جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


کتابخانه های تخصصی، ‌فناوریهای اطلاعاتی،‌ نیروی انسانی


کتابخانه های تخصصی، ‌فناوریهای اطلاعاتی،‌ نیروی انسانی
● مقدمه
در جهان رایانه هر چیزی که بیش از ۵ سال داشته باشد،‌خیلی کهنه است. هر چیزی که بیش از ۱۰ سال داشته باشد،‌یک چیز باستانی است و هر چیزی که بیش از این عمر دارد، به عنوان زمینه ای برای یادآوری خاطرات گذشته و عدم اعتقاد به گذشته است .
توسعه روز افزون و سریع فن آوریهای اطلاعاتی در کتابخانه ها ، فرآیند اطلاع رسانی را با تغییرات شگرفی مواجه کرده است . کتابداران و اطلاع رسانان ، همواره تلاش داشته اند ، تا خود را با توجه به تحولات و تغییرات پیوسته ای که در جامعه رخ می دهد ، تطبیق دهند . به بیان دیگر ، کتابداری و اطلاع رسانی همواره به لحاظ نظری و کاربردی در حال تغییر و تحول پیوسته بوده و خواهد بود و این تحول را شرط ماندگاری خود و نیز ضرورتی برای مؤثر واقع شدن در فرایند توسعه جامعه بشری می داند .
از طرف دیگر ، تحول در کتابخانه ها و خدمات اطلاع رسانی ، خود مستلزم تحول در عناصر دیگری است که یکی از مهمترین این عناصر ، نیروی انسانی می باشد . نیروی انسانی ، که در دهه های اخیر بدلیل اهمیت ، تحت عنوان منابع انسانی از آن یاد می گردد ، عنصری جدایی ناپذیر در سازمان ها ، بخصوص مراکز اطلاع رسانی می باشد ، که توجه یا عدم توجه به این عنصر می تواند رکود یا پویایی کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی را به همراه داشته باشد .
● تأثیر فناوری اطلاعات بر نیروی انسانی
الف) تأثیر فناوری بر پستها و ساختارهای سازمانی
هر گاه فناوریهای جدیدی به یک سازمان راه یافته است، ضرورت استخدام افراد جدید با دانش و مهارتهای متفاوت نیز بوجود آمده است. خودکارسازی کتابخانه استخدام چنین افرادی را برانگیخته و مسایل و مشکلات متنوعی را به وجود می آورد. برای مثال، با بکارگیری رایانه جهت عملکردهای کتابخانه، کتابخانه ها متخصصان سیستمها را استخدام می کنند تا به نگهداری و تقویت سیستمها پرداخته،‌ استفاده از آن را به افراد آموزش داده، گزارشاتی را درباره نحوه عملکرد سیستمها ارائه کنند و همچنین پیشنهادات مربوط به سیستمها و شبکه های جدید مورد نیاز را مطرح کنند. با توجه به اندازه کتابخانه و پیچیدگی نظام، کارکنان دیگری نیز برای نظام ها استخدام می شو ند. افراد استخدام شده برای این پست ها اغلب از جهت دانش و قابلیت با کارکنان کتابخانه کاملاً متفاوت هستند. فرهنگ سازمانی آنها نیز ممکن است متفاوت باشد. درنتیجه، احساس غربت بالقوه در کارکنانی خاص یا تضاد سازمانی می تواند بهره وری سازمانی را تحت تأثیر قرار دهد. رابطه بین کارمندان حرفه ای و پشتیبانی نیز به طور عمیقی تحت تأثیر فناوری های نوین قرار گرفته است . سطح حرفه ای کار کتابخانه نیز بیشتر فکری شده و کمتر فیزیکی است و بجای جایابی فیزیکی منابع از مجموعه ها، بازیابی اطلاعات به صورت الکترونیکی انجام می شود. افزایش تأکید بر جنبه های فکری کارها نشان می دهد که کتابداران اساساً کارهایی متفاوت از آنچه که در گذشته انجام داده اند، انجام خواهند داد و با پیچیده شدن روزافزون محیط اطلاعاتی به مهارتهای جدیدی نیاز خواهند داشت. قابلیت هایی که در این وضعیت پویا برای متخصص اطلاع رسانی پیشنهاد شده است عبارتند از: داشتن دانش درباره فناوری های نوین اطلاعاتی، قابلیت تطبیق پذیری و انعطاف پذیری بسیار زیاد، خلاقیت، توانایی مدیریت تغییر، گرایش به ریسک کردن، افزایش توانایی برای برنامه ریزی و نظارت،‌ افزایش مهارت در شناسایی نیازهای اطلاعاتی استفاده کنندگان، توانایی ایجاد و نگهداری نظام های اطلاع رسانی، توسعه مهارتهای بین فردی، رهبری و بصیرت.
