مساجد قلب تپنده حیات اسلام هستند

مساجد قلب تپنده حیات اسلام و کانون و محور فعالیت های جامعه اسلامی، محل پرستش خدای یگانه، بهترین جایگاه برای خود سازی انسان و کانون ارتباط رهبران مذهبی و مردم است.
واژه‎ مسجد، جمعاً ۲۸ بار در قرآن کریم ذکر شده که در ۲۲ مورد به صورت مفرد و در ۶ مورد دیگر، به صورت جمع آمده است.
آیه‌هایی در قرآن درباره مسجد و اهمیت آن آمده است که هر چند لفظ مسجد در آنها نیامده است، ولی بنابر مفهوم این آیات و گفته‎ تمامی مفسران، می‌توان در مورد مساجد، این آیات را نیز ذکر کرد.
خانه‎ کعبه در مکه نخستین خانه توحید و یکتا پرستی و اولین جایگاه و مرکزی است که برای پرستش خدای یگانه ساخته شده است.
"میبدی" مفسر قران کریم نیز گفته است:"مراد از مساجد، مکان‌هایی است که برای نماز و ذکر خدا بنا شده است و از
"قتاده" در تفسیر این آیه آورده است که یهودیان و مسیحیان هنگامی که وارد معابد خود می‌شدند، به خداوند شرک می ورزیدند.
از این رو خداوند به مؤمنان فرمود: هنگامی که وارد مساجد می‌شوید خدا را با خلوص نیت بخوانید.
از مجموع آرای مفسران در این زمینه چنین استفاده می‌شود که مراد از مساجد، همان مکان‌هایی است که برای عبادت خداوند بنا شده است و از مصادیق آن، "مسجد الحرام" و دیگر مساجد است.
تفسیری که مساجد را عضوهای هفتگانه سجده دانسته، ممکن است از قبیل توسعه در مفهوم آیه باشد که این معنا نیز در این آیه منظور شده است.
نکته جالب توجه اینکه، خداوند به جهت اهمیت و فضیلت مساجد بر دیگر مکان ها، مسجد را به خود منسوب کرده و متعلق به خود دانسته است تا مزیت آن بر دیگر مکان‌ها روشن شود.
اختصاص مساجد به خداوند که منزه از صفات حسّی است، جنبه‎ سمبلیک دارد و اشارتی است بر اینکه مساجد مورد توجه خاص ذات اقدس اوست، بنابراین، در مساجد جز کار خدایی نباید کار دیگری صورت پذیرد و جز مصالح مسلمانان، امر دیگری نباید مطرح شود; با این توضیح در تأسیس مساجد هم نمی‌توان نیتی به جز خدا، و هدفی غیر از اعتلای کلمه‎ توحید داشت.
در زمان پیامبر توطئه‌های "ابو عامر" مسیحی و برای تحقق بخشیدن به اهداف شوم و نقشه‌های شیطانی خود، به ساختن مسجدی در مدینه اقدام کردند که بعداً به نام "مسجد ضرار" معروف شد.
به هنگام ظهور قدرتمند اسلام در مدینه، "ابو عامر" به شدت ناراحت شد، وی برای مبارزه با اسلام با منافقان "اوس" و "خزرج" همکاری صمیمانه ای آغاز کرد.
پیامبر اکرم (ص) هنگامی که از نقشه‌ها و اهداف وی آگاه شد، در صدد تعقیب وی بر آمد، ابو عامر از مدینه گریخت و به مکه آمد و از آنجا به طائف و سر انجام به شام رفت و در آنجا رهبری منافقان مدینه را بر عهده گرفت او در نامه ای به منافقان مدینه نوشت که لشکری از سپاهیان روم به کمکشان خواهد آمد تا محمد صلی اللّه علیه و آله و سلّم و یارانش را از مدینه خارج سازند.
همچنین از آنان خواست برای خود مسجدی نزدیک مسجد قبا بسازند و در موقع نماز، آنجا گرد آیند و زیر نقاب مسجد، برنامه‌های خود را عملی کنند.
هنگامی که پیامبر اکرم (ص) عازم غزوه‎ تبوک بود، گروهی از این منافقان به نزد آن حضرت آمدند و به بهانه‎ این که افراد ناتوان و بیمار و پیر مردان از کار افتاده نمی‌توانند در شب‌های بارانی و سرد زمستانی به مسجد قبا بیایند، از پیامبر خواستند تا اجازه دهد که مسجدی در میان قبیله خود (بنی سالم) بسازند.
