مساجد، سیاسی یا عبادی؟

این ایام هر ساله به عنوان هفته مساجد در ایران گرامی شمرده می‌شود. نزدیکی ماه رمضان و رونق بیشتر مساجد در این ماه، دلیل این گرامیداشت است. در همه جای دنیا مسجد سمبل عبادت مسلمانان شناخته می‌شود. در کشورهای اسلا‌می فراوانی مساجد و وجود ماذنه‌های قابل‌رویت آن نشانه اسلا‌می بودن شهر تلقی می‌شود. در اکثر نقاط جهان اسلا‌م رهبران سیاسی تاریخی یا معاصر مساجد پر شکوهی ساخته‌اند که به نام آنان ثبت شده که از آنان به عنوان پل ورودی حاکمان به قلب و جان مسلمانان و متدینان استفاده شده است.
مسجد از ابتدای تاسیس آن در اسلا‌م با صبغه معنویت و جایگاه ارتباط با خدا به وجود آمده و برای امکان خلوت کردن خلق و خالق تاسیس شده است. کم بودن تشریفات عبادت در اسلا‌م در مقایسه با مسیحیت، مساجد را از ابتدا به عنوان مراکزی معرفی کرده است که مسلمانان بتوانند بدون تولیت واسطه‌های تشریفاتی کلیسایی با خدای خود ارتباط معنوی داشته باشند. از همان ابتدای تاریخ اسلا‌م، دورویانی که در دل به اسلا‌م اعتقاد نداشتند، احساس کردند که مسجد می‌تواند پایگاه خوبی برای نفوذ در دل و جان مردم مسلمان تلقی شود و اهداف سیاسی غیرالهی را - حتی در مقابل شخص پیامبر که آورنده دین اسلا‌م بود- از پایگاه مسجد قابل‌اجرا نمایند. ساخت مسجد ضرار در زمان خود پیامبر نشانه تکان‌دهنده‌ای است که چگونه در آغازین روزهای ظهور اسلا‌م، منافقان به خوبی درک کرده بودند که راه نفوذ در دل جامعه اسلا‌می، حتی برای مخالفان اسلا‌م یا حتی راه مقابله با شخص پیامبر اسلا‌م در زمان حیات و زندگی‌اش نیز از طریق مسجدی می‌گذرد که در آن به وحدانیت خدا و رسالت همین پیامبر باید شهادت دهند.
مهم‌تر، خراب کردن فیزیکی مسجد ضرار که قرار بود در ماذنه‌های آن شهادت به رسالت محمد(ص) داده شود توسط خود آن حضرت نشانگر حساسیت فوق‌العاده و سمبلیک حضرت نبی اعظم در اولین سوءاستفاده تاریخی از احساسات مذهبی به نام مسجد است. اینکه پیامبر مسجدی را که در دوران خودش بنا شده و به طور اعلا‌م‌نشده و مخفی قرار بوده در آن از احساس دینی مسلمانان سوءاستفاده شود، خراب می‌کند وحتی اجازه نمی‌دهد که در همان مسجد راه و روش صحیح به کار گرفته شود، دلیل سمبلیک بودن کار پیامبر است که همواره این هشدار برای مسلمانان وجود داشته باشد که از این پایگاه معنوی و تقواخواهی برای اهداف غیراسلا‌می بهره گرفته نشود. و صد البته نشانه اهمیت مسجد به عنوان پایگاه ارتباط با خدا نیز هست که اولین سوءاستفاده تاریخی تاریخ اسلا‌م از این پایگاه شکل گرفته است.
این اهمیت البته برای مساجد همواره در جهان اسلا‌م وجود داشته است. هم‌اکنون اثبات هویت اسلا‌می در نقاط مختلف دنیا با ساخت و وجود مساجد است. زیاد شدن مساجد در اروپا یا بنا به آمار، ساخت هزاران مسجد در روسیه و سایر کشورهای اسلا‌می اتحاد جماهیر شوروی سابق به دلیل همین اثبات هویت اسلا‌می است که اکثرا توسط مردم مخارج آن پرداخت شده است. این را هم البته باید پذیرفت که متاسفانه در اکثر جهان اسلا‌م شکل و نمای مساجد خیلی آبادتر از میزان حضور و بهره‌گیری مردم مسلمان از آن است. در حالی که باز به همان دلیل هویتی در کشورهای غیراسلا‌می که مسجد در آنها نماد هویتی مسلمانان شناخته می‌شود، حضور مردم در مساجد بیشتر و فراوان‌تر است. در ایران مساجد تاریخ و ادوار گوناگونی داشته است.
