کجا هستیم؟ کجا می‌رویم؟

بر قرار نبودن سیاست‌های مناسب حمایتی و خدماتی در مناطق روستایی و نبود برنامه بلندمدت و همه جانبه برای نگه‌داشت جمعیت روستایی به‌عنوان نیروی مولد، روستا‌نشینان را به مهاجرتی ناخواسته می‌کشاند که نتیجه آن روند روبه کاهش جمعیت مولد روستایی و افزایش خسران‌زای جمعیت شهری است.
این راه یکطرفه از روستا به شهر، حاشیه‌نشینی و حلبی آباد‌ها را گسترش می‌دهد. محیطی که به دلایل متعدد از جمله بیکاری و سرخوردگی جرم خیز است و عواقب سیاه چنین حرکتی، بزهکاری، اعتیاد و فجایع بی‌شمار اجتماعی است. بیکاری و تورم این جوامع را به سوی فقری می‌کشاند که خود مادر نابسامانی‌هاست.
از طرف دیگر افزایش جمعیت در فضایی که جا برای پذیرش انبوهی از مهاجر را ندارد موجب افزایش آلودگی‌های زیست محیطی، آلودگی هوا و حتی آلودگی‌های صوتی می‌شود. ترافیک مهارنشدنی، کاهش سرویس دهی و افت خدمات شهری و افزایش نارضایتی نتیجه محتوم چنین شرایطی است.
واقعیت این است که شیوه مناسب زندگی نقش بارزی در کاهش بار بیماری و معلولیت دارد. بنابراین پرداختن به این بعد سلامت در جوامع شهری نیز از اهمیت ویژه برخوردار است. تامین هزینه‌های روبه تزاید زندگی موجب می‌شود که خانواده‌ها و خصوصا زوج‌های‌ جوان گاهی در
۲ یا ۳ شیفت کار کنند و همین امر آنها را از تهیه غذا در خانه محروم می‌کند. تقریبا تمام کسانی که در بیرون از منزل به کار اشتغال دارند حداقل یک وعده از غذای خود را در اغذیه‌فروشی‌ها، فست ‌فود‌ها یا رستوران‌ها، کارخانه‌ها و کلا بیرون از منزل صرف می‌کنند.
افزایش بار بیماری‌های غیرواگیر به‌دلیل تغذیه نامناسب و نداشتن فعالیت بدنی مناسب مسئله بسیار مهمی است که نباید مورد غفلت مسئولان سلامت کشور قرار گیرد. چاقی و اضافه وزن به‌عنوان یک مشکل جهانی و عامل اصلی شیوع بیماری‌های غیرواگیر با روند روزافزونی در اغلب کشورهای جهان در حال گسترش است.
در حال حاضر در جهان یک میلیارد نفر اضافه وزن دارند که ۳۰۰میلیون نفر آنان دچار چاقی هستند. به گزارش سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۰۱، حدود۶۰درصد از ۵/۵۶ میلیون مرگ در سراسر جهان به‌علت بیماری‌های غیرواگیر رخ داده است.
بار ناشی از این بیماری‌ها در حال حاضر ۴۶درصد است و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۰ به ۵۷درصد افزایش پیدا کند. بار ناشی از اضافه وزن در کشور ما در تحقیق بار بیماری‌ها که توسط وزارت بهداشت انجام شده است ۱۸۰ هزار سال و ضرر ناشی از آن ۳۶۱ میلیون دلار برآورد شده است.
آمار‌های ملی در زمینه چاقی و اضافه وزن متفاوت است ولی حدود ۵۰ درصد مردان و ۶۶ درصد زنان بالای ۴۰ سال در کشور دچار اضافه وزن و چاقی هستند.بیماری‌های غیرواگیر که قبلا معضل کشورهای توسعه یافته بود اکنون در اغلب کشورها شایع است و کشورهای در حال توسعه نیز به‌طور فزاینده درگیر مشکلات ناشی از این بیماری‌ها می‌شوند. براساس آمارهای ارائه شده توسط سازمان جهانی بهداشت سال‌های از دست رفته به‌دلیل عدم‌فعالیت‌های بدنی در منطقه مدیترانه شرقی EMRO در سال ۲۰۰۰، ۱۲۴۳۰۰۰ سال بوده است. در این منطقه ۷۰ تا ۸۰ درصد افراد فعالیت جسمی لازم را ندارند و نداشتن تحرک موجب ۱۲۴۰۰۰۰ مرگ شده است.