نزد حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمدند و گفتند: دوست داریم که پیش ما بیایید و با ما در آن مسجد نماز گزارید; حضرت فرمود: «لباس مرا بیاورید تا بپوشم و با آنان بروم».
در این هنگام آیاتی بر پیامبرنازل شد و پرده از نقشه‎ی پلید آنان برداشت; بی درنگ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم گروهی از اصحاب را خواندند و به آنان دستور دادند که مسجد را آتش بزنند و بقایای آن را ویران کنند و جای آن برای مدتی محل زباله شد.
همان گونه که از این آیات بر می‌آید، بنیانگذاران این مسجد در زیر نقاب این نام مقدس، اهداف شومی را دنبال می‌کردند.
بر این اساس، خداوند به پیامبرش دستور می‌دهد که در چنین مسجدی که برای زیان رساندن به مسلمانان و گستردن کفر و الحاد در جامعه‎ اسلامی بنا شده است هرگز قیام به عبادت نکند و به جای آن شایسته است پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم در مسجدی به نماز ایستد که بر اساس تقوا و هدفی الهی بنیاد شده است.
به اعتقاد مفسران و تأیید روایات معصومین ـ علیهم السلام ـ ، مراد از این مسجد، همان مسجد «قبا» است که در مقایسه با مسجد «ضرار» آمده است. هر چند بنا بر روایات که از رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم نقل شده است، این احتمال نیز وجود دارد که مراد، مسجد رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم باشد; اما با توجه به تعبیر «اوّل یوم» در این آیه‎ شریفه و با توجه به اینکه مسجد قبا نخستین مسجدی بود که پس از هجرت نبوی ساخته شد، احتمال اول، مناسبتر به نظر می‌رسد.
مسجد که کانون ایمان و تقوا و محیط پاکی و قداست و مرکز تبلور عبودیت و نیایش در برابر پروردگار جهان است، باید شالوده و اساس آن بر تقوا و پاکی بنا شده باشد.
پاسداران و دست اندرکاران مساجد افرادی مؤمن، پرهیزکار و مصمم باشند و هر گاه بنایی برای اغراض نا پاک با نام مقدس مسجد به وجود آید، باید در هدم و از بین بردن آن کوشید، چنانکه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم دستور ویران کردن و به آتش کشیدن مسجد «ضرار» را صادر فرمودند.
مساجد در حقیقت کانون هدایت و ارشاد مسلمانان در همه زمینه ها و موارد هستند که این امر حکایت از ارزش و اهمیت مساجد در دنیای اسلام را دارد.
"زمشخری" مفسر قرآن کریم در این آیه کریمه گفته است: «کلمه‎ فی بیوت» در این آیه به کلمه «کَمِشْکاةٍ» در آیه‎ قبل: (اللّه نور السّموات و الأرض مثل نوره کمشکاة فیها مصباح المصباح فی زجاجة...).
وابسته است و مراد از «بیوت» در اینجا مساجد است.
«علاّمه طباطبایی» مفسر تفسیر المیزان کلمه «فی بیوت» را به «کمشکاةٍ» یا به جمله‎ «یهدی» در آیه بعد متعلق دانسته است و بازگشت هر دو را به یک معنا می‌داند، که از مصادیق یقینی این بیوت، مساجدند که صرفاً برای این کار ساخته شده اند.
"کشف الاسرار" در این آیه آمده است که "ابن عباس"راوی حدیث گفت:"مساجد خانه‌های خدا در زمین است. همان گونه که ستارگان برای اهل زمین می‌درخشند، مساجد نیز برای ملکوتیان نور افشانی می‌کنند".
مهم ترین ویژگی های مساجد در این است که مساجدپایگاه ضد ستم بوده و خانه امن خداوند در روی زمین هستند.
مساجد در طول تاریخ همواره پایگاه‌های وحدت و همدلی و سنگرهای مبارزه علیه طاغوت و فساد بوده است، کافران و اهل شرک و نفاق با ترس از این مراکز آنها را برای خویش خطری جدی به حساب آورده‌اند.
