نوشتار و موسیقار

بعد از کتاب ارزشمند و بسیار مفید «راه و رسم منزلها» که به همت هنرمند بی‌ادعا آقای اعظمی‌کیا توسط انتشارات سوره مهر و مرکز موسیقی حوزه هنری، با طرزی آراسته سال گذشته در دسترس علاقمندان و هنرجویان رشته آواز قرار گرفت، چشمِ اهالی موسیقی و دوستداران هنر، به جمالِ کتاب «تکنیک آواز» روشن و یا بر مژده ترجمه و چاپ این اثر، پرنور گردید.
کتاب راه و رسم منزلها به رغم برخی کاستیها که با نگاهی منصفانه باید اعتراف نمود کاستیهایش اساساً قابل طرح و بیان نیست به‌دلیل نقاط و نکات برجسته و ارزنده‌ای که در آن کتاب وجود دارد و نکته دیگر اینکه خود شروعی و آغازی خوش برای گام نهادن و وارد شدن در حوزه تدریس و انتقال ریزه‌کاریها و ظرایف هنر آواز، محسوب می‌شود که نکته بسیار قابل اعتنا و لایق سپاس و شایان اهمیتی است به‌ویژه تعلیم و آموزش رشته‌ای چون آواز خواندن که حداقل در کشور ما هیچ‌گونه علامات یا اشارات قراردادی و مورد وثوق، برای کتابت و ثبت دقایق و ظرایفش وجود ندارد.
اما درین نوشته، نگارنده با نگاهی گذرا و فهرست‌گونه به بیان سرفصلها و موضوعات کتاب «تکنیک آواز» می‌پردازم و نقد و تحلیل کتاب مستطاب راه و رسم منزلها را به لطف خداوند در یادداشتی دیگر، بدان خواهم پرداخت.
قبل از معرفی کتاب تکنیک آواز باید عرض کنم که به لطف دوست گرامی آقای مهدوی کتاب «هارمونی کاربردی» در اختیار حقیر قرار گرفت به‌اتفاق کتاب دیگری به نام «آوا‌های روح‌نواز مجموعه لالایی‌های ایرانی»که نگارنده درباره کتاب دوم یادداشتی قلمی ساختم که در نشریه همشهری به چاپ رسید ولی کتاب «هارمونی کاربردی» را به جهت صلاحیت و تخصص استاد حسین یوسف‌زمانی در اختیار ایشان قرار دادم و ایشان به‌رغم مشغله‌ها و کم‌فرصتیهای رایج و فراگیر و همه‌گیر، بزرگوارانه و برحسب وظیفه هنرمندی یادداشتی را بر آن کتاب نوشتند که با رعایت امانت و حفظ اصول و رعایت روح و جان مقاله، به همراه معرفی تکنیک آواز در پی خواهد آمد امید که مفید واقع گردد.
● تکنیک آواز نگاهی به حنجره از یک پنجره جدید
دوست عزیزی دارم که با وجود هنرهای چندگانه‌ای که در وجودش، حضرت حق به ودیعه نهاده است و از مشهورترین و محبوب‌ترین هنرمندان حوزه نقاشی، انیمیشن، کاریکاتور، طنز و ... محسوب می‌شود اما من که از زیباییها و تواناییها و قدرت و حجم و ارتفاع حنجره او را و مخمل و ملاحت آوازخوانی‌اش، در گذشته‌های نه چندان دور خبر دارم همواره این احساس غبن و حال حسرت و حیف، کماکان آزارم می‌‌دهد که ای کاش همه هنرجویان و اساتید رشته آواز همه و همه از بهداشت حنجره و پزشکی حلق و علم نگاهداری و نگاهبانی تارهای صوتی، به نیکی و در کمال، آگاهی و اطلاع می‌داشتیم تا مثل این دوست عزیزم، با بی‌احتیاطی و فشار بر این تارهای ظریف و اعجاب‌آور که به‌حق از شگفتیهای اندام آدمی است، به آنها آسیب نرسانده و همان‌گونه که عرض‌ کردم این حال حسرت و افسوس ایجاد نمی‌شد و آسمان هنر آواز ایران، بدون شک و تردید از وجود یک ستاره درخشان و کم‌نظیر، محروم نمی‌ماند.
