدسلیمان؛ از آتشکده تا چاه
همانگونه که می دانیم ؛ نام «مسجدسلیمان» یادآور استخراج نفت در ایران است . این شهر که در شمال شرقی استان خوزستان واقع است، مهد صنعت نفت ایران و خاورمیانه است که در سال ۱۲۸۷ خورشیدی با اکتشاف نفت در آن دوران نوین صنعتی ایران آغاز گردیده. اما این شهر دارای پیشینه باستانی نیز بوده است .
«پارسوماش» نام شهری است باستانی که باستانشناسان حدود جغرافیایی آن را در محدوده این شهر متصور می دانند وآثار باستانی و کشفیات منطقه نیز مبین این مطلب است . در منابع تاریخی آمده است که آریاها- که نخستین بار نام ایران توسط ایشان به این سرزمین اطلاق گردید- پس از ترک سرزمین مادری خود که در اوستا از آن تحت عنوان "ایرانویج" یاد می شود به سوی جنوب سرازیر شدند و به مرور زمان یکی از بزرگترین امپراتوری های جهان را بنیان نهادند . البته بدیهی است که این عظمت به مرور ایام حاصل گردیده باشد و بی شک مقدمات فراوانی داشته است . مقدماتی که منزل به منزل طی طریق و در مسیر مهاجرت ایشان تا استقرار نهایی شان در ایالت پارس حاصل گردیده است.
پارسوا – پارسوماش - پاسارگاد
پارسیان آریایی نژاد پیش از کسب اقتدار واقعی، سالها تحت لوای اقوام ماد ( قومی هم نژاد که قبل از ایشان کنترل نواحی شمال غرب سرزمین جدید را در دست گرفته بودند )، در جنوب دریاچه ارومیه در محلی به نام «پارسوا» سکونت داشتند .
هر چند منابع تاریخی آغاز کار این اقوام رابه طور مشخص از سال ۵۴۹ پیش از میلاد با جانشینی ایشان به جای ماد ها اعلام می کنند ،اما به نظر می رسد ابتدای کار ایشان بسیار پیشتر از این تاریخ بوده است اولین سند تاریخی که در آن از پارسها نام برده شده کتیبه «شلمنصر سوم» (۸۵۹ تا ۸۲۴ ق.م ) پادشاه آشور است . وی در این کتیبه در شرح فتوحات خود از تنبیه بیست و هفت سرکرده پارسوا یاد کرده است تاثیر پارسیان در تمام دوران حضور این اقوام تحت لوای حکومت مادها وجود داشت و احتمالا پس از تهدید سرزمین ماد توسط آشوریان بود که ایشان مجبور به مهاجرت به نواحی جنوبی شدند . مقصد این مهاجرت آنگونه که در ادوار بعد مشخص گردید، ایالت جدیدی بود که به تبع حضور ایشان «پرسیا» یا «پارس» نام گرفت .آنها در سرزمین جدید خود پاسارگاد را بنیان نهادند . اقامتگاهی در سی کیلومتری تخت جمشید کنونی نقطه ای که بعدها به آوردگاه نبرد ایشان با مادها تبدیل گردید و حتی پس از ساخت پرسپولیس نیز اهمیت ویژه خود را حفظ نمود.اما در مسیر این مهاجرت تاریخی ، پارسیان در پارسوماش اقامت اولیه و تمرکز قوا داشته اند و از این مکان بوده که پس از شکل گیری و سازماندهی نسبی حرکت خود رابه سوی مقصد بعدی یعنی پاسارگاد ادامه داده اند و در حقیقت پارسوماش حلقه ارتباطی بوده بین پارسوا و پاسارگاد .