محمد سلیمان تاکیوچی عضو جامعه قوم شناسی ژاپن در پاسخ به این سؤال که چرااز میان تمامی مذاهب خاور دور و خاور میانه، دین اسلام را پذیرفته و مسلمان‏شده، در مقاله‏ای می‏نویسد:"... مذهب بودا و مسیحیت علایق معنوی را از علایق مادی جدا کرده و انسان رابه کناره‏گیری از جامعه ترغیب می‏کند.
بعضی از فرقه‏های بودایی و مسیحی معبدها و صومعه‏ها را در کوهها و اماکن دوراز دسترس جامعه بنا می‏کنند، اما در اسلام مساجد در قلب اجتماعات، در روستاها و شهرها بنا می‏شود و نیایش با جماعت و در خدمت جامعه مورد تقدیر است. من‏اطمینان دارم این زمان بهترین فرصت ‏برای اشاعه اسلام در ژاپن است."
مجموعه‏های شهرسازی اسلامی همه وابسته و مربوط به مسجد جامع بوده و مسجد که ‏قلب جامعه است روزی پنج نوبت مسلمانان را از مجموعه‏ها و اجزاء شهر در خود جمع می‏کند و ایمان آنان را تازه می‏سازد و به جای خود بازمی‏گرداند.
در بناهای اسلامی چند نوع مسجد وجود دارد که شامل مسجد محله، مسجد قبیله، مسجدبازار، مسجد جمعه و مسجد جامع است.
در تمامی شهرهای اسلامی مهمترین بنا، مسجد جامع آن است که مجموعه های مسجد و محراب، بیت‏المال، دارالعماره، مدرسه‏های علمیه، بازار، حمام، اداره‏ حسبه، بیمارستان، رباط، اقامتگاه امام جمعه، آشپزخانه و محل مراسم عقدازدواج را در برمی گیرد.
مسجد و تسبیح دسته‏جمعی در حقیقت راهی به سوی کمال برای افراد است و آنان را بیشتر به خدای یگانه نزدیک می کند.
مسجد مشتمل بر گنبد،گلدسته، شبستان، منبر، محراب، دکه، وضوخانه و ... بوده که هر یک نمادی زیبا دارد.
گنبد و گلدسته‏های مسجد عابدی را مجسم می‏کند که عرقچین بر سر گذاشته و دودست‏ خود را برای تسبیح و عبادت به سوی آسمان برافراشته و سقف زیر گنبدنمودار آسمان است و نمازگزاران همگان با تسبیح موجودات آسمانها و زمین خدا را تسبیح و عبادت می‏کنند.
ازبالای گلدسته‏ها روزی پنج‏بار اذان گفته می‏شود و مردم شهر برای نماز فراخوانده می‏شوند.
محراب از کلمه حرب به معنای جنگ، جایی است که در گودی واقع‏شده همچون سنگر، رمز مبارزه با شیطان درون و آماده سازی نفس برای شیاطین‏الانس است.
مسجد گذشته از محل نماز، پایگاه بسیج و اجتماع رزمندگان ‏برای رفتن به جبهه‏ها و جهاد مقدس است و در مرزها همین مساجد به صورت رباط و قرارگاه درآمده از منارهای آن به عنوان دیده‏بانی استفاده می‏شود.
برخی از مساجد جمعه و جامع از دو طرف و بعضی از چهار طرف‏ به بازار راه داشته و بازارهای اسلامی که همچون مسجد طاق‏وار ساخته شده جزء مجموعه‏های مسجد جامع است و برای ورود به آنها از حیاط مسجد می‏گذرند تا اینکه ‏بازاریان با یاد خدا وارد بازار و کسب و کار شوند.
به تعبیر معماران و مهندسان شهرسازی که در بناهای اسلامی کاوش می‏کنند بازاراسلامی به منزله ستون فقرات یک شهر است و این همان تعبیری است که خداوند درقرآن برای مال کرده است:(اموالی که خداوند مایه قوام شما قرار داده‏است).
هدف قرآن از پیوند میان مسجد و بازار این است که مردانی تربیت کند تا هیچ تجارت و داد و ستدی ‏آنان را از یاد خدا و اقامه نماز باز ندارد.
نتیجه پیوند میان بازار و مسجد این بود که قوانین اقتصاد اسلامی اغلب خود به ‏خود به اجرا در می‏آمد و بازاریان روزی چند نوبت در مساجد از نیروی ایمان وتقوی شارژ می‏شدند و چون به سر کار باز می‏گشتند، کمتر دروغ می‏گفتند و کمتر به ‏احتکار و کم‏فروشی می‏پرداختند.