کارمندان پشتیبانی نیز شاهد تغییراتی در کار خودشان بوده اند. این افراد نیز همانند کتابداران متخصص باید دارای قابلیت تطبیق پذیری، ‌انعطاف پذیری و توانایی یادگیری سریع چیزهایی جدید باشند. کارمندان پشتیبانی ممکن است بتواند با استفاده از فناوری های الکترونیکی یا توسعه مهارتهایشان در نشر رومیزی یا نظامهای مدیریت اطلاعات، خدمات مرجع پایه[۱] را ارائه کنند. کارمندان پشتیبانی با کسب مهارتهای فنی جدید و پیچیده، احتمالاً منزلت اجتماعی و دستمزد بیشتری را نیز طلب خواهند کرد و توقع خواهند داشت که با آنها بجای رفتار رئیس – مرئوس سنتی،‌ به صورتی مشارکتی رفتار شود. نتیجه اینکه با راه یابی فناوری های نوین به کتابخانه، تنش های بین کارمندان حرفه ای و پشتیبانی تشدید شده است. به رسمیت شناختن نقش مهم کارمندان پشتیبانی و مسئولیت ترغیب کننده و ارزنده آنها،‌ چالش مدیریتی مهمی را برای مدیران و کارمندان کتابخانه به وجود آورده است.
ب) تأثیر فناوری های نوین بر وضعیت فیزیکی و روانی کارکنان
تأثیر فناوری های نوین بر افراد می تواند عمیق باشد و از آنجایی که این فناوری ها به طور منظم به موقعیت های کاری راه می یابند ،‌ درک واکنش های بالقوه کارکنان نسبت به راهیابی این فناوریها به محل کار اهمیت دارد. یکی از این موارد، تأثیرات فیزیکی فناوری های الکترونیکی است. تجربه به دست آمده توسط کارکنانی که با رایانه ها کار می کنند،‌ آشکار کرده است نشانه های فیزیکی متنوعی ، ‌که برخی از آنها کاملاً جدی هستند ، ‌می تواند در افراد بروز نماید . از جمله سندرم تونل استخوان مچ ، ‌اختلالات حرکتی تکراری ، ‌سردرد ، ‌گردن درد ، ‌مشکلات دیداری ،‌ درد مفاصل ،‌ بی حسی در اعضای بدن و خستگی. یافته های جدل انگیز نشان داده اند که قرار گرفتن زیاد در معرض پرتوافکنی های الکترومغناطیسی رایانه ها ممکن است اثرات جانبی جدی داشته باشد. این مسایل زمینه جدیدی به نام کار پژوهی[۲] را مطرح کرده است که به مطالعه حالات بین افراد و ماشین ها می پردازد. با راهیابی فناوری های نوین به موقعیت های کاری، کارفرمایان واکنش های منفی روانشناختی نیز از کارکنان مشاهده کردند . این واکنش گاهی به عنوان استرس فناوری[۳] یا مقاومت در مقابل تغییر توصیف می شود . استرس فناوری عبارت است از وضعیتی که از عدم توانایی فرد یا سازمان برای تطبیق پذیری با فناوری نوین و کار با آن ناشی می شود. دلایل بوجود آمدن استرس فناوری متعدد و متنوع است از جمله طراحی ضعیف یا نامناسب سخت افزار و نرم افزار رایانه ای،‌ نور پردازی یا سیم کشی ضعیف ، تجهیزات پر سر و صدا ، ‌آموزش ضعیف ،‌ ارتباطات سازمانی ضعیف ، احساسات هیجان آور مربوط به عدم امنیت و قطعه قطعه[۴] شدن شغلی . پرداختن به این عوامل می تواند واکنش های غیر بهره ورانه کارکنان در مواجهه با فناوری های نوین را کم کند.
