اسلام و مسلمانان در فدراسیون روسیه

● تعداد مسلمانان روسیه
در آخرین سرشماری اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۸۹ جمعیت مسلمان روسیه ۱۲میلیون نفر یعنی ۸ درصد از کل جمعیت آن برآورد شد. سرشماری سال ۲۰۰۲ جمعیت مسلمانان فدراسیون روسیه را ۱۴/۵ میلیون نفر تخمین زده است. با این حال بعضی از محافل تعداد مسلمانان این فدراسیون را بیشتر ارزیابی می‌کنند. درآگوست ۲۰۰۵ راویل عین الدین رئیس شورای مفتی‌های روسیه اعلام کرد که در روسیه ۲۳میلیون مسلمان زندگی می‌کنند. جمعیت مسلمانان روسیه همچنین به واسطه هجوم مهاجرین از بخش‌های مسلمان نشین اتحاد شوروی سابق بیشتر شده است.
در سال ۱۹۹۱ در روسیه حدود ۳۰۰ مسجد وجود داشت در حالی که هم اکنون حداقل ۸۰۰۰ مسجد در روسیه وجود دارد( یعنی بیشتر از تعداد مساجد مصر با ۷۵ میلیون نفر جمعیت) حدود نیمی ازاین مساجد با منابع مالی خارجی بویژه از ترکیه،ایران و عربستان سعودی ساخته شده‌اند. در سال ۱۹۹۱ مدرسه مذهبی اسلامی در روسیه وجود نداشت. در حالی که هم اکنون ما بین ۵۰تا۶۰ مدرسه اسلامی در روسیه وجود دارد که بیش از ۵۰۰۰ دانش‌آموز در آنها تحصیل می‌کنند. همچنین ۳۰۹۸ انجمن اسلامی ثبت شده در روسیه وجود دارد . تعداد افرادی که از روسیه در مراسم حج شرکت می‌کنند از ۴۰ نفر در ۱۹۹۱ به ۱۳۵۰۰ نفر در سال۲۰۰۵ افزایش یافت. طبق آمارهای غیررسمی بیش از ۱/۵ میلیون مسلمان و (۶ مسجد) در مسکو وجود دارد که بنابراین پایتخت روسیه بیشترین تعداد مسلمانان در اروپا را داراست.
جمعیت مسلمان روسیه در دو ناحیه مهم متمرکز شده‌اند:منطقه ولگا- اوارال،‌شامل تاتارستان،‌باشکورتستان ،‌ آدمورتیا ،‌چوواشیا، ماری- ال و نقاطی در الیانووسک ،آستاراخان،‌نیژنی نوو گرود و ایالت یکاترینبورگ.
دیگر منطقه مسلمانان نشین قفقاز شمالی می‌باشد که حدود ۴/۵ میلیون مسلمان در آن ساکن هستند.
در عین حال جمعیت اسلاو روسیه در حال کاهش می‌باشد. این امر باعث شده است تا بعضی از تحلیلگران استدلال کند که در اواخر قرن۲۱ مسلمانان اکثریت جمعیت روسیه را تشکیل خواهند داد. پل گوبلی که مشاور جیمز بیکر وزیر خارجه پیشین ایالات متحده در مسائل قومی شوروی وامور بالتیک بود در فوریه ۲۰۰۶چنین گفت: “در بخش اعظمی از زندگی ما فدراسیون روسیه با مرزهای فعلی‌‌اش یک کشور مسلمان خواهد شد . این مسئله که روسیه اکثریتی مسلمان خواهد داشت وحتی قبل از آن شمار روز افزون مسلمانان روسیه تاثیر زیادی بر سیاست خارجی روسیه خواهد داشت.
● ساختارهای تشکیلاتی مسلمانان
با این وجود در روسیه هیچ وقت یک جامعه اسلامی واحد یا امت وجود نداشته است. در دهه ۱۹۹۰ چندین جنبش سیاسی اسلامی در روسیه به وجود آ‌مد مانند جنبش‌ها رفاه،‌نور و حزب بیداری اسلامی ؛ ولی این جنبش‌ها نتوانستند تاثیر چندانی ایجاد کنند.هم اینک در روسیه “رای اسلامی” وجود ندارد. در سال ۲۰۰۱ حزب اسلامی روسیه IRP تاسیس شد که ادعا می‌شد ۳/۵ میلیون عضو دارد در پی تعطیلی احزاب سیاسی مذهبی، جنبش میهن پرستان راستین روسیه وجنبش عدالت و توسعه روسیه جایگزین IRP شدند. از اواسط دهه ۱۹۹۰ به بعد حداقل ۵ مرکز تلاش دارند تا خود را نهاد اصلی نماینده مسلمانان روسیه معرفی کنند:
- هیئت مرکزی مسلمانان روسیه و جمهوری‌های اروپایی کشورهای مستقل مشترک‌المنافع به رهبری مفتی‌طلعت تدزحوالدین.
- شورای مفتی‌های روسیه به رهبری مفتی راویل عین الدین که شاید مهمترین سازمان مسلمانان روسیه باشد.
- مرکز عالی هماهنگی مسلمانان روسیه که رئیس آن عبدالواحد نیازف خود را مفتی اعظم روسیه می‌داند.
- مرکز فرهنگی اسلامی که مدیر آن عبدالواحد نیازف می‌باشد.
- اتحادیه مسلمانان روسیه که در ابتدا رئیس آن نادرشاه حاجیلائف بود.
برداشت‌های مختلف از اسلام در فدراسیون روسیه
از سال ۱۹۹۴ که تهدیدی تروریستی در قفقاز شمالی بروز کرد جوامع مسلمان در منطقه ولگا-اوارال تا کنون رغبتی به شرکت در اقدامات تروریستی یا دیگر اشکال خشونت نشان نداده‌اند. همچنین هیچ جنبش سیاسی با برنامه قوی اسلامی به وجود نیامده است. آیا روسیه با مشکلات مشابهی با چندین کشور اروپای غربی از جمله انگلستان،‌ فرانسه و هلند مواجه خواهد شد؟ یعنی جامعه‌ای اسلامی شامل گروه‌های ناراضی بویژه در میان جوانان که به اقدامات خشونت‌آمیز دست می‌زنند . استدلال می‌شود که در روسیه برعکس دیگر قدرت‌های استعماری سابق همیشه تعداد زیادی مسلمان وجود داشته است.
رشد اسلام در روسیه در دوره بعد از اتحاد شوروی با درجه بالایی از سیاسی شدن توام نبوده است و جنبش سیاسی مهمی به وجود نیامده است و تجدید حیات اسلام بیشتر در جنبه‌های فرهنگی و مذهبی بوده است تا جنبه سیاسی. بسیاری از تحلیلگران اذعان دارند که اسلام در تاتارستان مدلی از اسلام اروپایی ایجاد کرده است یعنی یک نیروی غیرسیاسی میانه رو که تهدیدی برای نظام سیاسی مشروطه روسیه دربر ندارد.رافائل حکیم و رئیس موسسه تاریخ آکادمی علوم تاتارستان و مشاور رئیس جمهور تاتارستان در پی این است که بگوید اسلام با دنیای مدرن سازگار بوده، تکثرگرایی مذهبی و سیاسی را قبول دارد و از برخوردهای خشونت آمیز دوری می‌کند .
سخنان ولادیمیر پوتین در افتتاحیه مجلس جدید چچن در دسامبر ۲۰۰۵ که” روسیه همیشه حامی وفادار و ثابت قدم اسلام بوده و خواهد بود” نشانه‌ای از تلاش رهبران روسیه برای گفتگو با جامعه اسلامی روسیه می‌باشد. تاسیس سازمان میراث اسلامی و تصمیم پیوستن به سازمان کنفرانس اسلامی به‌عنوان عضو ناظر در سال ۲۰۰۵ بخشی از تلاش رهبران روسیه برای آغاز چنین گفتگویی محسوب می‌شود.
● ترس از یک انقلاب سبز- نارنجی
اگر چه اغلب تحلیلگران روسی اعتقاد دارند که نفوذ اسلام تندرو در روسیه به غیر از بخش‌هایی از قفقاز شمالی محدود می‌باشد ولی بعضی‌ها از پتانسیل انقلابی اسلام در روسیه نگران هستند. به‌عنوان نمونه میخائیل دلیاگین معتقد است که روسیه ممکن است با انقلابی سبز- نارنجی روبه رو شود. وی استدلال می‌کند که خلاء ایدئولوژیک به وجود آ‌مده در پی فروپاشی کمونیسم در اتخاد شوروی به خودنمایی اسلام در روسیه منجر شده است که پاسخی به مشکلات اقتصادی- اجتماعی می‌باشد که با تحمیل سرمایه‌داری لیبرال در روسیه به وجود آمده‌اند.
از سوی دیگر در پی ابراز نگرانی رهبران مسلمان از تبلیغات ارتدوکسی در مدارس دولتی روسیه بحث در مورد مسائل آموزشی بالا گرفت . در مارس ۲۰۰۶ شورای مفتی‌ها اعلام کرد که با تدریس مبانی فرهنگی ارتدوکس در مدارس دولتی مخالف است و در آگوست ۲۰۰۶ نایب رئیس شورای مفتی‌ها گفت: “ما معتقدیم که تمام ادیان باید به‌عنوان یک درس اختیاری تدریس شوند. نباید یک درس جداگانه در مورد مبانی فرهنگ ارتدوکس یا مبانی فرهنگ اسلامی وجود داشته باشد . این دو مبحث باید در یک کتاب واحد ارائه شوند”
● روسیه و سازمان کنفرانس اسلامی
در خواست روسیه برای عضویت در سازمان کنفرانس اسلامی در سال ۲۰۰۳ را می‌توان چنین قلمداد کرد که دولت پوتین قدرت بالقوه نفوذ مسلمانان روسیه در آ‌ینده سیاسی روسیه را به خوبی شناخته است. این مسئله همچنین می‌تواند انتقادات دولت‌های مسلمان از سیاست‌های روسیه در قبال چچن را ملایم‌تر کرده و به ایجاد پیوندهای نزدیک میان روسیه و قدرت‌های اسلامی کمک کند و به نوبه خود روابط کرملین با جامعه روسیه را بهبود بخشد. از سوی دیگر گسترش روابط سازمان کنفرانس اسلامی بخشی از استراتژی روسیه برای ترویج سیستم بین‌المللی چند قطبی نیز محسوب می‌شود.
ولادیمیر پوتین در آگوست ۲۰۰۳ در اجلاسیه سازمان کنفرانس اسلامی OIC شرکت و اعلام کرد که روسیه خواستار پیوستن به OIC می‌باشد. در سال ۲۰۰۴ مذاکرات روسیه و OIC پیشرفت کرد. در فوریه۲۰۰۴ ایگورایوانف وزیرخارجه روسیه در جمع سفیران کشورهای اسلامی در مسکو سخنرانی کرد. سپس اعلام شد که یک دانشگاه اسلامی در روسیه تاسیس خواهد شد. درژوئن ۲۰۰۴ سرگئی لاوروف وزیرخارجه روسیه در اجلاسیه OIC در استانبول شرکت کرد.
روسیه در سی و دومین نشست وزرای خارجه کنفرانس اسلامی که در ژوئن ۲۰۰۵ درصنعا پایتخت یمن برگزار شد عضویت ناظر در سازمان کنفرانس اسلامی را به دست آورد.
رهبران روسیه نمی‌خواهد که روسیه قدرتی ضداسلامی قلمداد شود زیرا می‌خواهند تا از برانگیختن دشمنی جامعه مسلمانان روسیه و نیز از منازعه اسلامی-روسی دوری کنند. در این راستا راویل عین الدین غرب را به تهاجم فرهنگی بر علیه جهان اسلام متهم کرده است. او با این اقدام در پی این است که اعلام کند جهان اسلام با تهدیدی از جانب غرب مواجه است و نه از جانب روسیه. لازم به ذکر است که تعدادی از حامیان مکتب ژئوپلتیکی اوراسیا در روسیه همکاری با اسلام را بخش مهمی از ایدئولوژی اوراسیاگرایی می‌دانند.
● دورنما
اگر جمعیت مسلمانان فدراسیون روسیه افزایش یابد و بیشتر از ۲۰درصد کل جمعیت را تشکیل دهد احتمال دارد که یک تغییر سیاسی بزرگ در این کشور به وجود آید. در بین سال‌های ۱۹۹۹-۲۰۰۳ از میان ۴۵۰نماینده مجلس دوما تنها ۳۳ نفر از آنان مسلمان بودند . در دوره‌ای طولانی مدت اگر تغییرات جمعیتی فعلی در روسیه ادامه یابد نگهداری نمایندگی سیاسی مسلمانان در سطح پایین فعلی امکان پذیر نخواهد بود.
جمعیت اسلاو روسیه در نهایت به قدر کافی بزرگ نخواهد ماند تا بتواند سلطه خود بر رهبریت سیاسی روسیه را حفظ کند. رهبران روسیه باید در مورد سخنان جونز ارباک وزیر دموکراسی سوئد به خوبی تامل کنند که در جولای ۲۰۰۶ گفت:” ما با ید نسبت به اسلام و مسلمانان مدارا کنیم چون زمانی که ما در اقلیت بودیم آنها نسبت به ما مدارا می‌نمودند.” احزاب وگروه‌های مسلمان به‌طور آ‌شکاری در حال شکل‌گیری هستند و ممکن است خواستار قوانین جداگانه برای مسلمانان روسیه شوند. این گروه‌بندی‌ها الزاما نظامی نخواهد بود ولی ممکن است در آینده به هر چه اسلامی‌تر شدن روسیه منجر گردد.اگر روسیه در آینده اسلامی‌تر شود بالطبع سیاست خارجی آن نیز تغییر خواهد کرد. روسیه پس از سپتامبر۲۰۰۱ با بسیاری از سیاست‌های جنگ طلبانه ایالات متحده همراه بوده است ولی در صورت ظهور رهبران اسلامی در روسیه جنبه یورو-آتلانتیک گرایی سیاست خارجی روسیه ممکن است محو شود. در واقع روسیه اسلامی آماده مقابله با سیاست خصمانه ایالات متحده در قبال جهان اسلام خواهد بود.

مارک.ای اسمیت
ترجمه: یعقوب نعمتی وروجنی

منبع : روزنامه رسالت