معاملات با اعتماد فراوان در بازارهای اسلامی صورت می‏گرفت و مسلمانان کار و تجارتشان را چیزی جدای از عبادت نمی‏دانستند.
روژه‏ گارودی فیلسوف مسلمان فرانسوی در کتاب خود مسجد آئینه اسلام می‏نویسد که "در دوران عظمت اسلام تمام زندگی شهر در مسجد جریان داشت، در آنجاست که ‏قراردادهای تجاری بسته می‏شود، زیرا اسلام تمایزی میان مقدس و نامقدس ‏نمی‏شناسد.
اجرای شریعت ‏بیش از هر چیز به این معنی بوده است که انسان ۲۴ ساعت ‏شبانه‏روز در محضر خداوند بسر می‏برد و هر عملی در زیر نگاه او انجام می‏شود، بنابراین هر عملی که توام با تقوی باشد یک بعد قدسی دارد و نماز درنگی است ‏در سلسله لحظات گوناگون، درنگی که به سایر لحظات معنی می‏دهد. بنابراین نماز از بقیه اعمال جدا نیست."
فخر رازی از علما و مفسران بزرگ اهل سنت در تفسیر آیه" انما یعمر مساجد الله من آمن بالله" و ... می‏نویسد: درعمران و آبادی مسجد اقامه نماز و پرداخت زکات اعتبار شده زیرا مردم با حضوردر نماز جماعت ‏به مساجد رونق می‏دهند و چون زکات دهنده باشند افراد کم درآمد و نیازمند نیز به مسجد روی می‏آورند و بر رونق و آبادانی آن می‏افزایند.
اگر عمارت را حمل بر مصالح ساختمانی کردیم، از آنجا که پرداخت زکات واجب و بنای مسجد مستحب است تا از واجب فارغ نگردد به مستحب نمی‏پردازد.
اکنون درکنار بسیاری از مساجد صندوق قرض‏الحسنه خدمات بسیار مهمی را به جامعه ارائه‏ می‏دهند و نیز از زمان پیامبر اکرم(ص) مسجد کانون‏عبادی سیاسی بوده، گرچه پس از دوره صدر اسلام، بسیاری از زمامداران به ‏تضعیف نقش سیاسی مساجد پرداخته‏اند ولی می‏بینیم در سال‏۱۶۹ هجری در قاهره جنب ‏مسجد جامع جدید العسکر، دارالاماره‏ای در ارتباط مستقیم با مسجد ساخته شده است.
ابن طولون مسجدی می‏سازد که در بخش جنوبی آن ساختمان حکومتی دارالاماره قراردارد و این روش تا قرنها میان زمامداران اسلامی متداول بوده است. مساجدی مانند مسجد ارک از این قبیل است.
مارسل بوازار نویسنده، منتقد و اسلام شناس معاصر راجع به جنبه سیاسی مسجد می‏نویسد:"اقامه نماز جمعه وسیله‏ای است ‏برای گردهمایی مسلمانان در روز تعطیل و طرح ‏مسائل مهم اجتماعی و بحث و گفتگو درباره مسائل بهداشت، مسکن و تصمیم گیری‏های ‏سیاسی و غیره.
در حقیقت ‏برپایی نماز جمعه به کار گرفتن عبادت خداوند در راه خدمت ‏به ‏امت مسلمان است.
گردهمایی جمعه، مخصوصا در سالهای اخیر و در ممالک استقلال یافته تاثیر و کارآیی بسیار داشته مسلمانان با اجتماع خود در مساجد طرح مبارزه علیه ‏ستمگران را ریخته و تزلزلی در فرمانروایی استعمار غرب پدید آورده‏اند، کاری که احزاب و گروههای سیاسی مخالف در ممالک اروپایی، از انجام آن هنوز ناتوانند."
بسیاری از مساجد حجراتی در طبقه فوقانی داشت که طلاب در آن‏ سکونت داشتند و بعد از نماز در پای هر ستونی هر دسته‏ای دور استاد خود حلقه‏وار می‏نشستند و به کسب علم و دانش می‏پرداختند.