این سخن اغراق و مبالغه نیست اغلب همکلاسیها و همدرسان او یعنی شاگردان اوائل دهه ۱۳۵۰ اسماعیل‌خان مهرتاش عرضِ بنده را تأیید می‌کنند. این دوست عزیز و هنرمند نامش احمد عربانی است که امروزه از مشاهیر هنر نقاشی و کاریکاتور و ... به‌شمار می‌آید گرچه هنر آوازش می‌توانست پررنگ‌ترین و مشخص‌ترین وجه هنری او باشد و ... به‌هر‌حال این مقدمه را نقل کردم که اشارتی باشد بر بسیار و بسی استعدادها و قابلیتها که به‌دلیل عدم شناخت و دانش و آگاهی، یا به بیراهه افتادند و یا از ظرفیتهای خود بهره‌ها و استفاده‌های لازمه را نگرفتند، اما در کتاب تکنیک آواز بدین مقوله توجه بسیاری شده است، به‌عنوان اولین گام شناخت اصول و پایه‌ها به شکلی صحیح و اصولی و سپس در گامهای بعدی پرورش و بالندگی و تقویت و به اوج رساندن و در نهایت حفظ و نگهداری یک سرمایه بالقوه و یک نعمت خدادادی که همان حنجره و تارهای صوتی به‌عنوان عامل اصلی و عنصر مرکزی و موضوعات دیگر در حاشیه و پیرامون عنصر مرکزی مثل: نفس‌گیری ـ حالت ایستادن ـ تحرک و سکون دستها ـ شکل و فیگور ستون فقرات ـ گردن ـ سر ـ دهان و فکها و ... با بهره‌گیری از عکسها و طرحهایی بسیار مفید و مؤثر که در هر فصل و بنا بر ضرورتها با توضیحات کافی و کامل و بیان تصویر حالتهای غلط و ناصحیح و بعد از آن بیان و تصویر حالتها و فیگورهای صحیح و اصولی و ... خواننده را راهنمایی می‌نماید.
کتاب مزبور نوشته خانم «لارا، براونینگ هندرسون» که از خوانندگان پرتجربه و کارآزموده موسیقی کلاسیک با صدای سوپرانوی شناخته شده و برجسته در سطح جهان و سابقه نیم‌قرنه فعالیت در این رشته و البته از نواقص کتاب هم می‌توان به فقدان یک شناسنامه و معرفی‌نامه مفصل و جامع (بیوگرافی) از این بانوی هنرمند، اشاره‌ای کرد. کتاب با مقدمه‌ای از هستون اِل ویلسون، استاد ممتاز دانشگاه کالیفرنیا که گویا همکار مؤلف نیز هست، آغاز می‌شود و با توضیحاتی خواننده را علاقه‌مند به تعقیب مباحث بعدی می‌نماید ضمن اینکه از ارادت و احترام خود و همچنین مؤلف کتاب، نسبت به استاد بزرگ ماد واگلاس توویدی اشاراتی روشن و صریح می‌نماید.
مطالب مربوط به قلم مؤلف کتاب در سیزده فصل و یک راهنمای تلفظ گنجانده شده است که تمامی فصول سرشار از نکات و مباحث ارزنده و تأثیرگذار برای هنرجویان و علاقه‌مندان حیطه صوت و صدا می‌باشد چه خوانندگان حرفه‌ای یا نیمه‌حرفه‌ای چه گویندگان و دکلمه‌کنندگان، چه سخنرانان و خطبا و به‌نظر حقیر حتی گویندگان اخبار و مجریان برنامه‌های رسانه‌ای (به‌ویژه رادیو) می‌توانند استفاده‌های شایانی را از این کتاب گران‌قدر داشته باشند.
«هنگامی که قمیش یک کلارینت فرسوده یا خراب می‌شود می‌توانیم آن را دور بیندازیم و یک قمیش نو بخریم اما در مورد تارهای صوتی ـ چنین نیست .... هرگز نباید برای ادامه خواندن از هیچ قرص مکیدنی یا اسپری‌ای که دارای خواص تسکین‌دهندگی است، ـ استفاده کرد ... سیگار نه‌تنها تارهای صوتی را تحریک می‌کند بلکه ... گنجایش تنفسی را کاهش می‌دهد و محدوده‌های زیر صدا را خراب می‌کند... نوشابه‌های الکلی... صدمات وارده را افزایش می‌دهد... نوشیدنیهای خنک نیز زیان‌بارند....»
مطالب فوق از فصل اول کتاب انتخاب شده و جامعیت موضوعی و پرداخت کامل هر فصل به موضوع مربوطه از نکات جالب‌ توجه و قابل اشاره کتاب‌است مثلاً در همین فصل و به‌عنوان تأثیر سلامتی جسمانی بر روی صدا، به‌طرح جزئیات و ریزه‌کاریهایی می‌پردازد که تا قبل از آن، ثبت و نگارش آنها و حتی در بیان شفاهی نیز سابقه نداشته است مواردی مثل حاملگی ـ تیروئید ـ داروها ـ عادت‌ماهانه ـ یائسگی و...
