جایگاه درخت نزد ایرانیان

جنگل ها و درختان در جوامع و فرهنگ های مختلف بشری معانی نمادین مختلفی یافته اند. در بسیاری از جوامع اولیه یا درختان را می پرستیدند یا به عنوان واسطه ای بین عالم خدایان و عالم بشری تقدیس می کردند به شکلی که بقایای این اعتقادات را هنوز می توان در بعضی ادیان و جوامع مشاهده کرد. جنگل ها و بیشه زارهای فراوانی نیز از دیرباز در نقاط مختلف زمین به دلایل مختلف مقدس شمرده می شدند که بعضی از آنها هنوز هم مقام خویش را در اعتقادات برخی گروه های انسانی حفظ کرده اند. شکل درخت (تنه ای که شاخه ها همانند دست ها و انگشتان به آن متصلند) موجب شده در برخی جوامع نماد انسان شمرده شوند و نماینده بسیاری از صفات بشری باشند. مفهوم درخت را در بسیاری از فرهنگ ها می توان به راحتی یافت که همچون اسطوره ای، بازتاب رابطه خدا و انسان، ارواح مقدس، مرکزیت جهان و... است.
درخت و جنگل در فرهنگ اقوام مختلف ایرانی نیز نقش و جایگاه خاص و معانی نمادین ویژه ای دارد؛معانی نمادینی که درخت ها و جنگل ها طی قرون حیات انسان در زبان ها و فرهنگ ها پیدا کرده اند، احتمالاً به خاطر اندازه بزرگ و گاهی عمر طولانی شان بوده که به شکل آشکاری بر تخیلات جوامع اولیه تاثیر گذاشته اند. آنها همانند انسان ها و جانوران زنده بودند اما از جایی به جای دیگر نمی رفتند همانند کوه ها و سنگ هایی بی حرکت و ثابت به نظر می رسیدند اما در همان حال می توانستند تغییر کنند و جنبش داشته باشند. جنگل های انبوه ممکن است اسرارآمیز به نظر رسیده باشند حتی تک درخت ها خصوصاً در نواحی لم یزرع همانند معجزه ای ظاهر می شوند که برای آوارگان گرسنه غذا آماده کنند. انسان های اولیه درختان را تماشا و لمس می کردند و از آنها برای تهیه غذا و سوخت، جان پناه، پرچین و... استفاده می کردند. کمیاب یا فراوان بودن درختان در مکان های مختلف در نوع برداشت و اهمیت آنها در افسانه ها اسطوره ها و فرهنگ ها تاثیر فراوان گذاشته است. بعضی درختان را چون توتم هایی (روح یا جانور حامی شخص) می دانستند. گاه و بی گاه یک درخت خاص به دلیل ارتباط با شخص مقدسی، یکی از اولیا یا یک پیغمبر لاجرم مقدس شمرده می شد.
چه بسا که اهمیت دینی مهم و بزرگی دارند. بودا در زیر درخت انجیر معابد، زاده شد و وحی گرفت، برای به صلیب کشیدن عیسی از یک درخت استفاده شد یا درختی به نام درخت ابراهیم در نزدیکی هبرون فلسطین که یاد ابراهیم و اجداد گذشته را در اذهان زنده می کند و همه این موارد سبب شد درختان در شعائرهای مذهبی چهره خاص پیدا کنند و هنوز اینچنین است. از نمونه های دیگر می توان به درختانی اشاره کرد که بر آنها در بسیاری از فرهنگ های مختلف هدایای مذهبی بسته می شود یا درخت کریسمس که در مراسم سال نو رسمیت پیدا کرده.
