صنایع دستی؛ اصالتی به بلندای تاریخ

شنبه هفته گذشته افتتاح نمایشگاهی با عنوان چشم‌اندازهای صنایع دستی ری با همت اداره میراث فرهنگی در شهرداری برگزار شد. این نمایشگاه که در نوع خود منحصر به فرد است، آثار هنرمندانی را جای داده که در کشورمان صاحب نام محسوب می‌شوند، مردان و زنانی با دستان هنرمند از خطه ری خالق آثاری شده‌اند که شاید چگونگی تولیدشان در انظار کمرنگ شده باشد. نمایش توانمندی‌های هنرمندان ری هر ساله در نقاط مختلف کشور نمایشگاه‌ها و بازارچه‌هایی تحت عنوان صنایع دستی برگزار می‌شود اما برپایی چنین نمایشگاهی با هدفی والاتر از عرضه صنایع آغاز شده است و تفاوت عمده آن با سایر برگزاری‌ها در به نمایش گذاشتن نحوه تولید صنایع می‌باشد. شهر ری با وجود داشتن بیش از ۳۰۰ کارگاه تولیدی در زمینه صنایع دستی به خاطر نبود آگاهی مردم نسبت به قابلیت تولید صنایع دستی و آشنا نبودن آنها نسبت به صاحب سبکان و اساتید برجسته این کارگاه‌ها تنها در حد یک شهر زیارتی برای خود بین مردم جایگاه دارد و به خاطر همین ویژگی یک ماه پیش به عنوان هشتمین شهر نمونه گردشگری شناخته شد.
از آنجا که صنایع دستی مکمل گردشگری است، مسوولان اداره میراث فرهنگی و اساتید صاحب فن برای نشان‌دادن توانمندی‌های هنرمندان شهر در فکر برپایی نمایشگاه‌هایی شدند که در آن مردم علاوه بر آشنایی با صنایع دستی با نحوه تولید آن نیز از نزدیک آشنا بشوند تا از این طریق بتوانند تعریفی از جایگاه مناسب صنایع دستی داشته باشد.
به گفته رئیس‌ اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهر ری، تعریف مناسب جز این نیست که مسوولان سازمان و شهرستان‌ با واقعیت‌های صنایع آشنا بشوند. ظاهر و تزئینات این نمایشگاه به صورت کاملا سنتی طراحی شده است؛ از بدو ورود با مجسمه‌های سنگی روبه‌رو می‌شوید که در دو طرف سالن وجود دارد. دیوارها تماما با تابلوهای معرق، منبت و مشبک هنرمندان تزئین شده است. در وسط سالن اول هم آثار سنگی و هم چوبی به نمایش در آمده. یکی از این آثار که طرح اولیه آن برای اولین بار خلق شده کاری است که استاد علائی با مشبک‌کاری به آن حجم داده است. در تمامی تولیدات مشبک پس از برش، تکه‌های چوب روی ظرف یا سطح از پیش تعیین شده چسبانده می‌شود اما این بار با این هنرمند توانسته است بدون هیچ زمینه‌ای با برش چوب‌ها و قرار دادن آنها حجمی به شکل گلدان ایجاد کند. در وسط سالن، ویترینی شیشه‌ای قرار دارد که در آن قفسه‌های گردان با سنگ‌های قیمتی و زینتی تراش داده شده تزئین شده است. در روبه‌روی این دکور و در انتهای سالن که مشرف به حیاط می‌شود، حوضچه‌ای با فواره‌های سنگی که گویی گردان آب را به اطراف آن می‌ریزد، منظره‌ای زیبا به محیط بخشیده است.
