داروهای مخاطره آمیز

داروهای مخاطره آمیز (hazardous drugs) طبق تعریف، داروهایی هستند که حداقل یکی از خصوصیات سمیت ژنتیکی، تراتوژنیسیته و یا عقیم کنندگی را از خود نشان دهند. طبق این تعریف، دسته های مختلفی از داروها ممکن است جزء داروهای مخاطره آمیز طبقه‌بندی شوند که مواد سایتوتوکسیک، داروهای ضد سرطان، داروهای سرکوب کننده‌ی ایمنی، داروهای ضد ویروس و مواد بیولوژیک را می‌توان از این قسم، نام برد. به این صورت، هر ساله سازمان‌های مختلفی مانند OSHA و IARC، تعدادی دارو را به لیست بلند بالای داروهای مخاطره‌آمیز، اضافه می‌کنند.
در این میان، تمامی داروهای ضد سرطان به خاطر خصوصیات ژنوتوکسیسیته و کارسینوژنیسیته قابل توجهی که دارند، در لیست داروهای مخاطره‌آمیز قرار می‌گیرند.تعداد زیادی از داروهای ضد سرطانی را که در ایران استفاده می‌شوند، شامل می‌شود. شایان ذکر است که تمام این داروها بدون استثنا در لیست داروهای مخاطره‌آمیز قرار گرفته‌اند.
برای اجتناب از تماس شغلی ویا اتفاقی با این داروها، پروتکل‌های مفصلی توسط سازمان‌های معتبری مانند NIOSH و OSHA ارائه شده‌اند که اهمیت بسزای این مراقبت‌ها را یادآور می‌شوند. خوشبختانه در سال‌های اخیر، با وجود تأخیر‌ها و کوتاهی‌های غیر قابل اغماض، به علت حساسیت‌هایی که در میان کادر پزشکی، در رابطه با خطرات تماس با این دسته از داروها ایجاد شده است، اقداماتی مانند تشکیل انجمن‌هایی مانند انجمن تخصصی پرستاران خون و انکولوژی و نیز تجهیز برخی مراکز تخصصی و فوق ‌تخصصی انکولوژی به وسایل ایمنی، برای کار با این دسته از داروها صورت گرفت. البته کافی بودن و کارایی آنها، خود جای بحث دارد» زیرا حتی در کشورهای توسعه یافته مانند ایالات متحده که حساسیت زیادی نسبت به مسأله‌ی ایمنی شغلی دارند، همچنان موارد متعددی از آلودگی پرسنل به داروهای مذکور، گزارش می‌شود.
بحثی که در اینجا فقدانش حس می‌شود و شاید در کشور ما از اهمیت بیشتری برخوردار باشد، خطر آلودگی همراهان بیماران استفاده کننده از شیمی درمانی به این داروهاست که مخاطرات قابل توجهی را ممکن است به دنبال داشته باشد. از این قبیل، می‌توان به التهابات شدید پوستی، عوارض مزمنی مانند اختلال در باروری و حتی بالا رفتن احتمال ابتلا به انواعی از سرطان، اشاره کرد. دلیل افزایش اهمیت آلودگی همراهان این بیماران در ایران نسبت به کشورهای توسعه یافته، حضور فعال آنها در مراحل مختلف درمان است که با توجه به عدم آگاهی آنها نسبت به اصول رعایت ایمنی، احتمال تماس این قشر را چه با خود دارو و چه با مواد آلوده به دارو، افزایش می‌دهد. در اینجا به بررسی راههایی می‌پردازیم که ممکن است همراه بیمار در معرض دارو قرار گیرد و حداقل راهکارهایی را برای جلوگیری از خطرات ناشی از تماس، بیان می‌کنیم.
از میان مراحلی که از خرید دارو تا ترخیص بیمار از بیمارستان طی می‌شوند، یکی از پر مخاطره‌ترین مراحل، خرید دارو از داروخانه و انتقال آن به بیمارستان است. توزیع این داروها در داروخانه‌های خاص شهری و تهیه‌ی آنها توسط افراد تعلیم ندیده و ناآگاه به خطرات بالقوه‌‌ی این نوع از داروها، ممکن‌است سلامت افراد را تهدید کند. در این مرحله، دارو با حجم و غلظت زیاد، در بسته‌هایی قرار گرفته که هر لحظه ممکن است به علل مختلف، از افتادن و شکستن اتفاقی ظرف گرفته تا کنجکاوی کودکی نسبت به ظاهر ظرف، از ظرف خارج شده و افراد زیادی را در معرض تماس قرار دهد. در اینجا حداقل می‌توان فردی را که جهت تهیه‌ی دارو به داروخانه مراجعه می‌کند، توسط یک بروشور ساده و چند جمله توضیح، در رابطه با حساسیت داروی خریداری شده، تعلیم داد وبه وی هشدار داد که:
▪ داروها را از بسته‌بندی خارج نکرده و هر چه سریعتر به کادر بیمارستان مربوطه تحویل دهد.
▪ داروها را در کیسه‌های نازک نایلونی حمل نکرده‌، بلکه در کیف و یا ساک دستی قرار دهد.
▪ در صورت موجود بودن بسته‌های مخصوص حمل دارو، حتماً داروها را در آن نگهداری کند.
باید اشاره کرد که تولید بسته‌های مخصوص حمل دارو و عرضه‌ی آنها در چنین داروخانه‌هایی ممکن است در کاهش خطرات، بسیارمؤثر باشد. بسته‌هایی که ظروف دارویی را در بافت نرمی احاطه کنند و نیز حاوی جایگاهی برای قرار دادن ظرف یخ، برای تنظیم دمای دارو، در صورت لزوم باشند.