● مهارتهای کلیدی مورد لزوم کتابداران در محیط جدید
مهارتهای زیادی وجود دارند که کتابداران برای سروکار داشتن با مقتضیات کتابخانه های جدید باید آنها را فرا گیرند . این مهارتها به مهارتهای فنی ، مهارتهای مدیریتی و مهارتهای موضوعی تقسیم می شوند . این مهارتها در هم تنیده اند و با یکدیگر همپوشانی دارند . تولید ابرداده ،بیشتر به مهارتهای موضوعی نیاز دارد تا توانایی پویش عکسها و تبدیل آنها به تصاویر رقومی، اما تبدیل عکسها به تصاویر رقومی ، بیشتر به تواناییهای فنی نیازمند است. مهارتهای مدیریتی در همه ی شرایط ضروری بوده و با سایر مجموعه های مهارتی ، تعامل نزدیکی برقرار خواهند کرد.
در حال حاضر، برای جذب کارمند در کتابخانه های جدید و رقومی ، کمبود مهارت وجود دارد. ( دیگان ، ۱۳۸۲ ) . افراد با آمیزه ای از تجربه در زمینه انجام طرحها و تواناییهای فن آورانه، نادرند. مدتی به طول خواهد انجامید تا طرح ها و برنامه هایی اجرا شده و به اتمام برسند و تجربه آنها به نیروی کاری بیشتری انتقال یابد . در گزارشی که در library association record منتشر شد ، به کمبود مدیران با کفایت و دشواری های پشتیبانی از کارکنان ماهر اشاره شده است . ( دیگان ، ۱۳۸۲) . این گزارش راه حل مشکل را آموزش دانسته و آموزش فن آوری ارتباطات اطلاعاتی را به عنوان نیاز اصلی کتابداران بر شمرده است . آموزش، سرمایه گذاری با ارزشی است که باید هر چه سریعتر و به دفعات انجام شود تا بتوان حد اکثر بهره را کسب نمود . متأسفانه در فرآیند آموزش، به تفصیل از وظایف مدیریتی که اکنون کتابداران انجام می دهند _ مثل مدیریت طرح ها و تأمین بودجه _ سخنی به میان نمی آید.
در اینجا این مهارتهای سه گانه مورد لزوم کتابداران در محیط جدید ، به اجمال مورد بررسی قرار می گیرند .
۱) مهارتهای فنی
- فن آوریهای تصویر برداری – ابزاری برای ثبت و ضبط تصاویر اشیای رقومی
- تشخیص نوری نویسه ها ( اُ سی آر) – ابزاری برای خواندن متون تصویری به متون قابل خواندن برای ماشین
- زبان های نشانه گذاری مانند HTML , XML – ابزارهایی برای افزودن ابرداده یا محتوای رقومی ساختار یافته
- فهرست نویسی و تهیه ابرداده – تعیین هویت منابع برای دسترسی به آنها در آینده
- نمایه سازی و فناوری پایگاه ها – تولید سیستم های جستجو یا تهیه ابزارهایی برای پشتیبانی از بازیابی
- طراحی رابط کاربر- عملکردی خلاقانه برای افزایش تعامل بهره گیر با داده ها
- برنامه نویسی – آشنایی مقدماتی با فنون برنامه نویسی و برخی از زبان ها مثل پرل
- فناوری وب – تبحر کافی و مناسب در زمینه ی همه ی جنبه های رسانه های تحویل مدارک در کتابخانه های رقومی
- مدیریت طرح ها – ابزاری برای دستیابی به اهداف آرمانی و اهداف عینی با توجه به کمبود زمان ، پول و سایر منابع لازم به ذکر است که تبحر در همه ی این مهارت ها ، برای هر یک از حرف لازم نیست و افراد نباید تصور کنند که بایستی در همه ی مهارت های یاد شده تجربه و مهارت زیاد داشته باشند . نکته ضروری این است که حد اقل باید با همه ی این مهارتها آشنا باشند. زیرا که این پیش شرطی برای مدیریت کارآمد تر کتابداران در محیط جدید است .