سمت راست کنار سالن با دو پله به قسمت دیگری منتهی می‌شود که آنجا هم با شومینه و میز سنگی در سمت راست و آثار مشبک، معرق، منبت، قلم‌زنی و طلاکوبی در وسط و سمت چپ تزئین شده است. در همین قسمت جایگاهی برای مهمانان قرار داده شده است و با پخش آهنگی‌ ملایم، از آنها پذیرایی می‌شود. بیرون و انتهای سالن اولیه مشرف به حیاط مربع شکل می‌شود. در سه گوشه حیاط کارگاه‌ها قرار گرفته‌اند، اولین قسمت کارگاه شیشه‌گری سنتی است که برادران بختیاری که از نامداران شیشه‌گری در ایران به شمار می‌روند به همراه استاد وفایی آنجا را اداره می‌کنند. در این کارگاه، سه کوره وجود دارد که کوره اول با ۱۳۰۰درجه دما خمیر را در درونش قرار می‌دهند. این کوره سه دهنه دارد که هر کدام خمیر را به یک رنگ درمی‌آورند. پس از آماده شدن خمیر را در قاشقکی که آب دستگاه است قرار می‌دهند تا یکنواخت شود.
سپس پس از شکل دادن و به حالت دلخواه درآوردن، آن را درون کوره دوم که گرمخانه یا تنش‌زدایی نام دارد ۲۴ساعت می‌گذارند تا با دمای آن که حدود ۵۰۰درجه است، شیشه به آرامی سرد شود و ترک بر ندارد. بعد از سرد شدن محصولات آنها به قسمت نقاشی و طراحی شیشه منتقل می‌شوند تا تزئینی روی آنها انجام گیرد. کوره سوم این کارگاه برای تولید محصولی است که فیوز نام دارد. در تولید این محصول شیشه‌های میز درب و پنجره به اندازه دلخواه بریده می‌شود و بعد خرده شیشه‌های رنگی که از قبل بریده و تهیه شده است را روی آن می‌چسبانند و طرح دلخواه خود را به اجرا می‌گذارند. سپس شیشه تزئین شده را در قالب مناسب داخل کوره پخت سوم قرار می‌دهند که دمایی بین ۶۰۰-۳۵۰درجه دارد. در قسمت کناری کارگاه معرق و منبت است که توسط استاد زنگنه مدیریت می‌شود. ساخت سازهای سنتی در مجاورت کارگاه معرق قرار گرفته است.
هنرمندان در این قسمت داخل چوب‌ها را خالی می‌کنند و بعد با تراشیدن آن، ساز را تهیه می‌کنند. قلم‌زنی و طلاکوبی، کارگاه دیگری است که با مدیریت آقای رضازاده یکی از صاحب‌سبکان این رشته در کنار غرفه سفالگری جای گرفته است. کارگاه حجاری و خراطی سنگ آخرین غرفه داخل حیاط است که داخل و روبه‌روی آن با صندلی‌های سنگی زیبا به همراه پیکره‌هایی زینت یافته است.
حوضچه‌ای که در انتهای سالن اولیه قرار دارد با آبراهی به درون حیاط ادامه یافته و راه وسط فضای باز با این آبراه پوشش داده شده است. وسط این آبراه باز هم حوضچه‌ای دیگر با فواره‌ای بزرگ‌تر قرار گرفته است. اثر شاخص این نمایشگاه حوضچه‌ای بزرگ سنگی است که گرداگردش فواره‌هایی جای داده شده است که آب را به صورت مایل به اطراف مجسمه داخل می‌ریزد. مجسمه وسط این حوضچه پیکره مردی گلف‌باز است که چوب گلف را به بالا برده و آماده زدن ضربه است، این اثر به سفارش شرکتی اسپانیایی توسط استاد حسن‌زاده ساخته شده است و بعد از اختتامیه به اسپانیا فرستاده می‌شود.
● تاریخچه اولیه صنایع دستی
هرکدام از این قسمت‌‌ها تاریخچه‌ای دارند که بنای شکل‌گیری‌شان در درون آنها جای گرفته است.