در دوران اکثر شاهان بعد از اسلا‌م و به خصوص بعد از دوران صفویه عملا‌ چند نوع فضا بر مساجد حاکم بود. بخشی از آنان مساجد رسمی بودند که مراسم دولتی را انجام می‌دادند. بخش کوچک دیگری هم از توابع دولت بودند. اما اکثریت مساجد به طور مستقل و با بودجه مردم و با سیاستگذاری روحانی و امام جماعت مسجد اداره می‌شد. بیشتر مساجد هم تنها محل عبادت بود. بخش کوچک ولی پر اهمیتی از مساجد نیز توسط روحانیون انقلا‌بی اداره می‌شد که در انقلا‌ب اسلا‌می همان رهبران دینی و همان مساجد اندک محور جریان مبارزه مذهبی با رژیم شاه شدند و از انسجام طبیعی مساجد استفاده کردند و جریان گسترده و فراگیر انقلا‌ب اسلا‌می را شکل دادند و بلا‌فاصله بعد از پیروزی غیرمنتظره انقلا‌ب، مساجد با تغییر کاربری تاریخی خود به عنوان کمیته‌های انقلا‌ب اسلا‌می مرکز مدیریت موقت کشور شد. اما بعد از استقرار اولیه سیستم کشور و بحران‌هایی که درهم‌ریختگی بعد از انقلا‌ب ایجاد کرده بود، تلا‌ش شد تا مساجد دوباره مسجد شود. گرچه مواردی مثل توزیع کوپن و مواد اولیه زندگی و استقرار موقت نیروهای مسلح در مساجد به خصوص در دوران جنگ سال‌ها ادامه داشت ولی اندک‌اندک مساجد به جای سجده خدا بازگشت، اما سایه دولت بر سیاست‌های مساجد باقی ماند. دو نماد اصلی به منزله دولتی بودن مساجد تلقی می‌شود که وضعیت عمومی مساجد را بعد از انقلا‌ب با سابقه تاریخی آن متمایز کرده است؛ یکی حضور بسیج در مساجد که به نوعی نمایندگان رسمی حکومت تلقی می‌شوند؛ به خصوص در مواردی که اختلا‌ف نظر با روحانی و امام جماعت بر سر سیاسی بودن یا نبودن مساجد در می‌گیرد، نیروهای بسیج بیشتر توان کشاندن مساجد به سمت دولتی بودن را پیدا می‌کنند. و دیگری مرکزی است که بر امامان جماعت تسلط و در انتخاب رسمی آنان دست دارد که روند سنتی تعیین و حضور امامان جماعت را تغییر داده است و بیشتر می‌تواند به سیاسی یا دولتی بودن امامان مساجد بینجامد. تاریخ مذهبی نشان داده است که جریانات مذهبی که در طول تاریخ به شکل سنتی رشد کرده‌اند، اگر خیلی دستخوش تغییرات مدرن قرار گیرد، محتوای تاریخی خود را هم از دست می‌دهند.
اصرار امام خمینی(ره) بر سنتی اداره شدن عزاداری‌ها یا حوزه‌های علمیه از همین دلیل نشات می‌گیرد. نکته تاسف‌بار اصلی این است که استقبال از شرکت در مساجد در جوانان گسترده نیست. مساجد در ایران، کم‌جمعیت‌تر از مساجد بسیاری از کشورهای اسلا‌می است. شاید یکی از دلا‌یل آن هم عجین بودن دین و حکومت در اداره مساجد است. تلا‌ش برای رونق معنوی مساجد می‌تواند کمک بزرگی برای آرامش معنوی جامعه باشد

محمدعلی ابطحی

منبع : روزنامه اعتماد ملی