۲) مهارتهای مدیریتی
مدیریت طرح ها و منابع . مدیریت اغلب به عنوان روش دستیابی به نتایج در میان مردم توصیف شده است . مدیریت منابع در قالب نظارت بر بودجه های رو به زوال برای کارکنان، خرید منابع اطلاعاتی و نگهداری از ساختمان است که کتابداران غالباً بایستی در آن مهارت زیادی داشته باشند تا بتوانند با حداقل سرمایه، حداکثر خدمات را ارائه نمایند. اما هر چه فناوری اطلاعاتی بیشتری به کتابخانه تزریق گردد و هزینه کردها در قالب طرح های بودجه ای کوتاه مدت تری ارائه گردد ، در آن وقت کتابداران مجبور خواهند بود تا از راهبردهای مدیریتی انعطاف پذیرتر و لازم الاجرا تر استفاده کنند . برای دستیابی به موفقیت و تکمیل چشمگیر طرحها، کتابداران باید به وضوح اهداف آرمانی و اهداف عینی را بیان و تعریف نمایند . اما روش های کاربرد و تعیین منابع باید انعطاف پذیرتر از قبل باشد. هرچند که قرن هاست که طرح هایی به اجرا در می آیند ، اما مدیریت طرح تجربه ای نسبتاً جدید است. مدیریت طرح ها، از محدودیت های جنگ جهانی اول و دوم نشأت گرفت و به نوبه خود برای دستیابی به اهداف آرمانی ، با استفاده از افرادی بسیار کمتر ، پا به عرصه ی ظهور نهاد .
داشتن نگرش مشخص، سازماندهی مناسب و مهارتهای مدیریت خطر، نکات کلیدی در اجرای طرح ها – چه طرح های بزرگ و چه کوچک - هستند ( دیگان ،۱۳۸۲). برای توسعه نگرش درباره طرح و روش اجرای آن، کتابدار باید بتواند دریابد که چگونه همه ی عناصر پیشنهادی در طرح را در کنار یکدیگر هماهنگ نماید
مدیران کتابخانه از اینکه جزئیات فنی کتابخانه های رقومی (دیجیتال)، رقمی سازی یا طرح های کلی ابر داده ها را درک نمی کنند ، یا متخصص موضوعی نیستند ، بسیار نگرانند. این مسئله توانایی آنها برای برنامه ریزی کارآمد را زیر فشار قرار می دهد . ضرورتی ندارد که کتابداران مدیردر همه ی حوزه های موجود در توسعه ، تخصص فنی داشته باشید اما داشتن نگرشی کل گرایانه از تمام چرخه توسعه فنی، اهمیت فراوان دارد .
تأمین بودجه . ابعاد عظیمی از کتابخانه های جدید با برنامه های رقمی سازی و سرمایه گذاریهایی اولیه و کوتاه مدت بنیانگذاری شده اند . در بسیاری از سازمان های عمومی ، رقابت برای این سرمایه گذاری اولیه افزایش یافته است . سرمایه گذاری تنها ابزار کارآمدی است که از طریق تعیین کمبودها در بودجه اصلی ، باعث افزایش خدمات می گردد . تأمین سرمایه اولیه دشوار است و به تلاش و توجه فراوانی نیاز دارد . احساس می شود که باید به همه سرمایه گذاریها، به عنوان اولین گام اساسی در توسعه و ایجاد یک خدمت پایدار نگریسته شود. در تحقیقی که در موسسه تحقیقاتی مدیریت اطلاعات انجام شد مسائل راهبردی زیر برای تامین بودجه پیشنهاد شده است .
- تامین بودجه باید به عنوان بخشی از عملکرد مدیریت راهبردی و فعالیتی سازمان گستر در نظر گرفته شود . بودجه را نباید در انزوا تعیین کرد .
- درک نگرش ها ، اهداف ، و هدف های عینی طرح ، و فهم اینکه توسعه اهداف عینی سازمان ، چگونه در موفقیت تامین بودجه تاثیر گذار خواهد بود . از اهمیت خاصی برخوردار است .
- برنامه ریزی مناسب و همکاری ، عوامل مهمی در سازمان هستند . همه ی سهام دارا ن باید برای دستیابی به تعهدات و اشتراک نگرش درباره ی محصول نهایی ، از همان ابتدا در تامین بودجه مشارکت نمایند .
