آزادی رسانه ها در کشورهای فقیر

امروزه رسانه ها در کشورهای فقیر بسیار آزادتر و تاثیرگذارتر از قبل عمل می کنند و به همین دلیل است که شمار خبرنگاران کشته شده رو به افزایش است. تنها برای مقایسه آزادی مطبوعات در کشورهای فقیر کافی است سری به کشور نیجریه و نشریه مشهور «Punch» این کشور بزنیم. امروزه Punch به تحلیل مسائل روز الجزیره از جمله فساد مالی موسسات دولتی می پردازد امری که در گذشته بی سابقه بوده است.
امروزه خبرنگاران Punch مهارت های بقای حیات را آموخته اند. هیچ گاه به تنهایی قدم نمی زنند، به غریبه ها آدرس منزل خود را نمی گویند و اگر زمانی نتوانند Punch را روی دکه روزنامه فروشی ببینند مطمئن می شوند اتفاقی افتاده است. حتی دبیران سرویس این نشریه نیز اماکن عمومی را برای بحث و گفت وگو انتخاب می کنند. نیجریه در حال حاضر بیش از یکصد عنوان روزنامه و مجله و بیش از ۳۰ ایستگاه رادیویی خصوصی دارد. در مقایسه با دهه ۱۹۸۰ یا ۱۹۹۰ اکنون خبرنگاران به ندرت دستگیر می شوند و تعداد نشریات توقیف شده انگشت شمار است.
● صداهای بیشتر، قیدوبندهای کمتر
رسانه های جهان در حال حاضر بیش از هر زمان دیگری آزادی عمل دارند. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق دولت های غربی به تبلیغات ضدکمونیستی خود پایان داده و برای اصلاحات دموکراتیک که آشکارا شامل آزادی رسانه ها نیز می شود تلاش خود را آغاز کردند. در میان کشورهای کوچکی که پس از فروپاشی شوروی پدید آمدند تنها جمهوری چک و لیتوانی به دموکراسی واقعی یعنی جایی که آزادی بیان وجود دارد، دست یافته اند.
ولی همچنان کشورهایی نظیر کره شمالی، کوبا و ترکمنستان وجود دارند که صداها را سرکوب می کنند. برخی دیگر نیز در راه آزادی بیان گام برمی دارند. امروزه در مقایسه با دوران کمونیسم روس ها دیدگاه های متعددی دارند ولی با این وجود ولادیمیر پوتین کنترل غیرمحسوس ایستگاه های تلویزیونی را ترجیح داده است. در حالی که اروپای شرقی افکار و اندیشه های جدیدی را تجربه می کند، محدودیت موجود در آسیای میانه کاملاً محسوس است. شاید بتوان خاورمیانه را به عنوان منطقه ای که بیشترین میزان سرکوب رسانه ها در آن انجام می گیرد، معرفی کرد.
اما حتی در این منطقه نیز صداهای جدیدی شنیده می شود و تلاش رژیم های دیکتاتور عرب برای سرکوب رسانه ها و محدودیت دسترسی به اینترنت نیز با عکس العمل مردم مواجه می شود. امروزه تعداد دیکتاتورها در آسیای شرقی و آمریکای لاتین محدودتر است و سانسور نیز به گستردگی قبل صورت نمی گیرد. در آفریقا نیز آزادی های بیشتری نسبت به سال های ۱۹۸۰ وجود دارد. اکنون روزنامه های خصوصی در آفریقا قابل دسترسی هستند و شمار ایستگاه های رادیویی مستقل از ده ایستگاه در سال ۱۹۸۵ به بیش از هزار ایستگاه افزایش یافته است. با وجود آنکه تلویزیون آفریقا هنوز در انحصار دولت است اما اخبار فیلتر نشده بیش از گذشته از این تلویزیون ها پخش می شوند.
● بد، اما نه به آن اندازه که به نظر می رسد
با وجود آنکه اکثر کارشناسان معتقدند طی سال های اخیر آزادی عمل رسانه ها افزایش یافته است اما کمیته حمایت از روزنامه نگاران می گوید ۴۸ روزنامه نگار در سال ۲۰۰۴ کشته شده اند و این امر بسیار قابل توجه است. در نتیجه افزایش آزادی رسانه ها در جهان روزنامه نگاری به حرفه ای بسیار خطرناک تبدیل شده است. از سال ۱۹۹۲ تاکنون ۶۲۵ روزنامه نگار به دلایل گوناگون کشته شده اند.
گروه هایی که آزادی رسانه ها را زیر نظر دارند آمار دقیقی از تعداد خبرنگاران به قتل رسیده در سال های ۱۹۸۰ در دست ندارند زیرا قتل های صورت گرفته در آن سال ها بسیار کمتر از حال حاضر بوده است. در آن زمان وابستگی روزنامه نگاران به دولت ها بیشتر بوده و در نتیجه دلیلی برای آزادی آنها وجود نداشته است ولی امروز با افزایش آزادی و استقلال روزنامه نگاران دولت ها حساسیت بیشتری نسبت به عملکرد آنها نشان می دهند.
