ماهاریشی، مراقبه و روانشناسی

در ۱۶ بهمن ماه ۱۳۸۶ یوگی یا عارفی که در نهضت‌های روان‌شناسانه‌ی‌ قرن بیستم و اوایل قرن بیست‌ و یکم نقش بسیار برجسته‌یی داشت و به حق از مردان بزرگ و تأثیر گذار دوران معاصر است، فوت شد. از آنجائی‌که اینجانب کتابهای متعددی در زمینه‌ی مد‌یتیشن، از جمله یکی از آثار ماهاریشی ماهش یوگی در زمینه‌ی‌ مدی تیشن به عنوان یک از عرفان کهن و همچنین نتیجه‌ی تحقیقات ۳۰ ساله‌ی دانشگاه هاروارد در زمینه‌ی ارزشیابی مدی‌تیشن متعالی ماهاریشی و بسیاری از کتابهای مدی‌ تیشن ویوگا را بدون داشتن نگرش منفی یا مثبت و تنها با نگاه منطق و دانش پزشکی روز ترجمه کرده‌ام، در اینجا به خلاصه‌یی فهرست‌وار از زندگی ماهاریشی یا مهاریشی می‌پردازم.
برای اولین بار همکار دانشمند آقای دکترفرخ سیف بهزاد نشان دادند که مقدمه‌ی گلستان سعدی که به شرح احوال صاحبدلی می‌پردازد که سر به جیب مراقبت فرو برده و در بحر مکاشفت مستغرق گشته، دقیقاً شرحی از یک جلسه‌ی مدی‌تیشن یا مراقبت است. این خود بسیار عجیب است که موضوع مهمی را که فضلا و حکمای ادبی ما به آن توجه نداشتند یک پزشک یا حکیم روشن ساخته است.
● استرسهای حاصله از تمدن غرب و کوشش بشر برای رسیدن به آرامش
در حدود ۴۵ سال پیش که دانشجوی سالهای اول یا دوم دانشکده‌ی‌ پزشکی دانشگاه تهران بودم، شاهد سیل سفرهای گروهی یا انفرادی جوانان اروپایی به سمت هند و اماکن عرفانی دامنه‌های هیمالیا بودم که عده‌یی هم از این مسافران به دانشگاه تهران می‌آمدند و در فضای چمن زمین ورزش ضلع جنوبی دانشگاه، اکثراً در صبح و عصر با ما دانشجویان دانشکده‌های مختلف در زمینه‌هایی به صحبت و بحث می‌پرداختند که چندان برای ما به صورتی که آنها احساس می‌کردند، آشنا نبود. در زندگی ماشینی، زندگی بی‌عاطفه‌ی تمدن غربی، بشر از معنویت و روحانیت گسسته و به دامان فلسفه‌های جدیدی مانند اگزیستانسیالیسم وانبوه ایسم‌های دیگر پیوسته و ...
این جوانان که خود را شدیداً گرفتار استرس ‌و شرایطی که به فکر و زبان دانشجویی ما پرکاری سیستم‌ سمپاتیک بود تلقی می‌کردند و انواع استرسها و استرس‌زاها را در گوشه‌ و کنار اجتماع و در کنار خود می‌دیدند و حس می‌کردند، وسیله‌یی یا ابزاری را برای ریلاکس‌ شدن یا رسیدن به آرامش‌ نمی‌شناختند. آنها با مینی‌بوسهای قراضه، اتومبیلهای سواری نو و کهنه، موتور سیکلت و حتی دوچرخه به سمت شرق حرکت می‌کردند تا آرامش را در این جا و شرق افسانه‌یی و پر رمز و راز بیابند.
بسیاری از این افراد که از اروپا به سمت هندوستان روی آورده بودند، در مراجعت هم به ما سری می‌زدند. آنها با شور وشوق از فراگیری مدی‌تیشن با ما سخن می‌گفتند. مثل تمام کسانی‌که در مکاتب عرفانی مدعی‌ رسیدن به حقیقت هستند، کم و بیش با نوعی راز داری و پنهان‌کاری از تعالیمی که از یوگیان دریافت کرده بودند سخن می‌گفتند. مدتها طول کشید تا ما متوجه دو نکته‌ی مهم شدیم که درآن حال و هوای دانشجویی هرگز به آنها توجه نکرده بودیم:
۱) مدی تیشن واقعاً یک روش رسیدن به آرامش است که مثل باران رحمت الهی بر تمام نقاط جهان باریده بود و درست به همان صورتی که در هند مدی‌تیشن ارائه می‌شد، لااقل ۲۰۰۰ سال هم در سیر وسلوک عارفانه در مکاتب عرفانی کشور ما به ویژه در حوزه‌ی‌ شعر و ادبیات حضوری فعال داشته و هنوز دارد.