- برای دستیابی به نیازها ، و تنظیم مجموعه ها و زیر ساختارهای موجود و پرهیز از انحراف نگرش به دلیل کمبود بودجه ، باید طرحهای مناسب بودجه ای را برای خدمات تعریف نمود .
- مشارکت و همکاری گسترده در بین سازمانها ، عامل بسیار مهمی در موفقیت به شمار می آیند .
- برای اشاعه نتایج و ایجاد حسی از ردگیری موفقیت آمیز پیشینه ، که به یافتن شرکای بالقوه جدید و تلاش در جهت تامین بودجه بیشتر کمک خواهد کرد ،باید به تبلیغ و ترویج روی آورد .
۳) مهارتهای موضوعی .
درباره این مهارتها، بدلیل اینکه از دید کتابداری ، فراگیری آنها تردیدناپذیر است و با تغییر محمل های اطلاعات ، از آنالوگ به رقومی(دیجیتال)، این مهارتها تغییراتی بنیادی نخواهند داشت ، مطلبی بیان نمی گردد .
● وظایف و نقشهای جدید کتابداران
▪ میانجی دانش[۵]
کتابداران برای معنا بخشیدن به پیکره ی موجود دانش و هدایت بهره گیران به منابع بسیار مرتبط درکتابخانه رقومی با ایجاد فهرست به عنوان بخشی از وظایف خود بر غنای منابع اطلاعاتی می افزایند. در بافت کتابخانه رقومی این وظیفه می تواند در کارکردهای زیر خلاصه شود : اکتشاف منابع - تهیه منابع – تحویل منابع این کارکردها با وظایف خدمات فنی در کتابخانه های سنتی هم ترازهستند .
▪ مهندس اطلاعات[۶]
طبق تعریف وین یک مهندس اطلاعات : ۱. فردی است که محتوای درونی داده ها را سازماندهی کرده و پیچیدگی آنها را کاملا شفاف می سازد .۲. شخصی است که ساختار یا نقشه ی اطلاعات را طوری تهیه می کند که به دیگران اجازه می دهد مسیر خود به سوی دانش را بیابند .
مهندس اطلاعات با روشی سرو کار دارد که بر اساس آن محتوای اطلاعات ، برای استفاده ساختار بندی می گردد . مهندس اطلاعات در زمینه ی موضوعات زیر از دانش ذاتی برخورداراست : روش استفاده از منابع، شیوه تنظیم عناصر با یکدیگر، الگوهای استفاده، و نوع ارتباطات و بحث هایی که بهره گیران ممکن است در مورد منابع اطلاعاتی داشته باشند . این تواناییها باید به روشی ارائه و سازماندهی شوند که استفاده از منابع را افزایش داده و آن را جهت دهند . کتابداران همواره به ایجاد رابطه در بین اطلاعات و مردم مشغول بوده اند . و اگر بخواهند همه ی دانش های مورد نیاز اینترنتی ، فنی ، رایانه ای و مهندسی را سامان بخشند ، باید این وظیفه که وظیفه ای جدید است را به روشی سودمند به انجام برسانند .
▪ کتابداران پیوندی ( دورگه) [۷]
کتابخانه دورگه به دنبال گردآوری مجموعه ای از منابع اطلاعاتی و فن آوری ها ،در کنار یکدیگر و در قالب ساختار فعلی کتابخانه هاست . این بدعت ، پاسخی واقع بینانه و عملی به تهیه ی منابع جورواجور کنونی در غالب کتابخانه ها است و به نظر می رسد که ، به عنوان یک مفهوم ، حد اقل تا آینده ای نزدیک ادامه داشته باشد . نقش کتابداران دورگه آن خواهد بود که با استفاده از هر نوع منبع مناسب _ چه چاپی و چه فناوری پایه _ و به منظور بر آوردن نیازهای اطلاعاتی بهره گیران ، خدمات و سیستمهای ترکیبی بیشتری را کشف کرده و تهیه نمایند . این نقش ، با نقش تخصصی تر میانجی دانش که در سطور فوق به آنها اشاره شد ، ارتباط نزدیکی دارد . این نقش اگرچه بر افزایش منابع جدید برای عرضه به بهره گیر تاکید دارد ، اما به شدت بر ارائه خدمات مکان گرای سنتی از مجموعه ی کتابخانه تاکید می کند . بدون شک این وظیفه در زمره ی مهم ترین وظایف کتابداران برای ادامه ی مسیر و قهرمانی در آینده ای نزدیک است .
▪ حافظان دانش[۸]
وظیفه ای که کتابداران باید بیش از پیش به آن توجه نمایند ، ارائه راهبردها و سیاست گذاریهایی است که بر اساس آن از حفاظت موفقیت آمیز منابع رقومی اطمینان حاصل شود . کتابخانه ها اغلب دژهای نفوذناپذیر پیشینه های فرهنگی و سازمانی هستند . ضرورت ایجاد وظیفه ای گسترده تر در حوزه رقومی ، هرگز واضح تر از احتمال خطراتی نیست که اکنون و در اثر حوادث ، در کمین پیشینه های فرهنگی ما نشسته اند .
بنابراین ممکن است کتابداران دریابند که آنها همواره برای ایجاد نقش حافظ رقومی ، که خود می توانند به آن قوام بخشند ، مناسب هستند . در این نقش جدید ،کتابداران برای ذخیره ، حفاظت و نگهداری از منابع در این فضای بسیار پیچیده و دورگه ی اطلاعات فیزیکی و رقومی ، راهبردهای جدیدی را ارائه خواهند داد . کتابداران از مجموعه ای از مهارتها و گرایشات بی نظیری برخوردارند که در این حوزه رشد دهنده ی فعالیت ها و برنامه ریزیهاست .
● اهمیت ارتباطات حرفه ای برای کتابداران محیط جدید
کتابداران کتابخانه ها ومراکز اطلاع رسانی ، مخصوصاً در کتابخانه های تخصصی برای توسعه خدمات خود نباید تنها به منابع موجود در کتابخانه اکتفا کنند . آنها باید با داشتن مهارتهای اطلاع یابی و آشنایی با رایانه و شبکه های اطلاعاتی، پایگاههای اطلاعاتی مرتبط با زمینه تخصصی کتابخانه خود را بیابند و به یاری کارشناسان و پژوهشگران سازمان خود بشتابند. امروزه دیگر یک کتابخانه تخصصی با منابع محدود خود به تنهایی نمی تواند تمام نیازهای مراجعین خود را فراهم کند. هم از نظر مالی و هم به لحاظ تعدد پایگاهها این کار برای یک کتابخانه تخصصی مشکل است. کتابدار کتابخانه تخصصی باید با انواع پایگاههای اطلاعاتی سرویس دهنده آشنایی داشته باشد و در مورد چگونگی خدمات دهی آنها مطلع شود. به طور مثال High Wire ، بزرگترین آرشیو های مجلات علوم زیستی با متن کامل را به صورت را یگان ارائه می دهد و یا PubMed Central که یک گنجینه رایگان برای بررسی دقیق گزارش های تحقیقاتی اولیه در زمینه علوم زیستی است. کتابدار بایستی برای ارتباطات حرفه ای اهمیت قائل شده و از طریق شرکت در سمینارها ، کنفرانسها ، استفاده از خدمات ارتباطی شبکه اینترنت و .... با کتابداران و مراکز اطلاع رسانی دیگر در تعامل باشد و از اینگونه خدمات آگاهی پیدا کرده و در جهت ارائه بهترین خدمات با در نظر گرفتن هزینه – سودمندی کتابخانه ، تلاش نماید .
● نحوه تعامل با فناوری : برنامه ریزی برای فناوری یا فناوری پرستی[۹] ؟
می دانیم که تکنولوژی به خودی خود هدف نیست بلکه وسیله ای است برای رسیدن به اهداف کتابخانه. این واقعیت به راحتی فراموش می شود. فناوریها اغلب توجه، هزینه و منابع انسانی زیادی را به خود اختصاص می دهند . حتی استفاده کنندگان کتابخانه ها هم تبدیل به استفاده کنندگان تکنولوژی شده اند . آنها دیگر انتظاراتشان از کتابخانه ها تغییر کرده است .
امروزه هنوز عده ای از کتابداران از فناوری ها واهمه دارند و آنها را نمی پذیرند که به آنها فناوری هراس[۱۰] می گویند. در کنار این گونه افراد ، افرادی هستند که عشق عجیبی به فناوری ها دارند. آنها انتظارات غیر واقعی از آنچه فناوری برای آنها به ارمغان می آورد ، دارند . نه واهمه از فناوری درست است نه فناوری پرستی ، بلکه برنامه ریزی برای فناوری مناسب تر از آنهاست. هدف از استفاده از فناوریها باید این باشد: آیا آنها ما را در انجام رسالت کتابخانه یاری می دهند یا خیر؟ باید مشخص شود که چه کسانی این برنامه ریزی را انجام می دهند و چه کسانی از این فناوری ها استفاده می کنند . اگر کارکنان هستند که باید نسبت به اهداف سازمان آگاه باشند. در این میان هر گونه فکر و نظری باید مورد تحلیل و بررسی کامل قرار گیرد. از سخت افزارها تا نرم افزارها، از آموزش کارکنان تا ساعات کاری و در کنترل گرفتن فناوری پرستی.
یک برنامه فناوری موفق باید بر اساس رسالت اصلی سازمان باشد و آنقدر قوی باشد تا بتواند بدون اینکه موجب غوطه ور شدن کارکنان در فناوری ها شود به توسعه آنان بپردازد. مثلاً رسالت یک کتابخانه فراهم آوردن اطلاعات ، آموزش مداوم و اشاعه مطالعه و سواد آموزی است. دید این کتابخانه نسبت به پذیرفتن فناوری ها می تواند اینطور باشد: هدایت استفاده کنندگان از کتابخانه برای استفاده از اطلاعات الکترونیکی و فراهم آوردن دسترسی به اطلاعات با سخت افزارهای لازم و این شامل ایجاد و نگهداری بک زیر ساخت جدید و پیشرفته که اهداف عملی مثل پیاده سازی ارتباطات از راه دور به صورت بی سیم و پروتکل Z۳۹.۵۰ برای وصل شدن به مجموعه های دیگر کتابخانه را در بر دارد ، می باشد . بر اساس اندازه کتابخانه یک تیم برنامه ریزی فناوری می تواند شامل مدیر، کارمندان IT، کتابداران مرجع و دیگر کسانی که با استفاده کنندگان سر و کار دارند و نیازهای واقعی آنها را می دانند، باشد. همچنین بسته به نوع کتابخانه ها افرادی از بیرون کتابخانه ، مثلاً آموزشگاهها یا دانشکده ها و یا موزه ها می توانند در این تیم همکاری کنند. در این میان شرکت کارکنان می تواند بسیار مفید باشد به شرط اینکه رابطه خوبی میان سرپرستان و کارکنان زیر دست مستقیم آنها وجود داشته باشد. بالاخره برای اجرای خدمات جدید در کتابخانه به اشخاصی نیاز داریم که آنها را به اجرا در آورند و با آنها بتوانند کار کنند. فناوری اطلاعاتی اغلب کارهای جدیدی را با فناوری جدیدی بوجود می آورند و هیچ کس از آن چیزی نمی داند مگر کارمندانی که با آن فناوری سر و کار دارند.