پروفسور گیرشمن که سالیان متمادی از عمر خود را صرف تحقیق و کنکاش در ایران نمود ،در خصوص مهاجرت پارسیان از پارسوا به ایالت پارس می نویسد :"به نظر نمی رسد که اقامت پارسیان در شمال غرب ایران زیاد طول کشیده باشد . انتقال ایشان یا نتیجه عملیات آشوریان بود و یا بر اثر فشاری که از اورارتو یا همسایگان دیگر صورت گرفته . حقیقت این است که در قرن هشتم پیش از میلاد آنان در حرکت و پیشرفت تدریجی به سوی جنوب شرقی در حوالی چین های زاگرس بودند . ممکن است در ۷۰۰ پیش از میلاد آنان در محوطه غربی جبال بختیاری تا شرق شوشتر در ناحیه ای که ایشان پارسواش یا پارسوماش نامیده اند و این نام در سالنامه های آشوری نیز ذکر گردیده اقامت گزیده اند. "
● جغرافیای تاریخی پارسوماش
مسئله ای که پیش از هر چیز دیگر در جغرافیای تاریخی پارسوماش باستانی و مسجدسلیمان کنونی جلب توجه می نماید کوهستانی و کوهپایه ای و دشواری راه داشتن منطقه است . شواهد زیادی از دامپرور بودن اقوام پارسی در دست داریم و می دانیم که دامپروری نیاز ضروری به مرتع دارد و وقتی به صفحات شمال غرب تا جنوب غرب ایران از منظر جغرافیایی دقت کنیم خواهیم دید که کوهپایه های سلسله جبال زاگرس واجد بهترین و غنی ترین مراتع بوده اند، یعنی همان مسیری که اقوام پارسی برای مهاجرت خود برگزیدند .منطقه کوهپایه ای که پارسوماش باستانی را در آن متصور می دانیم آن ایام واجد غنی ترین مراتع در ظرف زمان مورد نظر ما بوده اند . وقتی به امتداد جغرافیایی پارسوا به پاسارگاد نظر می افکنیم ، می بینیم که مسیر هایی به مراتب دست یافتنی تر از آنچه پارس ها برگزیده اند نیز وجود داشته که می توانسته اند از آن مسیر طی طریق نمایند ،اما می دانیم که حتی امروزه نیز دامپروران از مسیری عبور می کنند که مراتع بهتری برای دام های شان داشته باشد . البته بدیهی است که پاسارگاد نیز مقصدی از قبل تعیین شده نبوده، بلکه وقتی به موقعیت جغرافیایی آن نیز توجه کنیم ، می بینیم که مقصد نهایی ( پاسارگاد ) نیز تقریبا در انتهای سلسله جبال زاگرس واقع است و گویی با اتمام کوهپایه ها مهاجرت آریاییان پارسی نیز به اتمام رسیده است . دشواری راه در منطقه نیز از محاسن احتمالی آن بوده است !چرا که این امر باعث می شده که پارسوماش به عنوان مرکزی به دور از دسترس بتواند به خوبی محافظت شود .
● نفت و گاز در پارسوماش باستانی
اما مهمترین مسئله در بررسی منطقه ای که پارسوماش را در آن می دانیم اشتهار منابع نفت و گاز آن است و این جرقه در ذهن پژوهشگر زده می شود که احتمالا وجود این منابع که اتفاقا شواهدی از جوشش طبیعی آنها در منطقه را در دست داریم در انتخاب این نقطه جهت ایجاد پارسوماش باستانی بی تاثیر نبوده است .وجود چشمه های نفت در مسجدسلیمان از جمله مواردی است که از دیر باز اذهان را به خود مشغول نموده و اعجاز آفرینش را در مقابل چشم انسان نشان می داده است . این پدیده طبیعی به احتمال قریب به یقین در ادوار باستان نیز وجود داشته و باستان شناسان منبع لایزال آتشکده های منطقه پارسوماش را از همین نشت گاز می دانند .