۲) جوانانی که با شور جوانی وبا ظاهری عارفانه یا یوگیانه‌ به هند می‌رفتند و یا از هند بر می‌گشتند، پس از چند سالی به پزشکان و دانشمندان بزرگی تبدیل شدند که با انجام تحقیقات علمی، در مقالاتی معتبر در نشریات پژوهشی با زبان آمار و رسم ‌نمودارها به شرح عوارض استرس و منافع شکلی از مدی‌تیشن با عنوان مدی تیشن متعالی یا TM می‌پرداختند.
۳) به تدریج برخی از یوگی‌های هندی در اشرام یا چیزی شبیه به خانقاه خود، محلی را هم برای آموزش مدی‌تیشن به جوانان غربی درست کردند که هزاران سال بود در جنوب شرق آسیا این آموزه‌ها مورد استفاده‌ی گروه کثیری از مردمان عادی قرار می‌گرفت.
در ترجمه‌یی از اینجانب از یکی ازکتابهای ماهاریشی که با نام (مدی‌تیشن، عرفان کهن) در سال ۱۳۷۰ توسط نشر درسا چاپ و منتشر شد، در صفحه‌ی ۷ در زیر تصویری از ماهاریشی این مطالب به چشم می‌خورند:
«در تصویر فوق، ماهاریشی را در اشرام خود در دامنه‌ی هیمالیا، در کنار عده‌یی از پیروان جوان غربی خود مشاهده می‌کنید. مدی‌تیشن متعالی او براساس ارائه‌ی مانترا به صورت فردی بنا شده است. در حال حاضر، او درآمریکا و اروپا یک چهره‌ی معروف و سرشناس است.»
۴) کثرت افرادی که از اروپا وآمریکا برای آموزش مدی‌تیشن و یوگا به هند می‌رفتند، باعث شد تا عده‌یی از یوگیان هند به اروپا بروند. مبلغی که مثل هر آموزشی در اروپا دوستداران مدی‌تیشن به مربی یا استاد خود می‌دادند، باعث می‌شد که این یوگیان ثروتی زیاد و طرفداران فراوانی کسب کنند. مدی‌تیشنی که ماهاریشی آموزش می‌داد و به آن مدی‌تیشن متعالی یا TM نام نهاده بود، روشی درست، اصیل وکاملاً مانند مدی‌تیشن یا مراقبه‌یی است که هزاران سال است در کشورها و فرهنگها صورت می‌گیرد، با مختصر تنوع در تشریفات، بسیار ساده و در عین حال بسیار پر قدرت است و در مدت چند دقیقه ممکن است انسانی را که در وضعیت استرس یا عکس‌العمل استرس Stress Response است به عکس ‌العمل ریلاکس بودن یا Relaxation Response برساند.
۵) مدی‌تیشن در اساس عبارت است از این‌که در جایی آرام ونسبتاً کم نور، فرد داوطلب چهارزانو = وضعیت مربع = وضعیت لوتوس یا شبیه وضعیت استقرار بودا در مجسمه‌هایش بنشیند و ابتدا در حالت آرامش غیر فعال با چشمان بسته، چندین نفس کمی عمیق بکشد و به تدریج وضعیت تنفس او به حالت عادی برگردد. در این شرایط ذکری را که پیر یا استاد به او داده همراه با بازدم، همراه با دم ویا همراه با بازدم و دم - با توجه به روش و سلیقه‌ی استاد - تکرار و تکرارکند.
صرفنظر از برخی تشریفات و مراسم، در تمام انواع مدی‌تیشن در این شرایط پس از حدود ۱۰ تا ۱۵ دقیقه فرد به مرحله‌ی آرامش وریلاکس‌ بودن می‌رسد و کم کم آثار استرس که در سطور زیر به شرح آنها می‌پردازیم، از بین می‌روند.