بازاریان مجاور در دروس‏ عمومی به خصوص درس مکاسب فقه شرکت می‏کردند تا معاملات خود را طبق موازین شرع‏ انجام دهند و این پیوند و همگامی میان مدرسه و مسجد در اسلام رمز موفقیت ‏فرهنگ اسلام بود زیرا علم منهای دین ثمره‏اش جنگ و فساد و دین منهای علم‏ نتیجه‏ای جز خرافات نخواهد داشت.
در اسلام جامعه یعنی دانشگاه از مسجد جامعه نشأت گرفته چنان که دانشگاه الازهر،از جامع الازهر پدید آمده است.
یکی از مجموعه‏های مهم مسجد، کتابخانه است، قرآن کریم به کتاب و اهل کتاب اهتمام فراوان داده، و مسلمانان ‏که در آغاز یک کتاب قرآن بیشتر نداشتند، و آن را همواره در مساجد قرائت ‏می‏کردند، باعث ‏شد که از این یک کتاب کتابهای فراوانی، در قرائت و تجوید درلغت و فرهنگ قرآن، در علم الحدیث و تفسیر، و فقه و تاریخ و سایر علوم قرآن ‏پدید آید و با آنها کتابخانه‏ها تاسیس کنند.
مارسل بوازار، دانشمند و اسلام شناس سویسی می‏نویسد:"تاسیس کتابخانه‏ها و شبستان تالار اجتماعات در مساجد، این حقیقت را آشکارمی‏سازد که مساجد در اسلام بدان گونه که بعضی پنداشته‏اند، منحصر برای نماز نیست، بلکه یقینا یکی از مراکز مهم فرهنگی اسلام نیز می‏باشد."
قرآن کریم میان احکام خانواده، مهریه و نماز پیوند برقرارکرده چنان که پیامبر اکرم، مراسم عقد ازدواج ‏فاطمه زهرا(س) و علی(ع) را در مسجد برگزار کردند، و به دستور آن حضرت، سفره وسیعی در مسجد گستردند و بسیاری از مردان و زنان مسلمان اطعام‏ شدند.
به پیروی از پیامبر اکرم(ص) بعضی از مساجد مانند مسجد مالزی و اندونزی بخشی را به برگزاری مراسم عقد اختصاص داده‏اند.
کریستین نفاح نویسنده در مقاله خود "مسجد کانون فعالیت جامعه اسلامی‏" می‏نویسد: مساجد به مثابه مرکز ارتباطی نهادهای ‏اجتماعی، مثل بیمارستانها، آسایشگاهها، دانشگاهها و مدارس عمل ‏می‏کند، اما استقرار این مساجد در مرکز شهر که با احاطه شدن به وسیله بازار وصنعتگران متعدد کانون اصلی شکل‏گیری جمعیت ‏شهری است، ضرورت ونقش عمومی آنان و هماهنگی این پدیده با تمام جوامع اسلامی جهان مشخص است.
اززمان پیامبر اکرم (ص) طب النبی و در عصر ائمه، طب‏الصادق و طب الرضا پدید آمده در کتب فقهی راه یافته و در بعضی از شهرهای‏ اسلامی، ساختن دارالشفاء بیمارستان جزء مجموعه‏های مسجد و به شکل مسجد رسم شده ‏و یا مسجد جزو بیمارستان قرار گرفته باشد که ضمن شفای تن در بیمارستان به ‏شفای روان در مساجد بپردازند.
نخستین بیمارستان در قرن دوم در بغداد و بیمارستان عضدی در قرن چهارم به فرمان عضدالدوله دیلمی، و بیمارستان ری وبیمارستان بزرگ نوری در قرن ششم در دمشق و حلب و بیمارستان ناصری ومنصوری در قاهره همراه با مسجد و کتابخانه را می‏توان نام برد و در امپراطوری‏ عثمانی، نخستین بیمارستان بنام دارالشفاء در قرن هشتم در بورسه و در قرن نهم ‏مجموعه مشتمل بر مسجد، بیمارستان و مدرسه طب توسط بایزید دوم بنا گردید که‏هنوز هم دائر است.
از آنجا که برای عبادات مانند نماز و نماز جمعه، روزه، حج، قرائت قرآن و رفتن به مساجد، باید تطهیر و غسل‏کرد، و حمام گرفتن یکی از مسائل بهداشتی طب النبی است که در فقه اسلامی آمده ‏به عنوان نمونه در کتاب "من لایحضره الفقیه" صدوق از پیامبراکرم(ص) نقل شده ‏که استحمام یکی از سه وسیله مهم درمانی است.