یکی از کسانی که در مسجدسلیمان و بر روی آتشکده های این منطقه مشاهدات و تحقیقاتی داشته است، مستشرقی است به نام "ماکسیم سیرو" که نتیجه مشاهدات خود را در ۱۹۳۷ میلادی منتشر کرد و بعدها نیز این گزارشات در کتاب "آثار ایران" آورده شد .وی آن چنان که از نوشته هایش مشهود است به شدت تحت تاثیر این منطقه قرار گرفته و مشاهدات خود را باعث حالت وصف ناشدنی حاکی از آرامش و عظمت بیان می نماید. در توصیف یکی از آتشکده های مسجدسلیمان می نویسد :"... احتمال دارد که اینجا نقطه ای بوده که گازهای زیر زمینی از آن بیرون می زده، ولی به گمان ما احتمال این که این پدیده در وسط تخت گاهی بنا به وقوع می پیوسته بیشتر است چرا که در آنجا زمین نشست کرده و نشان می دهد که زیر زمین دارای خلل و فرج یا حتی خالی بوده است" .(۱)
البته ماکسیم سیرو به طور مشخص در خصوص ْآتشکده سرمسجد صحبت می کند، اما وقتی به تشابه بردنشانده و سرمسجد- آتشکده هایی در مرکزو حومه شهرستان مسجدسلیمان و خصوصا نشست زمین در وسط تخت گاهی بالای هر دو صفه دقت می کنیم می توانیم حرف او را به هر دو آتشکده شناخته شده در مسجدسلیمان تعمیم دهیم .
"سر اورل اشتاین" نیز از جمله کسانی است که ضمن تفحص در این منطقه بسیاری از سکه های باستانی را پیدا نموده و به بررسی رابطه احتمالی منابع گاز و آتشکده ها پرداخته است . او می نویسد : " ... در اینجا زبانه-های آتش که از منابع لایزال گاز های طبیعی بالا می رفت بی گمان زایران را به سوی خود می کشیده است" .( ۲)
نشت نفت و گاز از سطح زمین در منطقه از ادوار بسیار دور وجود داشته . موقعیت خاص جغرافیایی ، نزدیک بودن مخزن طبیعی به سطح زمین و شکستگی احتمالی گسل زمین به همراه زمین شناسی خاص منطقه و وجود خلل و فرج فراوان در آن از دلایل اصلی این نشت نفت و گاز است و جالب است بدانیم مسجدسلیمان شاید از معدود جاهای دنیا باشد که در آن شاهد چشمه های سطحی نفت هستیم !
● راهنمای کاوشگران
شاید همین چشمه ها و نشانه ها نیز بوده که کاوشگران نفت را در عصر جدید به منطقه مسجدسلیمان رهنمون کرده تا اولین شهر نفتی ایران و خاور میانه شکل گیرد . کما اینکه در تاریخ نفت نیز می بینیم که این کاوشگران با دریافت اطلاعات و اخباری از وجود چشمه های نفت در حوالی شوشتر و منطقه بختیاری- مسجدسلیمان فعلی – برای حفاری رهسپار این منطقه شدند.(۳ )
یکی از قدیمی ترین گزارشات منتشر شده در خصوص جغرافیای خاص منطقه گزارشی است که توسط ماژور "راولینسون" در مجله "انجمن پادشاهی جغرافیایی" در لندن به چاپ رسیده است و در کتابی تحت عنوان «سیری در قلمرو بختیاری» اخباری را از آن گزارش مطلع می شویم (۴ )
بدون شک امثال چنین گزارشاتی در رهنمون کردن کاشفان نفت به منطقه بسیار موثر بوده است .بدیهی است که چنین مسئله ای در ادوار باستان نیز می توانسته سابقه داشته باشد .نقش مهمی که نفت در کشف و گسترش آتش داشته و جایگاه مهم این ماده در بسیاری امور همچون درمان بیماری ها و نقش مهم "قیر" به عنوان یک فراورده نفتی در ساخت مهرهای تصویر گری بسیار قابل توجه بوده است . با نگاهی به تاریخ باستان و تحقیق وتتبع در آن خواهیم دید که تمدن کهن ایران نیز نه تنها با نفت بیگانه نبوده بلکه بهره های فراوانی از آن برده است .
● خاورمیانه؛تمدن و نفت
نکته ظریف در اینجاست که نه تنها ایران بلکه بین النهرین که مهد تمدن بشری در شرق محسوب می شود و در تقسیمات جدید سیاسی تمام اینها تحت عنوان خاورمیانه نامیده می شوند و در عین حال غنی ترین ذخایر نفت و گاز جهان را نیز در دل خود دارند که این موضوع خود می تواند سوژه ای جذاب و پرکشش برای بررسی رابطه منابع نفت و گاز خاورمیانه با پیشینه تمدنی در این منطقه باشد!