۶) در حالت استرس یا عکس‌العمل استرس تمام یا عده‌ی زیادی از علائم یا شرایط زیر در بدن به وجود می‌آیند: تند شدن ضربانات قلب یا نبض، انقباض برخی از شریانها، گشاد شدن برونش‌ها برای سهولت در انجام تنفسهای تندتر وعمیق‌تر برای آمادگی برای ستیز یا گریز، افزایش تعریق پوستی، گشاد شدن مردمک، تقلیل ترشحات بزاق، تقلیل حرکات و فعالیتهای دستگاه گوارش، انقباض مثانه، افزایش گلبولهای سفید و بالاخره افزایش آدرنالین.
۷) در شرایط انواع مدی‌تیشن از جمله TM، هیپنوتیزم، خود هیپنوتیزم، شرایط ریلاکس شدن، یوگا از جمله انجام حرکات یوگا تمام یا قسمتی از تغییرات زیر در بدن ایجاد می‌شوند: کند شدن ضربانات قلب یا نبض، گشاد شدن گروهی از عروق، انقباض یا تنگ شدن برونش، افزایش ترشحات اشک و بزاق، انقباض مردمک، تحریک فعالیتهای دستگاه گوارش، افزایش گلیکوژن، کم شدن گلبولهای سفید، افزایش ترشحات انسولین و پاراتیروئید و تیموس و ...
۸) به زودی با مدیریت خوب و روابط عمومی قوی، ماهاریشی ماهش یوگی به انتشار کتاب، تأسیس کلاسهای آموزشی متنوع برای تربیت مربیان، تأسیس دانشگاه ماهاریشی، به راه انداختن یک ایستگاه ماهواره‌یی پرداخت.
کسانی که در دانشگاهها یا به صورت آزاد تحقیقاتی را در زمینه‌ی خواص عکس‌العمل ریلاکس‌ بودن و با توجه به فواید متعدد آن و زیانهای عکس العمل استرس‌ انجام می‌دادند، نتیجه‌ی تحقیقات خودرا به نام فواید TM منتشر می‌کردند.
۹) در این زمان با شیوع یا وفور بیماریهای عروق قلبی مانند پرفشاری خون، سکته‌های قلبی، سکته‌های مغزی و... تلفات زیادی در جهان به وجود می‌آمد، در حالی که جامعه‌ی پزشکی و متخصصان بیماریهای عروق قلبی راهی را برای کاهش همه‌گیری فشارخون و بیماریهای دیگر که نتیجه‌ی‌ استرس بودند، نمی‌شناختند، داروهای آرامش‌‌بخش نه چندان مؤثر بود و نه مورد استقبال مردم قرارمی‌گرفتند...
۱۰) در چند دهه‌ی قبل مقالات زیادی در زمینه‌ی آثار آرامش بخش TM، نقش آن در پیشگیری از بیماریهای ناشی از استرس منتشر شد که برای عده‌یی بسیار شاد کننده‌ و امید بخش و برای عده‌یی اغراقی و غیرعلمی جلوه‌ می‌نمودند. واقعاً نوعی سرگیجه و ناباوری در متن جامعه و محافل علمی به وجود آمده بود. نیاز به تحقیقات و پژوهشهای علمی و بی‌طرفانه‌یی بود تا با محک تجربه، حقایق روشن شود.
۱۱) در حدود ۶۰ سال پیش دکتر هربرت بنسن استاد بیماریهای عروق و قلب در دانشکده‌ی پزشکی پراعتبار دانشگاه هاروارد با اعتبارات مالی زیاد که در صفحه‌ی ۱۶ کتاب عکس‌العمل ریلاکس شدن یا آرامش بیکران به کد و محل پرداخت این اعتبارات که عمدتاً از سوی مؤسسات خدمات بهداشتی ایالات متحده، تحقیقات بالینی و پژوهشی انجمن بهداشت و تندرستی آمریکا و اعتبارهای روان پزشکی و تحقیقاتی یک شرکت داروسازی بود، در آزمایشگاهی با نام تورندیک مموریال لابراتوار به مدت ۳۰ سال با همکاری ماهاریشی ماهش یوگی و با شرکت بسیاری از افرادی که به TM مشغول و یا مربی TM بودند، صورت گرفت.
۱۲) در سال ۱۳۵۴ خورشیدی که اینجانب به عنوان یک استاد میهمان در دانشکده‌ی بهداشت دانشگاه هاروارد دوره‌یی را در زمینه‌ی برنامه‌ریزی آموزشی می‌گذراندم، از نزدیک شاهد این فعالیتها بودم وبا برخی از شرکت کنندگان در این آزمایشگاه‌ها به صحبت می‌پرداختم، متوجه شدم که پایه‌های تحقیق بر این روش نهاده شده بود:
▪ ابتدا روی فرد تازه وارد در شرایط عادی انبوهی ازآزمایشهای شیمیایی خون، تهیه‌ی نوار از فعالیت‌ الکتریکی مغز، قلب، عضلات و... انجام می‌گرفت.