مارسل بوازار اسلام شناس سویسی راجع به نقش نیرومند مسجد در فرهنگ،اقتصاد، سیاست و وحدت مسلمانان چنین می‏نویسد:"مسجد عامل نیرومندی در همبستگی و اتحاد مسلمانان جهان است و اهمیت اجتماعی ‏و فرهنگی آن را از این بابت نمی‏توان نادیده گرفت، مخصوصا در روزگار معاصر که ‏مسلمانان شور و حرارت صدر اسلام را دگربار از خود نشان می‏دهند، مساجد به صورت ‏مراکز تربیت روحانی و پایگاه جنبش امت مسلمانان نسبت ‏به ستمگران و سلطه‏جویان ‏درآمده است و به تدریج مساجد موقعیت ‏سالهای نخستین ظهور اسلام را به دست ‏آورده‏اند."
مسجد محل عرضه هنر متعهد، معماری، مهندسی، نقاشی، خطاطی و جلوه‏های ایمانی هنرمندان اسلامی است. هنرمندان اسلامی کوشیده‏اند تا اسلام و ایمان را در قالب هنر در در و دیوار وبنای مساجد به معرض نمایش درآورند، تا جایی که روژه گارودی، مسجد را آئینه ‏اسلام می‏داند و آن را عنوان کتابش قرار داده است.
تیتوس بورکهارت محقق و اندیشمند سوییسی آلمانی می‏نویسد:"اگر کسی که ناگزیر شده به پرسش این که «اسلام چیست؟» پاسخ گوید به یکی ازشاهکارهای هنر اسلامی مانند مسجد قرطبه یا مسجد ابن طولون در قاهره یا یکی ازمدرسه‏های سمرقند یا حتی مسجد تاج محل اشاره کند این پاسخ خود معتبر است.
زیرا که هنر اسلامی خود نمودار همان مفهومی است که از نامش برمی‏آید چه از نظرزیبایی شناسی و چه از لحاظ معنویت".
مسجد سرچشمه تمدن اسلامی است و اگر به هر یک از شهرهای اسلامی بنگریم مسجد ومجموعه‏های آن را اساس شهرسازی می‏یابیم و در بافت ‏شهرهای اسلامی مسجد محوراست.
بورکهارت محقق و اندیشمند سوییسی آلمانی در کتاب "هنر اسلامی زبان ویان‏"می‏نویسد:"بیرونی‏ترین مظهر یک دین با تمدنی مانند اسلام که هنر خود بر حسب تعریف آن‏ جلوه ‏گاه برونی است‏ باید نمودار جهان درونی آن تمدن باشد."
رزمندگان با ایمان برای مرابطه (برقرار ارتباط میان ‏مرزها و مرکز اسلامی) و مراقبت از حرکات دشمن و تهاجم رزمی و فرهنگی به ‏مرزهای سرزمین‏های اسلامی کوچ می‏کردند و با نذر، وقف و وصیت، رباطهایی به شکل ‏مسجد می‏ساختند.
این رباطها، در واقع مسجدی بود که مناره‏های کوتاه و بلند آن ‏به صورت برج دیده‏بانی تبدیل و طاقهای آن به صورت اطاقها و استراحتگاه ‏رزمندگان و مسافران و شبستان آن به هنگام نماز محل اقامه نماز جماعت و بعد ازنماز محل درس و بحث طلاب رزمنده درمی‏آمد.
مسجد و ادبیات در نگرش بنیامتنی(inter textualit) رابطه‌ای کاملاً‌ دو سویه و تعاملی دارند. همانگونه که مسجد در باروری ادبیات و خلق ایده‌های جدید و سرایش اشعار و غزلیات و مضامین ادبی و شعری نقش غیرقابل انکاری دارد، ادبیات نیز در تقویت جایگاه و عمران معنوی مسجد نقش ارزنده‌ای داشته است.
به طوری که اشعار محتشم کاشانی برکتیبه‌های پارچه‌ای روی دیوار خیلی از مساجد و حسینیه‌ها، یاد و خاطره واقعه جانسوز کربلای حسینی را زنده می‌کند و سبب ماندگاری این حماسه پرشور الهی، انسانی می‌گردد.