تغییرات اساسی در شیوه زندگی، رژیم غذایی، بی‌تحرکی، صنعتی شدن و شهرنشینی عامل اصلی این روند است. ضرر و زیان ناشی از سال‌های از دست رفته عمر که در سال‌های اخیر برای نشان دادن ابعاد اقتصادی بیماری و مرگ و ناتوانی، کاربرد پیدا کرده است، در حقیقت برای ایجاد زبان مشترک بین دولتمردان، مسئولان اقتصادی و سیاستگذاران و مسئولان طب قابل پیشگیری است. این زبان مشترک به ملموس‌تر کردن ابعاد اقتصادی بیماری، ناتوانی و مرگ به‌دلیل بیماری‌هایی که قابل پیشگیری هستند می‌پردازد. به بیان دیگر ضرر و زیانی که به‌دلیل بی‌توجهی به برنامه‌های پیشگیرانه به کشور تحمیل می‌شود وقتی به‌صورت زیان مالی و روشن‌تر پولی بیان شود برای کسانی که سیاست‌های اقتصادی را تدوین می‌کنند قابل درک می‌شود .
قبول کنیم که گذر اپیدمیولوژیک، تغذیه‌ای و جمعیتی جهان منجر به تغییراتی در بار ناشی از بیماری‌ها شده است.۵۹ درصد از کل مرگ‌ها در جهان ناشی از بیماری‌های غیرواگیر است و در منطقه مدیترانه شرقی که کشور ما نیز در آن قرار دارد سوء تغذیه به هر دو شکل وجود دارد .با وجود میزان بالای کمبود‌های تغذیه‌ای، شیوع چاقی و بیش خواری در بعضی کشور‌ها هشدار دهنده است. ۵ عامل از ۸ عامل خطر اصلی بیماری‌های غیرواگیِر مرتبط باتغذیه و فعالیت بدنی است و افزایش فشار خون در راس علل قرار دارد. پیشگیری از بیماری‌های غیرواگیر نیاز به همکاری بخش‌های مختلف و سیاست‌های مناسب و منسجم ملی دارد.
● به سوی افزون‌خواری
معمولا روند بیماری‌های غیرواگیر با گسترش شهر نشینی، عدم‌تحرک و ماشینی شدن در کشورها شایع می‌شود و کشورهای کمتر توسعه یافته دیرتر دچار این عوارض می‌شوند. اغلب این کشورها با کمبود‌های تغذِیه‌ای شامل کوتاه قدی کودکان، سوءتغذیه پروتئین انرژی، کمبود ریز‌مغذی‌ها مانند ید، آهن، ویتامین آ درگیر هستند.
اما در کشور ما و در بعضی کشور‌های منطقه هنوز مشکل کمبود‌های تغذیه‌ای حل نشده که مواجه با عوارض ناشی از افزون خواری شده‌ایم. یعنی هر دو مشکل در دو سوی یک طیف سلامت ما را در معرض خطر قرار داده است. آمارها نشان داده‌اند در حالی‌که ۲۳ درصد از مردم حتی انرژِی کافی برای یک زندگی سالم را دریافت نمی‌کنند، ۴۹ درصد بیش از حد نیاز دریافت انرژی دارند. همین دریافت بالای کالری است که موجب افزایش چاقی در جامعه شده است.
در این گذر اپیدمیولوژیک، کشور ما هنوز مشکلات ناشی از کمبود‌ها را حل نکرده دچار بیماری‌های متابولیک تغذیه‌ای شامل دیابت، افزایش فشار خون، بیماری‌های قلبی عروقی و سکته‌های مغزی شده است. به‌طوری که روزانه ۳۰۰ مرگ از ۸۰۰ مرگ در کشور به‌علت بیماری‌های قلبی و عروقی رخ می‌دهد و ۵/۲۲ درصد از سال‌های از دست رفته عمر منتسب به بیماری‌های قلبی عروقی است.
شیوع بیماری‌های قلبی در مناطق شهری کشور ۴/۱۴ و مناطق روستایی ۱/۱۳ در هزار است و براساس اطلاعات بررسی سلامت و بیماری شیوع کلسترول بالای ۲۴۰ در گروه سنی ۶۹ -۴۰ سال ۹/۱۷ درصد و کلسترول بالاتر از ۲۰۰ به۷/۲۵ درصد می‌رسد. یعنی یک چهارم جمعیت کشور میزان کلسترول خونشان بیشتر از حد مناسب است که موجب افزایش خطر بیماری‌های قلبی، سکته‌ها و بیماری‌های عروقی مغز و قلب می‌شود.بررسی کشوری بار بیماری‌ها که توسط دکتر نقوی در وزارت بهداشت در سال ۱۳۸۲ انجام شد تلاشی بود که نشان دهد کشور چه تاوان سنگینی بابت این بی‌توجهی می‌پردازد.