درختان از دیرباز نزد ایرانیان گرامی بوده اند و اعتقاد ایرانیان به درختان ناشی از نقشی که در اعصار گذشته در زندگی آنها داشته اند، بوده است. استقرار روان خدایان در درختان یا یکی بودن روان آنها با درختان تاثیر خود را در اندیشه مردم بدوی به صورت ستایش و پرستش آنها و حتی طلب حیات جاودانی، طول عمر و تندرستی گذاشته است. اعتقاد به قدرت خدایی درختان نتایج دیگری برای انسان داشته است. انسان های بدوی بر این باور بوده اند که درختان این قدرت را دارند که باران بسازند، خورشید را به درخشش وادارند، گله ها را افزایش دهند و زنان را بارور سازند و در زایش به آنها یاری دهند. بقایای این اعتقاد به صورت دخیل بستن به درختان هنوز در جامعه ایرانی باقی مانده است. در اساطیر ایرانیان درختان کهنسال مقدس اند و زرتشت می گوید هر کس درخت کهنسالی را قطع کند خویشی از او می میرد. در اوستا آسیب رساندن به درختان گناه بزرگی محسوب می شود. امرداد فرشته نگهبانی گیاهان بوده و به نظر ایرانیان قدیم درختان انسان های خوب و نیک کرداری بوده اند که پس از مرگ تبدیل به درخت شده اند تا زندگی جاوید بگیرند و این موضوع با اشکال گوناگون در بین ملل مختلف عقیده ای رایج به شمار می آید. زرتشت درختکاری و آبادانی زمین را کردار نیک می دانسته.
از درختانی که بسیار مورد احترام ایرانیان بوده و هم اکنون نیز مقدس باقی مانده می توان از چنار نام برد. در گذشته های دور اگر در کنار چنارهای عظیم، اماکن مقدس زرتشتیان یا کلیسا بنا می شده است، در حال حاضر امامزاده ها قرار دارند که در بسیاری از روستاها و شهرها مردم بر این درختان دخیل بسته و از آنها انتظار معجزاتی دارند؛ معجزاتی نظیر بچه دار شدن، از بیماری رهیدن، رونق گرفتن کسب و کار، محصول یافتن و... این چنارها بخشندگان برکت و رونق هستند. در کتاب های هنری ماسه از درختان نارون و شمشاد به عنوان درختان مقدس در بعضی مناطق یاد کرده اند همان طور که از درختان سرو و زیتون که همیشه سبزند به عنوان درختان بهشتی یاد شده است.
از سایر درختان مقدس می توان از خرما و انار و انجیر نام برد. درخت خرما به عنوان قدیمی ترین منبع ارتزاق و اشتغال مردم نام برده شده و کاشت آن در بین النهرین مربوط به ۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بوده و برای این ناحیه نقش درخت خرما در حدی است که به آن درخت زندگی می گویند. صادق هدایت در کتاب نیرنگستان از درختان دیگری نام می برد و از باورهای مردم می نویسد که نباید درخت توت و کاج را انداخت و به طور کلی قطع درختان کهن گناه دارد و نباید ریشه درخت موسیر را کند و هر کس مرتکب این کار شود، می میرد. در بین درختان، سرو نیز نزد ایرانیان مقام خاصی داشته در فرهنگ ایرانی سخن از سرو کاشمری گفته می شود که مشابه آن در آیین های چینیان نیز دیده می شود.
در شاهنامه آمده است زرتشت درخت سروی شگفت که سرشتی مینویی و اندازه ای بسیار بزرگ داشت از ناحیه کاشمر بر در آتشکده برزین مهر بر زمین نشاند. در غرب کشور به خصوص در کردستان درختان «تایله» هنوز هم به عنوان درختان نذری محسوب می شوند. بقایای اعتقاد به مقدس بودن درختان و ستایش آنها در دوره اسلامی توجیه تازه یافته و برای آنکه ستایش این درختان برخلاف سنت های اسلامی نباشد، اغلب به این نتیجه رسیده اند که در پای این درختان امامزاده یا شخص مقدسی به خاک سپرده شده است. ممکن است توجهاتی که در جهان معاصر به حفاظت از جنگل ها می شود، بسط و توسعه طبیعی منطق باستانی مبتنی بر آیین بزرگداشت درختان باشد. در حال حاضر نیز در بسیاری جوامع روستایی، تبدیل و تخریب تاکستان گناه کبیر محسوب می شود. بومیان آفریقا و ساکنان جزایر اقیانوس آرام هنوز هم از قطع یک درخت نارگیل که روزی آنها را تامین می کند وحشت دارند یا در عربستان درخت کرت (آکاسیا) را که از آن صمغ استخراج می کنند، مقدس می دانند. بیشه ها و درختان مقدس دیروز، امروز به مناطق حفاظت شده یا بیوسفر تبدیل شده اند.

منبع : روزنامه سرمایه