مسجد سهم بیشتر و مستوفی در باروری ادبی که اینجا مقصود بیشتر استفاده عرفانی و تربیتی و اخلاقی داشته، نباید نقش تجلیبی و تحریکی ادبیات را در روی آورد مسلمانان به مسجد نادیده انگاشت.
زیرا نظم دبی به ویژه در دوران گذشته کارکرد رسانه‌ای بیشتری داشته و توانسته است، زمینه سازی عمران معنوی و محتوایی مساجد، گردد.
بخشی از این تاثیرپذیری، به لحاظ ارتباطی است که از ناحیه مضامین احادیث و روایات اسلامی در شعر فارسی وارد شده است و بخش دیگر از منظر شهود ظاهری و پاره‌ای نیز بر اساس شهود قلبی و اشراق و تأویل و تفسیر باطنی و عرفانی از نقش و جایگاه مسجد می‌باشد.
مسجد به عنوان یک واژه، در معنای صوری گفتمان، به معنای محل سجده در برابر خداوند است. اما در بعد ضمنی گفتمان به معنای خاکساری، تواضع و احترام است که مقوله‌ای کاملاً روحی و قلبی است.
عمران مسجد عملی بسیار نیکو و مستحب و از صفات مؤمنین به خدا و روز جزا می‌باشد. اما به اتفاق مفسران در اینجا عمران تنها همان آبادانی ظاهری مسجد نمی‌باشد، بلکه مراجعه مسلمانان و حضور در این مکان مقدس مهم‌ترین معنای آبادانی مسجد می‌باشد.
بیان عظمت و اهمیت و فضیلت جایگاه مسجد، بیان کارکردهای مسجد، بیان اهداف و اغراض از مسجد و رفتن به مسجد در بسیاری از اشعار آورده شده است.
اگر حق پرستی به مسجد در آی
که با جمع بینی تو دست خدای
درفقه اسلامی خوابیدن در مسجد مکروه دانسته شده، اما کاروان‌ها و غافله‌ها معمولاً در صحن مساجد اطراق می‌کردند که بدین منظور حجره‌ هایی نیز در صحن مساجد می‌ساختند تا مسافران برای غیرعبادت داخل شبستان مساجد نشوند.
مسجد، محل تجمع مردم، مرکزی برای اطلاع رسانی و پخش اخبار مهم، نقش ویژه‌ای را از زمان‌های گذشته تا حال ایفا کرده است که مصداق بارز آن در جریان انقلاب شکوهمند اسلامی ایران دیده شد. اصولاً دین مقدس اسلام از این جهت که به مناسبت‌های مختلف مردم را فرا می‌خواند، در میان ادیان دیگر برجستگی خاصی دارد.
اهمیت این مرکز، به ویژه در زمان صدر اسلام که از جهت اطلاع رسانی فاقد رسانه‌های گروهی بود، اهمیت بسیاری داشت، زیرا در همین اجتماعات، رهبران دینی فرصت را مغتنم می‌شمرند و به مناسبت‌های گوناگون راهنمایی‌های لازم به اطلاع عموم می‌رسد.
هم اکنون نیز در بسیاری از کشور‌های اسلامی مساجد از جهت پخش خبرهای مربوط به جنبش‌های مردم و نهضت اسلامی نقش چشمگیری دارند.
از زمان‌های گذشته، افراد ضعیف و کسانی که به نوعی مشکلات شخصی و اجتماعی داشتند، به مسجد مراجعه می‌کردند. در سیره حضرت رسول اکرم (ص) می‌بینیم که مؤمنان برای رفع نیازشان، به حضرت روی می‌آوردند، و آن حضرت نیز با بذل مساعدت‌های لازم، نیاز آنان را تا حدّ امکان برطرف می‌کردند؛ به این ترتیب،‌مسجد مکانی بود که می‌توانست محل ارتباط مستقیم رهبر و مردم باشد.
در زمان رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ ،‌یکی از مهم ترین نقش‌های مسجد این بود که آن حضرت مقدمات فکری و بسیج عمومی مسلمانان را به منظور جهاد با کفار در آنجا تدارک می‌دید. عیناً همین نقش در جریان نهضت روحانیون شیعه به رهبری امام خمینی ـ قدس سره ـ ، در سال ۱۳۴۲ ش و پس از آن در جریان پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مشاهده شد. در کشور‌های اسلامی همواره مساجد پایگاه نهضت‌های اسلامی علیه حکام جور و ستم پیشه مطرح بوده و هستند.
هم اکنون در کشور اسلامی ایران مسجد در قالب پایگاه نیرو‌های بسیج مقاوت فعال است؛ در طول ۸ سال دفاع مقدس، مساجد به عنوان مکان‌های جذب نیرو‌های رزمنده بسیجی و پشتیبانی و فعالیت‌های پشت جبهه، نقشی بسیار مؤثر و سر نوشت ساز ایفا کردند.
"سرتوماس آرنولد" خاورشناس انگلیسی می‌نویسد: "مسجد تنها یک عبادتگاه نبوده، بلکه مرکزی برای حیات سیاسی ـ اجتماعی بوده است."
پیامبر (ص) سفیران را در مسجد به حضور می‌پذیرفت، شؤون دولت را از مسجد اداره می‌کرد و برای مردم در امور سیاسی و دینی از فراز منبر پیام می‌فرستاد.
به اعتراف تحلیل‌گران تاریخ ـ اعم از مسلمان و غیر مسلمان ـ مسجد پس از رحلت پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نیز با شؤون حکومت و دولت و مدیریت اجتماعی توأم بوده است، خلیفه‌ی دوم از فراز منبر دستور عقب‌نشینی مسلمانان را از عراق صادر کرد و از همان موضع و جایگاه مقدس حرکت و فتح بلاد را فرمان داد.
بدون تردید این معنا از جنبه‌های مثبت و مفید حکومت‌های پس از رحلت پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ است، و قطع نظر از نقاط منفی آن حکومت ها که اندک هم نبوده و زمینه‌های انحطاط و غلتیدن در سراشیبی دیکتاتوری و سفاکی و سلطنت‌های کاملاً دنیوی را فراهم آورده است، مرکزیت مسجد در حکومت‌های قرون اولیه آثار مثبت و در خور توجهی داشته، که تدریجاً با استبداد و ستم پیشگی سلاطین جور اموی و اخلاف ایشان به بوته‌ی فراموشی سپرده شد و فرمانروایی مسجد به فرمانروایی کاخ‌های پر زرق و برق بدل شده است. مسجد بزرگترین آموزشگاه قرآن، حدیث، فقه، لغت، و دیگر علوم بوده و بیشترین مساجد در ابتدای تاریخ اسلامی مراکز نهضت‌های علمی و فرهنگی محسوب می‌شده‌اند. برخی مسلمانان تهی دست در صفّه و سکّوی مسجد النبی در مدینه به کسب دانش می‌پرداختند، آنجا محل سر پوشیده‌ای در شمال مسجد بوده که مسلمانان فقیر و بینوا در آن جا پناه می‌گرفته‌اند.
ملت مسلمان ایران در جریان «انقلاب اسلامی»، بویژه در سال قبل و بعد از پیروزی شکوهمند انقلاب،‌ با حضور فعال خود در مساجد، مسجد‌ها حالتی پر تحرک و سر نوشت ساز یافت و به دوران صدر اسلام باز‌گردانیده شد.
روحانیت مبارز در سنگر محراب و منبر به تبیین تفکر سیاسی اسلام و نشر اهداف نهضت و افشاگری در زمینه‌ی فجایع رژیم ستمشاهی و آثار شوم سلطه‌ی خارجی و توطئه‌های استکبار جهانی به ویژه آمریکا و صهونیسم پرداخت،‌و با بازگو کردن بیانیه‌ها و اعلامیه‌ها و سخنان رهبر اسلام،‌ آگاهی مردم را درباره‌ی آرمان‌های اسلامی و فجایع رژیم شاه رشد و تعمیق بخشید.
مساجد در سراسر ایران موقعیتی سازنده و جایگاهی مقدس پیدا کرد و جاذبیت و مرکزیت سیاسی و عبادی خود را باز یافت، با این تحول عمیق، که خود باز‌گشتی به دوران شکوهمند صدر اسلام و سیره‌ی پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و امیر المؤمنین علی ـ علیه السّلام ـ بود، نقش سرنوشت سازی در ایجاد وحدت و یک‌پارچگی طبقات گوناگون ملت و همدلی نیرو‌های انقلابی در مسیر اهداف و آرمان‌های مقدس انقلاب اسلامی، ایفا کرد.

منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی ـ ایرنا