برنامه فناوری نوشته می شود. ایده ها و نظرات همه بیان می شوند. این برنامه ۲ یا ۳ ساله است و ممکن است برای ارزیابی بودجه، کارکنان و سیستم کتابخانه مورد بررسی قرار گیرد. برنامه فناوری باید یک مدرک زنده باشد و ماه به ماه به روز شود و بررسی گردد. حتی هر زمان که محصولات جدیدی وارد کتابخانه شد و یا خدمات جدیدی به کتابخانه اضافه شد این برنامه باید مورد بررسی قرار گیرد. منحنی سازگاری راجرز مدلی مفید برای برنامه ریزان کتابخانه ها بشمار می رود. ( Stephens، ۲۰۰۴ )
هر ماه یک فناوری جدید راه خود را میان ما باز می کند که ما از طریق کنفرانسها یا وب سایت ها از آن مطلع می شویم. درست است که ما باید فناوری های روز را دنبال کنیم، اما از همه مهم تر آن است که چه زمانی باید آنها را بکار گیریم . مثلاً چه زمانی کتابخانه نیاز دارد که برای نمایش فیلم از دستگاه DVD Player استفاده کند؟ یا چه زمانی استفاده کنندگان از کتابخانه با خود iPod – دستگاه ذخیره اطلاعات قابل حمل – به کتابخانه می آورند؟
در مقابل برنامه ریزی برای فناوری، فناوری پرستی قرار دارد. که بارها شاهد آن بوده ایم. یک کتابدار از یک کنفرانس بر می گردد در حالیکه بسیار تحت تأثیر فناوری های معرفی شده در آن کنفرانس قرار گرفته است . یکسال بعد همان فناوری که در آن زمان ، آن همه مورد توجه او قرار گرفته بود را در قفسه خاک گرفته ی آن کتابخانه ، می بینید. یا یکی از اعضاء هیئت امنای کتابخانه از ورود یک فناوری به کتابخانه و تأثیر خوب آن در کتابخانه می شنود و سپس به کتابخانه خود می آید و می گوید ما باید حتماً این فناوری را داشته باشیم. در این میان بعضی مدیران نیز تحت تأثیر فناوری معرفی شده قرار می گیرند و جدیدترین و تازه ترین آن را می خواهند و ممکن است تصمیمات حساب نشده‌ای بگیرند .در کنار این گرایشات، افرادی نیز هستند که تعدادشان بیشتر از فناوری پرستان است. آنها فناوری را می خرند چون دیگران آن را خریده اند نه به این علت که آنها برنامه ای برای استفاده از آن دارند.
به طور کلی در قرن ۲۱ فناوری و کتابخانه با هم گره خورده اند و این رابطه آنها جدایی نا پذیر است. کتابخانه ای که تشخیص دهد که یک فناوری چطور می تواند خدماتش را در جهت رضایت کاربرانش بهبود بخشد به سمت موفقیت حرکت کرده است . نکته مهم این است که در زمان پذیرش یک فناوری استفاده کنندگان باید کانون توجه قرار گرفته باشند .
سعیده ابراهیمی کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شیراز
رضیه اسماعیل پور دانشجوی کارشناسی ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شیراز
پی نوشتها:
[۱]. Basic Reference Services
[۲]. Ergonomics
[۳]. Technostress
[۴] Fragmentation
[۵]. Knowledge Mediator
[۶]. Information Architect
[۷]. Hybrid Librarian
[۸] Knowledge Preserver
[۹] . Technolust
[۱۰]. Technophobes
منابع و ماخذ
۱ . دیگان ، ماریلین ؛ تانر سیمون . آینده دیجیتالی کتابخانه ها : راهبردهایی برای عصر اطلاعات . ترجمه عباس گیلوری . تهران : دبیزش ، ۱۳۸۲ .
۲ . رابین ، ریچارد . ای . مبانی علوم کتابداری و اطلاع رسانی . مشهد : کتابخانه رایانه ای ، ۱۳۸۳ .
۳ . سوهانیان حقیقی ، محمد . کتابخانه ها و فرایند جهانی شدن . کتابداری و اطلاع رسانی. ج ۷ ، شماره ۱ ، ص ۶۳ – ۷۲ .
۴ . فتاحی ، رحمت الله. پاسخ به تغییر : برنامه ریزی و مدیریت توسعه خدمات برون کتابخانه ای در مراکز اطلاع رسانی تخصصی . ارائه شده به هشتمین همایش کتابداران سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور. آذر ۱۳۸۳ ، اصفهان ، زیر چاپ .
Available at: http://www.web.um.ac.ir/~fattahi/outreachservices.htm
۵ . گوپال ، کریشان . کتابخانه های دیجیتال در عصر اطلاعات الکترونیکی . ترجمه علی رادباوه. تهران : رنگین قلم: وزارت جهاد کشاورزی ، پژوهشکده مهندسی ، ۱۳۸۲ .
Wittwer, Roland. Special libraries – how to survive in the twenty-first century. The Electronic Library, Vol. ۱۹ No.۴.
Stephens, Michael. Technoplans vs. Technolust . Library Journal. November ۱, ۲۰۰۴ available at: http://www.libraryjournal.com/article/CA۴۷۴۹۹۹.html
منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران


همچنین مشاهده کنید