تاریخچه رنگرزی در جهان

تاریخ رنگرزی به طور دقیق مشخص نیست ولی «مرتضی راوندی» عقیده دارد انسانهای اولیه « پس از تهیه لباس، از خاک های رنگین یا عصاره گیاهان و میوه ها موادی به دست آوردند و جامه ها را با آن رنگ کردند و به این ترتیب لباس رنگی مخصوصی برای فرمانروایان درست شد و هنر رنگرزی نیز در خدمت بشر قرار گرفت.» نساجی و بافندگی در هر منطقه نشان از وجود الیاف خودرنگ و یا رنگ شده دارد و در هر جا اثری از نساجی باشد رنگرزی هم انجام می شده است.
عقیده دانشمندان بر این است که : «شناخت انسان از رنگ حداقل به سه تا چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح بر میگردد. شاید انسانهای نخستین هنگام غارنشینی و استفاده از میوه ها و گیاهان به رنگ بعضی از میوه های وحشی - همچون آلبالو و شاه توت- پی برده و از آن برای رنگ کردن نقش و تصویر جانوران مورد علاقه یا دیوار محل سکونت و بدن خود استفاده کرده باشند.» .
«سومری ها در ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در آشور ساکن شدند. یکی از لوحه های سفالی کشف شده متعلق به آن دوره فهرستی از احتیاجات یک کدبانوی خانه، به لباس را در بردارد که نشان می دهد، پارچه های آن دوره به رنگهای گوناگون رنگ می شده است.»
در آثار مکتوب به دست آمده از چین چگونگی رنگرزی ابریشم در ۲۶۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بیان شده است و توضیح داده شده که چگونه رنگ های زرد، قرمز و سیاه را روی ابریشم بیاورند.
گفته می شود که پارچه های رنگ شده که از مکان های مقدس در مصر بدست آمده مربوط به ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است. طبق مطالعاتی که شده معلوم گردیده است که این هنر از مناطق باختر و از هند به سایر نقاط جهان کشانده شده و انگیزه آن لکه های بجا مانده از آب میوه روی پارچه که بطور تصادفی پیش آمده بوده است.
شواهدی نشان می دهد که عملیات رنگرزی در ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در اطراف دریاچه «زوریخ» انجام می شده است. در برخی از نقاط اطراف دریای مدیترانه که احتمالاً مسکونی بوده آثاری از تور، طناب، نمد و نخ های تابیده پرزدار عمدتاً کتانی با رنگ آبی رنگ شده یافت شده است. قطعه ای از پارچه ای ضخیم مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد در دست است که احتمالاً متعلق به چادری مقدس (معبد) بوده و زرد رنگ است. در منطقه ای که این پارچه یافت شده (در سواحل مصر) مقادیری پارچه کتانی و بافته های دیگر به دست آمده است که نشان از تجاری بودن منطقه دارد. از ۱۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، ساکنان اطراف مدیترانه از پوست تنه بلوط، رنگ تهیه می کردند.
تعداد مواد رنگزای طبیعی در دسترس خیلی وسیع نبوده است و برای به دست آوردن تنوع، رنگرزان از املاح فلزات استفاده می کردند. مصریان و یونانیان علاوه بر رنگزاهای متداول، از ریشه گیاهی به نام «آلکانت» برای ایجاد رنگ قرمز استفاده می کردند که در ۱۳۰۰ سال پیش از میلاد از جزیره قبرس خریداری می شده است.
پاپیروسهایی متعلق به قرن سوم پیش از میلاد یافت شده اند که یکی از قدیمی ترین نسخ رنگرزی است که از آنها به عنوان دائرة المعارف رنگرزی یاد شده است. همچنین در نزدیکی اهرام مصر هم بقایای یک کارگاه رنگرزی به جا مانده است؛ « این کارگاه دو اتاق جداگانه داشته که یکی برای رنگرزی و دیگری جهت شستشوی الیاف استفاده می شده و کلاف های رنگ شده را در پشت بام خشک می کرده اند.»
از نوشته های کهن هند چنین پیداست که رنگرزان آن دوره، طبقه و صنف معینی بوده اند و کار رنگرزی و شستشوی پارچه و لباسهای مستعمل را به عهده داشته اند. آنها از انواع رنگ زرد استفاده می کرده اند و چگونگی به دست آوردن رنگ قرمز از پوست درخت های خاص را می دانستند. در این نوشته ها، توضیحاتی در مورد تثبیت رنگ آبی به دست آمده از «نیل» بر روی پنبه هم آمده است.
در حفاری های شهر «پمپی» و «هرکولانیوم» تعدادی کارگاه رنگرزی متعلق به سال ۷۹ میلادی کشف شده است.
دو نفر که در همین زمان می زیسته اند اطلاعات مهمی از رنگزاهای آن دوران را به ثبت رسانده اند، یکی از آنها « دیوس کوریدس Dioscorides » فیزیکدان یونانی و دیگری « پلینی Pliny » طبیعی دان رومی است. طبق نوشته های این دو نفر، از روناس و قرمزدانه برای رنگ قرمز، زعفران و اسپرک برای رنگ زرد، وسمه و نیل برای رنگ آبی استفاده می شده است. همچنین از گیاهان و موجودات فراوانی همچون حلزون ارغوانی، پوست گردو، پوست بلوط، گل پر طاووس، گل انار، گل گاوزبان و ... نام برده اند.
هنر رنگرزی در اروپا با شروع دوران مسیحیت به طور چشمگیری گسترش یافت. راهبان در طی قرون وسطی فرهنگ کاربرد رنگهای گیاهی را به زیبایی ثبت کردند. در این زمان تقریباً تعداد محدودی رنگزا وجود داشت و رنگرزان اروپایی نیازهای خود را از خاور دور و نزدیک تامین می کردند. « ونیز ... مرکزی برای ورود کالاهای رنگی شرق گردید... مواد رنگی، که تجارتش رونقی روز افزون داشت، به شهرهای مدیترانه ای فلورانس، پیزا و جنوا صادر می شد... شهرت رنگرزان اروپایی که از قرن دهم شروع به شکوفا شدن کرده بود، در قرن سیزدهم به اوج خود رسید.»
بین سالهای « ۱۱۵۳- ۱۱۲۴» رنگرزان در اسکاتلند تحت قوانین مستقیم «دیوید اول» قرار داشتند. رنگرزی فرانسه در قرن سیزدهم و انگلستان در قرن چهاردهم با گسترش صنعت نساجی ، از اهمیت ویژه ای برخوردار گشت. «ژنو»، «باسل» و «فرانکفورت» از بازارهای بزرگ برای تجارت مواد رنگی در اروپا طی این دوران بودند.
طی قرون پانزدهم و شانزدهم با کشف یک نوع رنگزای طبیعی در آمریکا این کشور نیز به منابع تأمین مواد رنگزا اضافه شد و درست در همین دوره بود که اسپانیا و پرتقال به دلیل کشف یک درخت در آمریکای جنوبی که می شد از آن رنگ قرمز خیلی عالی به دست آورد در کار رنگرزی زبانزد شدند. البته این درخت در قرن سیزدهم برای اهالی جزایر «Anderman» آشنا و به نام «Sappon» معروف بود که در آمریکای جنوبی «Brazil» نامیده می شد؛ به همین دلیل پرتقالی ها این منطقه را که محل کشت «Brazil» بود به همین نام، نامیدند و بعدها این کشور به نام برزیل معروف شد.
«شگردهای رنگرزی ترکیه که سالیان سال به عنوان راز حرفه ای نگه داشته می شد، در سال ۱۷۴۷ به اروپا رسید.»
استفاده از مواد رنگرزی طبیعی حاصل از گیاهان (ریشه, ساقه, برگ, گل, میوه و دانه) و حشرات و
صدف های دریایی در دربارهای سلطنتی تا قرن نوزدهم ادامه داشت. در سال ۱۸۵۶، یک دانشجوی شیمی به نام «ویلیام هنری پرکین William Henry Perkin» روش جدیدی در رنگرزی، با استفاده از «آنیلین Aniline» را کشف کرد. در این زمان با گسترش یافتن علم شیمی رنگ، رنگهای طبیعی به تدریج جای خود را به رنگهای شیمیایی دادند.