● اقدامات جهانی
مشکلات مرتبط با سلامت در جوامع شهری بسیار پیچیده است و حل آن نیاز به سیاستگذاری‌های صحیح در زمینه‌های کلان اقتصادی و به‌وجود آوردن عزمی ملی برای رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده در قالب برنامه‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت دارد. در زمینه بیماری‌های مرتبط با بحث این اقدامات از طرف سازمان بهداشت جهانی مطرح شده است:
- تدوین و به کارگیری یک سیاست ملی توسط دولت‌ها در راستای آموزش عموم مردم در زمینه رژیم غذایی سالم، فعالیت بدنی و بیماری‌های غیرواگیر با در نظر گرفتن فرهنگ مردم هر کشور.
- جلب همکاری بین بخشی به‌منظور درگیر کردن کلیه ارگان‌های مرتبط از جمله بهداشت، کشاورزی، آموزشی، حمل‌ونقل، اطلاع رسانی، تربیت بدنی و همچنین بخش خصوصی و NGO‌ها در راستای این سیاستگذاری ملی.
-ت هیه و انتشار راهنمای غذایی با تاکید بر غذاهای سنتی هر کشور.
-تدوین قوانین و مقررات در جهت اهداف و راهکار ملی مانند قوانین برچسب گذاری تغذیه‌ای محصولات غذایی
- کنترل تبلیغات غذایی
- حمایت از طرح‌های پژوهشی مرتبط با بیماری‌های غیرواگیر و عوامل خطر مربوطه به‌منظور تقویت کیفی و کمی آن ها.
- توجیه صاحبان صنایع غذایی و تشویق آنها به تولید غذاهای سالم‌تر.
نکته مهم دیگر توجه به برنامه‌های پیشگیرانه در تمام دوران زندگی است. عوامل خطر از دوران جنینی، کودکی و نوجوانی آغاز و اثرات نامطلوب خود را برعروق و اندام‌ها می‌گذارد و افزایشی تجمعی خطر در بزرگسالی به‌صورت بیماری بروز می‌کند. بنابراین رویکرد دولت و وزارت بهداشت باید به جای درمان در زمان وقوع بیماری به پیشگیری از اثر‌گذاری عوامل خطر از دوران‌های نخست حیات باشد.
تجربه‌های موفقی در جهان نشان می‌دهد که با سیاستگذاری‌های مناسب و همکاری کامل بخش‌های مختلف می‌توان در کاهش بار این بیماری‌ها موفق بود. در فنلاند آموزش رژیم غذایی سالم در طول یک طرح ۲۵ ساله منجر به کاهش مرگ‌سالانه ناشی از بیماری‌های قلبی به میزان ۷۳درصد شد. در کشور ما هم در حال حاضر طرح‌های کوچک و موفقی مانند مطالعه قند و لیپید تهران، طرح قلب سالم اصفهان، طرح پیشگیری از بیماری‌هایی قلبی ابهر و قزوین و فاز دوم طرح قند و لیپید با تاکید بر شیوه صحیح زندگی در جنوب تهران در دست اجراست ولی هنوز برای ادغام و برنامه پیشگیری از بیماری‌های غیرواگیر در شبکه‌های بهداشتی درمانی کشور راه زیادی در پیش داریم.
مؤسسه تغذیه، سلامت و توسعه نیز با ایجاد یک سایت آموزش تغذیه رایگان به‌نام بهسایت ایران www.behsite.ir در زمینه آموزش همگانی و توجه دادن مردم به اضافه وزن و چاقی و به کار‌گیری توصیه‌های تغذیه‌ای تلاش دارد در زمینه پیشگیری از اضافه وزن و چاقی و تغذیه مناسب در کاهش با این بیماری‌ها بکوشد به زبان فارسی و برای فارسی زبانان جهان تهیه شده است.

دکتر ربابه شیخ الاسلام
متخصص بهداشت عمومی و اپیدمیولوژی تغذیه

منبع : روزنامه همشهری