مرحله‌ی بعدی که همراه بیمار ممکن است با دارو تماس یابد، در اتاق بیمار و در تماس با وی است. در مرحله‌ی بعد، حین تزریق این داروها، ممکن است قطراتی از آنها در اتاق پخش شده و وسایل و حتی لباس ‌بیمار را آلوده کند. از طرفی برخی از داروهای ضد سرطان، با غلظت‌های قابل توجهی در ادرار و یا مدفوع بیمار ظاهر می‌شوند که خصوصاً طی ۴۸ ساعت ابتدایی پس از مصرف دارو، برای اطرافیان وی، خطر آفرین است. البته ترشحات دیگر بیمار، شامل محتوای استفراغ، خون و یا حتی عرق و بزاق بیمار را نمی‌توان خالی از دارو دانست؛ ولی با توجه به حجم ترشحات، احتمال تماس با آنها و غلظت دارو، تکیه‌ی بیشتر منابع بر محافظت در مقابل ادرار و مدفوع بیمار است. به ویژه آنکه در ایران تمیز کردن بیمار و رسیدگی به وی، عملاً توسط همراهان صورت می‌گیرد و کادر بسیاری از بیمارستان‌ها، از تقبل این مسوولیت، شانه خالی می‌کنند.
در صورت آلوده بودن ترشحات بیمار به دارو، این مسأله باید به همراه وی گوشزد شده و به او آموزش داده شود که:
▪ وسایل آلوده شده‌ی اتاق را جدا گذاشته و بدون پوشش محافظ (شامل دو لایه‌ دستکش لاتکس و گان محافظ لباس) آنها را لمس نکند.
▪ در صورت آلوده بودن ترشحات بیمار به دارو، خصوصاً طی ۴۸ ساعت ابتدایی پس از مصرف دارو، هنگام نظافت وی، جهت محافظت، از پوشش کافی (شامل دولایه دستکش لاتکس، گان محافظ لباس، ماسک مخصوص و یا دستمال چند لایه‌ی مرطوب روی دهان و بینی و نیز عینک محافظ) استفاده نماید و از پاکسازی صحیح ترشحات بیمار طبق مقررات بیمارستان اطمینان حاصل کند.
▪ لباس‌های آلوده به دارو را طبق مقررات بیمارستان دور بریزد و دست‌ها را پس از در آوردن دستکش با آب و صابون بشوید.
در رابطه با کنترل حوادث احتمالی نیز می‌توان آموزش‌هایی را به همراه بیمار داد تا در صورت رخ دادن حادثه، با ایمنی بیشتری دررفع آن اقدام کند.
● آموزش‌های لازم جهت برخورد با داروی بیرون ریخته:
▪ در صورت خارج شدن (نشت) دارو از ظرف به علت بازشدن و یا شکستن بسته‌بندی، به هیچ وجه با دارو تماس برقرار نکرده و تنها تحت پوشش کافی به جمع‌آوری ضایعات و آلودگی زدایی بپردازد.
▪ محل آلوده شده به دارو را ابتدا با دستمال جاذب، تمیز کرده و سپس سه بار با آب و محلول‌های پاک کننده‌ مانند پودر لباسشویی یا صابون مایع بشوید. در صورت وسیع بودن آلودگی، محل را تا کسب اطمینان از پاک شدن ، قرنطینه کند.
▪ پوشش لازم جهت تماس با دارو، شامل دو لایه دستکش لاتکس، گان محافظ لباس، ماسک مخصوص و یا دستمال چند لایه‌ی مرطوب روی دهان و بینی و عینک محافظ می‌باشد.
▪ لباس‌های آلوده به دارو را دور بریزد و دست‌ها را پس از درآوردن دستکش با آب و صابون بشوید.
▪ بسته‌های دارو راپس از باز شدن (جهت مصرف و یا به هردلیل دیگری) به هیچ‌ وجه در دسترس نگه‌نداشته و هر چه سریعتر دور بریزد و یا به کادر مسوول بیمارستان تحویل دهد.
● آموزش‌های لازم جهت آلودگی‌زدایی:
▪ در صورت تماس دارو با پوست، قسمت‌های تماس یافته را سریعاً زیر آب پرفشار (شیرآب) به مدت حداقل ۱۰ دقیقه قرار داده و با استفاده از صابون، شستشو دهد و در صورت مشاهده‌ی تغییراتی در پوست، به پزشک مراجعه کند.
▪ در صورت ریختن قطرات دارو در چشم، آن را حداقل به مدت ۱۵ دقیقه زیر شیرآب شستشو دهد، به صورتی که آب از گوشه‌ی داخلی چشم وارد شده و از گوشه‌ی خارجی آن، خارج شود. سپس جهت انجام معاینه به پزشک مراجعه کند.
▪ در صورت بلع و یا استنشاق دارو، دهان را به سرعت شستشو داده و هر چه سریعتر به مراکز کنترل مسمومیت مراجعه کند.
چنانچه ملاحظه شد، حجم قابل توجهی از اطلاعات باید به همراهان بیماران دریافت کننده‌ی شیمی‌درمانی منتقل شود که این آموزش‌ها ممکن است به روش‌های مختلف چه در داروخانه‌ توسط داروساز و چه در بخش بیمارستان توسط پرستاران، به وی صورتگیرد تا شاید استانداردهایی که برای کار با داروهای شیمی ‌درمانی در نظر می‌گیریم، روز به روزبه استانداردهای جهانی نزدیک تر شده و مخاطرات تماس با چنین داروهایی به حداقل برسد.

منابع در دفتر نشریه می‌باشد.
دکتر فرهاد نجم‌الدین

منبع : هفته نامه پزشکی امروز