● شیشه‌گری سنتی
این هنر، تاریخی چند هزار ساله دارد. به نقل از روایات تاریخی اصل شیشه‌گری در زمان حضرت سلیمان شکل گرفته است. در آن زمان برای ساخت کاخی دیوها به دستور حضرت سلیمان کوره‌های شیشه‌گری را برپا کرده‌اند و قسمت‌هایی از آن را با این هنر تزئین کرده‌اند. بعضی از روایات منبع انتقال این هنر به دنیا را یونان در و بعضی دیگر ایران دانسته‌اند. شیشه‌گری در ایران از نیشابور آغاز شد و بعد به ری انتقال یافت و حدود دو هزار سال است که در این شهر قدمت دارد. در دوره‌های بعد شیشه‌گری منسوخ شد و پس از آن در سده اخیر توسط ایتالیایی‌ها به ایران آورده شد. پیشرفت این رشته در ۳۰سال اخیر در ایران غیرقابل باور است؛ چراکه از شیشه‌گری صنعتی هم پیشرفت بالاتری داشته است. شیشه‌گری سنتی موسوم به بلورسازی است که از ابتدا شامل احتیاجات عمومی جامعه بوده و افراد با ساخت آنها کسب درآمد می‌کرده‌اند. از ۶۹سال پیش هنرمندان این رشته به فکر افتادند تا کارگاه زنده شیشه‌سازی را به نمایش بگذارند که اولین‌بار همان ۶۹سال قبل در نمایشگاه بین‌المللی دایر و بعد از آن در نمایشگاه‌های تخصصی ارائه شده است.
● حجاری و خراطی سنگ‌
اولین هنر بشر، تراش سنگ بوده است. قبل از اختراع خط و با شروع غارنشینی، انسان‌ها برای انتقام پیام و رساندن منظور خود شکل‌هایی روی سنگ حک می‌کردند و اینگونه با هم ارتباط برقرار می‌کردند. به مرور با اختراع خط تراش سنگ برای تهیه وسایل مورد احتیاج به کار گرفته شد. اوج هنر سنگ‌تراشی دوره رنسانس بود که در ایتالیا و یونان پیشرفت قابل توجهی داشت تا آنجا که در یونان افرادی مانند میکلانژ و لئوناردو سهم بسزایی در رشد این هنر ایفا کردند. خراطی سنگ با رشد تکنولوژی و ورود دستگاه‌های تراش پیشینه‌ای حدود ۵۰سال را به خود اختصاص داده است.
● طلاکوبی و فیروزه‌کوبی
فیروزه‌کوبی هنر نابود‌شده‌ای بود که ابتدا خاص خراسان بود. به‌طوری که فیروزه‌ها در نیشابور استخراج می‌شد و بعد در مشهد در کارگاه‌های مخصوص مورد تراش قرار می‌گرفت. در زمان‌های قدیم ظرف‌های مسی را با قلم‌زنی طلاکوبی می‌کردند و بعد یک لایه فیروزه را آغشته به چسب گیاهی مخصوص کرده و روی جاهای خالی گود شده قرار می‌دادند. آخرین فردی که در ایران به این هنر اشراف داشت ۶۰سال پیش به علت اینکه فرزندانش تمایلی به فراگرفتن این پیشه نداشتند. به یکی از اقلیت‌های دینی این هنر را آموزش داد. بعد از آن، این تخصص در انحصار این مرد درآمده و او این هنر را به اصفهان منتقل می‌کند. آقای رضازاده یکی از هنرمندان پرتوان کشور برای بازگرداندن این هنر حدود پنج سال تحقیق انجام داد و بعد از تلاش فراوان توانست در زمینه‌ تولید داخلی و صادرات، این پیشه به کار گیرد. هنر طلاکوبی به خراسان، سمرقند و افغانستان اختصاص دارد که در این میان تعداد انگشت‌شماری از استادان ایرانی در این زمینه فعالیت دارند. در ایران به این هنر کمتر پرداخته شده و بیشتر استادان این رشته اهل افغانستان هستند. طلاکوبی در دو سبک ایرانی و افغانی است که تفاوت میان این دو در تذهیب و مینیاتور به‌کار گرفته شده در طلاکوبی ایران است.

پریسا زمانی

منبع : روزنامه کارگزاران