▪ سپس در شرایط رسیدن به مدی‌تیشن یا TM عمیق،تمام آزمایشها تکرار می‌شد.
▪ پس از خروج ازحالت TM، دوباره تمام آزمایشها تکرار می‌شد.
به این ترتیب وضعیت افراد در شرایط عادی زندگی که با درجاتی از استرس همراه است، در شرایط TM و پس از پایان آزمایشها تکرار می‌گردیدند تا وجود معیارهای وجود استرس در شرایط عادی وکاهش قابل ملاحظه‌ی‌ آن درشرایط مدی‌تیشن و پس از آن با عدد و رقم و نمودار مشخص شود.
● نتیجه‌گیری پایانی
در متن زندگی روزانه وقایع خوب یا بد فراوانی اتفاق می‌افتند که شرایط عادی زندگی روزمره را تغییر می‌دهند. این وقایع یا شرایط استرس‌زا یا استرسور نامیده می‌شوند. براثر عکس‌العمل استرس‌ تغییرات بسیار گسترده‌یی در اعمال بدن پدید می‌آید که یکی از آنها که راحت‌تر مشهود است، انقباض عضلات ارادی بدن به ویژه در چین پیشانی و بین دو ابرو است. تغییرات دیگر در قسمت (۶) این نوشته به آنها اشاره شده است.
بدن به صورت عادی و در شرایط زندگی روزمره روشی را برای ریلاکس‌ شدن- از جمله در دانش پیشرفته‌ی پزشکی امروز- در اختیار ندارد. تحقیقات ۳۰ ساله دکتر هربرت بنسن در کتابی با نام انگلیسی عکس‌العمل ریلاکس‌ شدن و با نام آشناتر آرامش بیکران به این موضوع به صورت علمی و تجربی می‌پردازد. در کتابهای درسی و تخصصی روان پزشکی، روانشناسی و سایر گرایشهای علمی، زمانی که به عکس‌العمل ریلاکس‌ شدن اشاره می‌شود، به این کتاب بسیار معتبر هم اشاره داده می‌شود.
کتاب‌عکس‌العمل ریلاکس شدن یا آرامش بیکران که با نهایت بی‌طرفی و صداقت علمی در دانشکده‌ی پزشکی دانشگاه هاروارد پس از ۳۰ سال کار آزمایشگاهی و در همکاری صادقانه با ماهاریشی ماهش یوگی منتشر شده است، ۲ سال متوالی در ۱۰ کتاب پر فروش آمریکا، نمره‌ی شماره (۱) فروش را داشته است.
افراد با صلاحیت و دانشمندی مانند دکتر سیدنی الکساندر رئیس بخش بیماریهای قلب در کلینیک لاهی بوستون، نوح گوردون از مجله‌ی استرسهای انسانی، دیوید اوینگ‌ سردبیر مجله‌ی بررسیهای اقتصادی هاروارد و دکتر ویلیام نولن نویسنده‌ی کتاب ساخته‌ها و پرداخته‌های یک جراح بر آن مقدمه‌های متعدد و تحسین برانگیزی نوشته اند.
در زمان شروع این تحقیقات، ماهاریشی ماهش یوگی ضمن همکاری با پروژه‌ی تحقیقاتی فوق، اظهار داشته ‌بود که نتایج این پژوهش علمی را هم می‌پذیرد. در ترجمه‌ی ۲۰۸ صفحه‌یی از کتاب فوق، بسیاری از باورهای مکتب ماهاریشی مورد تأیید و اصالت یا حقانیت برخی از تشریفات آن مورد تردید قرار گرفته است. مدی‌تیشن در طول تاریخ و فرهنگ ایران لااقل تا ۲۰۰۰ سال پیش به نامهای دیگر و کاربرد ذکر یا واژه‌ی ایرانی «مانترا» مورد استفاده‌ی پزشکی وعرفانی بوده وخواهد بود.
«لازم به ذکر است که در فارسی، واژه‌ی مانترا را «منتره» می‌نامند.

دکتر سیدرضا جمالیان
عفونی

منبع : هفته نامه پزشکی امروز