از سال ۱۹۸۵ نسبت جمعیتی که در مناطقی زندگی می کردند که رسانه ها آزاد نبودند از ۴۶ درصد به ۴۳ درصد رسید و از سویی دیگر نسبت کسانی که در مناطق آزاد برای رسانه ها به سر می بردند نیز از ۲۹ درصد به ۱۷ درصد کاهش یافت. البته این بدان معنا نیست که بسیاری کشورها از سطح «بسیار آزاد» به سطح «قسمتی آزاد» در مورد رسانه ها تنزل داشته اند بلکه این تناسب ها به دلیل افزایش جمعیت در کشورهای فقیر پدید آمده است. به طور قطع آزادی نسبی رسانه ها از دو دهه قبل در تمامی کشورهای غربی وجود داشته است و این روند همچنان ادامه دارد. در این میان برخی کشورهای غربی به آزادی مطلق رسانه ای دست یافته اند و برخی دیگر نیز آزادی های قابل توجهی در این زمینه دارند.
برای مثال قوانین مجازاتی برای هتک حرمت افراد در انگلیس وجود دارد. خبرنگاران و سیاستمداران ژاپن روابط گسترده ای دارند و منافع عظیمی نقش سیلویو برلوسکونی را به عنوان نخست وزیر و رئیس بزرگترین رسانه جامعه ایتالیا تثبیت می کند. اما در کشورهای فقیر همچنان تلاش برای آزادی رسانه ها وجود دارد. تعداد انگشت شماری از کشورهای فقیر به حدی از آزادی که شایسته جهان امروز است، دست یافته اند و تعدادی دیگر نیز در همین جهت گام برمی دارند. به عنوان مثال کشور چین که دیکتاتوری زمان مائوتسه تونگ در آن زبانزد خاص و عام است، اکنون به آزادی های بیشتری دست یافته و این آزادی ها در رسانه های آن نیز تاثیر گذاشته اند. تعداد روزنامه های چین از ۳۸۲ عنوان در سال ۱۹۸۰ به ۲۱۹۹ عنوان در سال ۲۰۰۳ رسیده است. البته هنوز هم انتقاد مستقیم به حزب کمونیست یک «تابو» است.
اکنون روزنامه نگاران چینی می توانند در مورد اقتصاد، روابط خارجی و مشکلات روز جامعه قلم فرسایی کنند. در حالی که ۲۰ سال قبل حتی کلمه ای در این زمینه ها امنیت حرفه ای روزنامه نگاران را با تهدید مواجه می کرد. به طور رسمی هنوز هم دولت چین انحصار رسانه های این کشور را در دست دارد اما سرمایه گذاری خصوصی مانند گذشته ممنوع نیست و کنترل و سانسور اخبار در سطح محدودتری انجام می شود. زیرا دولت چین می داند که تنها در صورتی می تواند روند رو به رشد اقتصادی خود را حفظ کند که تجار چینی از اخبار اقتصادی دنیای خارج اطلاع داشته باشند و با توجه به آنچه در جهان می گذرد، تصمیم گیری کنند.در بسیاری از کشور های دیگر مانع اساسی در راه آزادی بیان سانسور نیست. این یک راه برای کسب درآمد است. روزنامه نگاری خوب درآمدزا است و کشور های فقیر مخصوصاً اگر کوچک باشند می کوشند تا آن را تولید کنند. حتی در کشور بسیار فقیری چون گینه بسیاری از مردم نمی توانند روزنامه های ۵۰ سنتی این کشور را خریداری کنند اما اخبار جالب این روزنامه ها موجب می شود که هر نسخه این روزنامه ها حداقل توسط ۳۰ نفر خوانده شود.
● تکنولوژی آزادسازی
در دنیای رسانه ها رادیو اوضاع متفاوتی دارد. تعداد ایستگاه های رادیویی مستقل با توجه به کاهش هزینه ها و تعدیل قوانین به سرعت در حال افزایش است. انجمن ایستگاه های رادیویی جهان که در سال ۱۹۹۰ حدود ۱۲۰۰ عضو داشت اکنون بیش از ۳ هزار عضو دارد. از سویی دیگر تعداد ایستگاه هایی که در این انجمن به ثبت نرسیده اند در سراسر جهان بین ۱۰ تا ۱۵ هزار تخمین زده می شوند و حدود نیمی از این ایستگاه ها در کشور های فقیر قرار دارند.
اکنون یک ایستگاه رادیویی با کمتر از نصف هزینه ای که ده سال قبل برای احداث آن نیاز بود ساخته می شود. از سویی دیگر امروزه رادیو هایی ساخته شده اند که به باتری نیاز ندارند و مردم کشور های فقیر که حتی هزینه باتری رادیو ها را نیز نمی توانستند تقبل کنند اکنون شنونده های پروپاقرص رادیو ها هستند.اکنون اخبار و اطلاعات بسیار ساده تر و ارزان تر از گذشته در اختیار مردم قرار می گیرند و این برای مردم کشور های فقیر یک موهبت است. آزادی بیان به مردم اعتماد به نفس می دهد تا از سردمداران خود بخواهند شرایط بهتری را برای آنان فراهم کنند و آزادی اطلاعات نیز دانسته های مردم را افزایش می دهد که به دنبال آن راه مبارزه با بیماری ها و معضلات اجتماعی آسان تر می شود.

منبع : مرکز توسعه و تبادل دانش فناوری اطلاعات