یاسمن چمن خورشید
دانشجوی فرش - گرایش رنگرزی دانشکده فرش اردکان
منابع و مآخذ
▪ کتب :
۱. اوکتایی - ناصر - « هنر رنگرزی با گیاهان » - دفتر نشر خودکفایی - تهران - ۱۳۶۳.
۲. جهانشاهی افشار - ویکتوریا - « فرایند و روشهای رنگرزی الیاف با مواد طبیعی » - انتشارات دانشگاه هنر - تهران - ۱۳۸۰.
۳. ژوله - تورج - « پژوهشی در فرش ایران » - انتشارات یساولی - تهران - ۱۳۸۱.
۴. نصیری - محمد جواد - « سیری در هنر قالیبافی ایران » - ناشر: مؤلف - تهران - ۱۳۷۲.
۵. Cannon - John, Margaret - "Dye Plants and Dying" - Herbert Press - London - ۱۹۹۴.
▪ پایان نامه:
۱. عبدی، یمینی مهر - امیر، احسان - « رنگرزی الییاف پشم و ابریشم با قرمزدانه » - جهاد دانشگاهی - اردکان - ۱۳۸۳.
▪ مقالات :
۱. توفیقی - روفیا - « گیاهان رنگزا - اسپرک » - صنعت نساجی - شماره&#۶۵۲۶۳; ۲۶۷.
۲. توفیقی - روفیا - « گیاهان رنگزا - ایندیگو » - صنعت نساجی - شماره&#۶۵۲۶۳; ۲۶۵.
۳. توفیقی - روفیا - « گیاهان رنگزا - روناس » - استاندارد - شماره&#۶۵۲۶۳; ۱۶۲.
۴. توفیقی - روفیا - « گیاهان رنگزا - زعفران » - صنعت نساجی - شماره&#۶۵۲۶۳; ۲۶۸.
۵. حسینی - مرجان - « گیاهان رنگزا - گلرنگ » - صنعت نساجی - شماره&#۶۵۲۶۳; ۲۶۶.
۶. حسینی - مرجان - « گیاهان رنگزا - نیل » - صنعت نساجی - شماره&#۶۵۲۶۳; ۲۶۹.
۷. رسولی - غلامحسن - « رنگرزی سنتی در پیرسواران ملایر » - نمایه پژوهش - شماره&#۶۵۲۶۳; ۱۱ و ۱۲.
۸. کریمشاهی - کوروش - « رنگرزی سنتی، هنری مردمی» - فرهنگ مردم - سال دوم - شماره&#۶۵۲۶۳; ۲ و ۳.
۹. کوکبی - امیر حسین - « هنر رنگرزی با گیاهان » - نامه انجمن حشره شناسی - شماره ۹۰.
۱۰. نصراللهی - قاسم - « رنگرزی گیاهی را دریابیم » - جمهوری اسلامی - ۱۹/۵/۷۸.

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران