بازی‌های بومی و سنتی میراثی از گذشته

در فرهنگ لغات فارسی بازی به سرگرمی به مشغولیت، تفریح، لعب، کار،ورزش و فریب معنی شده است. زیست شناسان و روان شناسان نیز در مورد بازی نظرات مختلفی ارائه داده‌اند.
زیست شناسان براین باورندکه علاقه‌ی انسان به بازی به کنجکاوی وی درکشف و شناخت محیط اطراف ارتباط دارد و روان‌شناسان نیز می‌گویند نیاز انسان به بازی در حقیقت مصرف انرژی نهفته در وجود اوست و البته جامعه شناسان نیز بازی را وسیله‌ای برای تمرین انسان در زندگی اجتماعی توصیف می‌کنند.برخی بر این باورند بازی خود هنری است که ناشی از فرهنگ و آداب وسنن هر جامعه است. اگر بخواهیم به این مقوله‌، عمیق بنگریم بازی همه نظرات وتعاریف فوق را دربرمی‌گیرد.
درکشورپهناور ایران که از تنوع اقلیمی و قوم و قبیله ای خاصی برخوردار است، انواع بازی وسرگرمی رواج داشته و دارد. این بازی‌ها درمراسم عروسی ، قبل و بعد از آغاز کاشت و برداشت محصولات کشاورزی،شب نشینی‌ها و… اجرا می‌شود.
این‌که بازی‌ها از چه زمانی ومکانی آغاز شده‌اند اطلاع دقیقی در دست نیست ولی از نوشته‌ها، کتیبه‌ها و نقوش غارها و دیوارها چنین استنباط می‌شود که بازی‌ها درحقیقت نوعی سخن گفتن، انتقال اطلاعات و معلومات،ایجاد و حفظ آمادگی جسمانی برای جنگ‌ها،ایجاد سرور ونشاط، شکرگذاری به درگاه خداوند و … بوده‌است. نکته‌ی مهم این‌که در درگاه خداوند هریک از این بازی‌ها بار فرهنگی داشته‌است. بازی‌ها ویژگی‌های خاص خود را داراست که می‌توان به ابزار و امکانات ،مکان، گستره‌ی بازی ،سن و جنسیت بازی اشاره کرد.
یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌ی انسان عصر حاضر به ویژه در کشور ما و خصوصاً استان مازندران چگونگی پر کردن اوقات فراغت است.همه ساله به ویژه در ایام تابستان دستگاه‌های اجرایی بسیج می‌شوند تا زمینه‌ی پر کردن اوقات فراغت میلیون‌ها دانش آموز را فراهم کنند. اوقات فراغت تنها به برپایی کلاس‌های درسی و علمی و هنری محدود می‌شود که نزد نوجوانان و جوانان چندان جایگاهی ندارد. جاذبه‌ نداشتن برنامه‌های اوقات فراغت دیکته شده و فاقد روح شادی و نشاط ،عدم وجود امکانات و شرایط لازم برای گذران اوقات فراغت،نبودشناخت اقشار مختلف نسبت به فرهنگ، آداب و سنت‌های گذشته و بازی‌ها و … باعث شده اوقات فراغت بسیاری از جوانان و حتی بزرگ‌سالان به بطالت بگذرد. نهادهای فرهنگی و ورزشی نقش بسزایی در شناساندن بازی به مردم دارند.
فرهنگ و ارشاد اسلامی، صدا و سیما، تربیت بدنی، میراث فرهنگی، ایرانگردی و جهانگردی وجهاد کشاورزی از مهم‌ترین دستگاه‌های اجرایی هستند که می‌توانند بازی را در قالب همایش‌ها، جشنواره‌ها ، مسابقات و … به مردم بشناسانند. بررسی‌های به عمل آمده نشان می‌دهد به جز فرهنگ ارشاد اسلامی و صدا و سیما بقیه دستگاه‌های فرهنگی و ورزشی کم‌تر و یا اصلاً به این مهم نپرداخته‌اند. برگزاری جشن‌های خرمن، جشن مهرگان، بیس شیش عیدماه و… تولید برخی برنامه های محلی از جمله این فعالیت‌هاست . بازی‌های محلی مازندران در استان مازندران تاکنون حدود ۱۴۷ بازی شناسایی شده است. این بازی‌ها از نظر مکان اجرا ۹۱ بازی در فضای باز( مانندمیادین روستا، زمین‌های کشاورزی و دامنه‌ی کوه و جنگل) و ۳۲ بازی در فضای بسته( مانند اتاق) انجام می‌گیرد. هم‌چنین ۱۱۳ بازی صرفاً حالت بازی- سرگرمی وبقیه نمایشی – ورزشی و .. می‌باشد. همان‌گونه که عنوان شد یکی از ویژگی‌های مهم بازی های محلی و بومی، استفاده از ابزار و امکانات محل زندگی و عدم نیاز به تجهیزات و اماکن خاص است.