● سوخت آتشکده ها
نگاه کنکاشانه و جستجو گرانه به آتشکده های پارسوماش و شکل خاص معماری و نشست زمین در تخت گاه وسط آنها این فرضیه را پیش می آورد که ممکن است منبع آتش در این نیایشگاهها منابع زیر زمینی گاز طبیعی در منطقه بوده ، و از آن استفاده می شده است.شواهد فراوانی در دست داریم که ایرانیان باستان در عبادتگاههای بدون سقف به نیایش می پرداختند .
"هرودت" که در زمان هخامنشیان زندگی می کرده،آورده که ایرانیان معابد سرپوشیده نداشتند و قربانی بر اهورامزدا را بر فراز کوهها انجام می دادند ( ۵ )با نگاهی به بردنشانده و صفه سرمسجد دو آتشکده ای که بقایای آن در مسجدسلیمان موجود است ، متوجه می شویم که این نیایش گاه ها که بر تراس هایی تعبیه شده بودند مسقف نبوده و در تختگاهی وسط آنها احتمالا آتش روشن بوده .
بدین ترتیب با بررسی موقعیت آتشکده های پارسوماش در منطقه نفت خیز مسجدسلیمان می توانیم احتمال دهیم که وجود جریانهای نشت طبیعی گاز که تا امروز نیز در مسجدسلیمان مشهود است ؛ می توانسته یکی دیگر از دلایل انتخاب این منطقه برای استقرار مهاجران پارسی و تاسیس شهر باستانی پارسوماش بوده باشد.
امری که در کنار موارد قبلی همچون دامپرور بودن اقوام و همچنین موقعیت سوق الجیشی و کوهپایه ای منطقه در این انتخاب بسیار مؤثر بوده است .
● از آتشکده تا مسجد
باید به این نکته نیز اشاره نماییم که مسجدسلیمان حتی نام خود را نیز از آتشکده باستانی موجود در مرکز خود گرفته است . می دانیم که در هنگامه حمله اعراب ایرانیان برای مصون نگاه داشتن نیایش گاه های خود بسیاری از آن آثار را به نام کسانی که مورد قبول اعراب بوده اند منسوب می کردند از جمله است آثاری که به نام سلیمان پیامبر منسوب شد. همچون تخت سلیمان در شیز آذربایجان و یا نامگذاری آرامگاه کوروش کبیر به نام مشهد مادر سلیمان!
آتشکده باستانی پارسوماش نیز بدین ترتیب مسجد و نیایشگاهی معرفی شد که دیوان برای "سلیمان" ساختند و سلیمان پیامبر در آن نیایش می کرد و به مرور مسجدسلیمان نام این منطقه گردید . پارسوماش باستانی در گذر ایام به مسجدسلیمان تغییر نام یافت و از آغاز یک صد سال گذشته با استخراج نفت برای اولین بار در ایران و خاورمیانه هزاران سال پس از خاموشی کوروش بزرگ رونقی دوباره یافت . اما بدون شک منابع نفت و گاز در این منطقه چه در دوران باستان و چه در عصر جدید از مهمترین دلایل اقبال و رونق این خطه بوده است .
فرشید خدادادیان
پی نوشتها :
۱- آندره گدار و دیگران : آثار ایران / ترجمه ابوالحسن سرو مقدم / ۱۳۶۵/ بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی / مشهد / صفحه ۹۵
۲- مالکوم کالج: تاریخ اجتماعی پارتیان / ترجمه مسعود رجب نیا / چاپ دوم ۱۳۷۴/دنیای کتاب / تهران/ صفحه : ۸۹
۳- علی یعقوبی نژاد : رییس نفت /۱۳۷۳/یادواره کتاب / تهران / صفحه :۵۰
۴- لایارد و دیگران : سیری در قلمرو بختیاری / ترجمه مهراب امیری / ۱۳۷۱ فرهنگسرا/ تهران / صفحه : ۱۱۵
۵- دکتر اردشیر خدادادیان : هخامنشی ها / ۱۳۷۸ / نشر به دید / تهران / صفحه : ۳۱۹
منبع : نفت نیوز


همچنین مشاهده کنید