عمده امکانات و ابزار مورد نیاز بازی‌ها شامل چوب، خاک، سنگ، پارچه،استخوان ،طناب،توپ ،کلاه، کمربند ،شلاق ،گردو،سیب ،پرتقال و… می‌باشد که در بیشتر روستاهای مازندران به وفور یافت می‌شود.ویژگی دیگر این‌که برای هر گروه سنی بازی‌های خاصی وجود دارد. در زیربه چند نمونه از بازی‌ و سرگرمی‌های رایج مازندرانی‌ها اشاره شده است: مراسم عروسی و اعیاد مذهبی بهترین بهانه و زمان برای پرداختن به بازی و سرگرمی در مازندران بود که در برخی نقاط هنوزهم رواج دارد.
در حال حاضردر برخی عروسی‌ها به جای پرداختن به این بازی‌های زیبا و دیدنی که ریشه در فرهنگ مردم دارد، آلات لهو، قمار ، شرب خمر و … برای سرگرمی میهمانان فراهم می‌شود. بازی‌های خشن عروسی اودنگه تیر : این بازی در شب‌های حنابندان،عروسی و شب‌نشینی‌های ساکنان مناطق قشلاقی و کوه‌پایه اجرا می‌شود.
در این بازی یک نفر روی زمین به پشت دراز می‌کشد و پاهایش را می‌چسباند. یک نفر دیگر (فرد قوی‌تر) در قسمت پایین بدن او روی مچ پاهایش می‌نشیند . دو دستش را به زیر پاهای او (قسمت بالای مچ‌ها به سمت زانو) برده، وی را که شق و راست خوابیده است همانطور راست و مستقیم بالا می‌آورد و روی دوپاهایش می‌ایستاند. این بازی یک بازی ورزشی است که شرکت‌کندگان در آن باید از بدنی ورزیده برخوردار باشند. بُوردُ ، بُوردُ (رفت ، رفت) : از دیگر بازی‌هایی است که در مجالس مهمانی و عروسی‌ها اجرا می‌شود. در این بازی دور هم می‌نشینند و یکی از بازیکنان در وسط دایره قرار می‌گیرد. بازیکنان اطراف دایره، دُرنه (شالی که درهم تابیده شده، طول آن کم‌تر از یک متر است) را از زیر زانوهای خود عبور می‌دهند به طوری که مشخص نشود دُرنه نزد کیست. نفر وسط باید حدس بزند دُرنه نزد چه کسیست. اگر حدس او درست باشد، بازیکنی که در وسط قرار دارد جای کسی که دُرنه را لو داده است، می‌گیرد و او به وسط می‌رود.
گاه فردی که در وسط است توسط بازیکنی که دُرنه را در اختیار دارد ضربه می‌خورد و بازیکن بلافاصله درنه را پنهان می‌کند. برای افزودن به شور و هیجان در تمام طول بازی بازیکنان سروصدا می کنند و با صدای بلند می‌گویند: بورده بورده! کور مینا ملک مینا : از بازی‌هایی است که با هدف سرگرمی و عمدتاً توسط دختران و زنان اجرا می‌شود.
این بازی در منزل یا حیاط منزل اجرا می‌شود. یکی از بازیکنان نام شی یا کسی را در ذهن خود انتخاب می کند و از بازیکن مقابل می‌پرسد : کور مینا ملک مینا مه رِه بنما ، ته ره بنما! بازیکن مقابل می‌گوید :‌چی بنما؟ فردی که سؤال می‌کند می‌گوید : مره بنما اته اغوز (گردو) بازیکن مقابل باید در محوطه‌ای که بازی آن‌جا انجام می‌گیرد، گردو را پیدا کند( البته با حرکت چشم و جست و جو از دور). از دیگر بازی‌های ویژه‌ی زنان و دختران اته بزه کا و کش کا می‌باشد که یک بازی ورزشی است. مؤخره به هر حال وقت آن رسیده که میراث کهن و به جای مانده احیا شود هرچند که تحولات سریع اجتماعی و نوع تکامل‌یافته زندگی امروزی امکان پرداختن به بازی‌ها را به صورت اولیه به دست نمی‌دهد اما همین که نهادهای فرهنگی به این مهم توجه و زمینه‌ی شناساندن آن را به مردم فراهم کنند، مردم تشنه‌ی فرهنگ اصیل این مرز و بوم خواهند کوشید با این بازی‌ها زمینه‌ی لذت روحی و جسمی خویش را فراهم نمایند.

داود لطیفی(محقق و رییس اداره فرهنگ و ارشاد بابل)
منابع: راهنمای بازی‌های ایران ، ثریا قزل‌ایاغ - نقش نمایش در تغییر رفتار، داود لطیفی

منبع : مازند نومه