به‌هرحال توجه هنردوستان و علاقه‌مندان را به مطالعه کتاب جلب نموده که به‌راستی مفید و راه‌گشاست حتی برای متخصصان حنجره و تارهای صوتی که علی‌الاصول محل رجوع هنرمندان آواز و گویندگان و سخنرانان می‌باشند به همراه کتاب یک عدد CD نیز ارائه شده است که با شنیدن بخشی از آن، نگارنده متوجه ارزشمندی و گران‌قدری آن شدم و با وجودی‌که با زبانی غیر از فارسی ادوات و جملات و تمرینها، بیان شده است اما به‌دلیل شیوه و روش صحیح و متد اصولی برای هر علاقه‌مند مؤثر و راهنماست تا حدودی فراتر و جامع‌تر از تمرینهای صداسازی که مثلاً ما در آموزش آواز ایرانی با ادای یکی از ۶ مخرج و بالا بردن تدریجی و نت‌به‌نت انجام می‌دهیم (اَـ اِ ـ اوـ ای‌ ـ آ و ...)
فصل سیزدهم کتاب که مجموعه‌ای مفصل از پرسشها و پاسخهای مطروحه در همین باب (خواندن و خوانندگی) است یکی از فصول برجسته کتاب و درحقیقت تکمله‌ای بر کتاب محسوب می‌شود.
کتاب با ترجمه دو خواهر هنرمند و هنردوست که خود اتفاقاً از هنرجویان خوش‌آتیه رشته آوازند انجام گرفته، خانمها لیلا و لیدا خانی که با دقت و وسواس و نیز تخصص و تعهد لازم، بر ارزشهای کتاب افزوده‌اند و کارنامه هنری خود را با تقبل و به انجام رساندن این‌کار، پربار و هنری‌تر ساخته‌اند.
نقاط قوت کتاب متعدد و زیاد است اما مهم‌ترین آنها وجود تمرینها و آزمونهای پرارزش در جای جای کتاب و دیگر مورد مهم چاپ عکسها و طرحهایی از آناتومی زبان و حلق و حنجره و ریه و دریچه نای تا ایستادن صحیح و شکل دهان و تمرینهای ورزشی و بدنسازی و ... می‌باشد. اما نقاط ضعف یا کاستیهای کتاب اندک و انگشت‌شمارند که تقریباً همگی متوجه ناشر کتاب می‌گردد و مثل فقدان زندگی‌نامه و کارنامه هنری مؤلف ـ مقدمه مترجم و ناشر ـ نام‌نامه ـ فهرست موضوعات داخل فصول ـ فهرست ترتیب عکسها و یا تمرینها و ... نکته دیگر که به نظر می‌رسد استفاده از کلمه واج به جای واک است چرا که واج مأنوس‌تر، ایرانی‌تر و فراگیر‌تر و پذیرفته‌ شده‌تر است.... .
با نقل یک عبارت چند جمله‌ای از صفحه ۲۰۵ کتاب سخن را به پایان می‌برم عبارتی که بسیار پراهمیت‌ و پرتأثیر است با وجودی‌که اغلبِ هنرمندان ما یا غفلت می‌ورزند و یا اینکه اساساً بی‌اطلاعند... .
«خواننده نباید روی صحنه عینک بزند برای اینکه روی شیشه‌های عینک نور منعکس می‌شود و این ارتباط تماشاچیان را ـ با چشمان خواننده قطع می‌کند چشمها باید پرمعنی باشد و به حالت آواز کمک کند...
برقرار کردن ارتباط با تماشاچیان مهم‌ترین مسئله است» کتاب تکنیک آواز در ۲۷۲ صفحه با جلدی سیاه؟! اما طرحی جالب و کاغذی مرغوب و به همت انتشارات امید دانش در شمارگان ۲۲۰۰ و قیمت کتاب همراه با CD به ۵۵۰۰ تومان و تنها جمله مربوط به مترجمان که خود کتابی به حساب می‌آید به بازار نشر و به مجموعه کم کتاب و لاغر و به اصطلاحِ تاجیکان کم بغلِ فرهنگ صوتی ایران‌زمین ارائه شده است سعی‌شان مشکور و تلاششان مأجور و مقبول باد.
● کتابی مفید و کاربردی حسین یوسف زمانی
هارمونی و هماهنگی موسیقی علمی است که در مورد ترتیب و ترکیب صداهای موسیقایی و شناسایی اصوات مطبوع و نامطبوع بحث‌ و گفت‌وگو می‌کند و چگونگی کاربرد آنها را نشان می‌دهد و می‌آموزد کسانی به فراگیری و تحصیل هارمونی مبادرت می‌ورزند که نهایتاً هدفشان آهنگسازی است، البته لازم به تذکر است که تنها با آموختن هارمونی که نمی‌تواند آهنگساز و یا مصنف موسیقی شود، بلکه قبل از فراگیری هارمونی باید تسلطی نسبی در نواختن پیانو و آگاهی درست و لازمی از سُلفژ که در موسیقی، علمِ پایه محسوب می‌شود به‌دست آورد، سپس به موازات هارمونی در زمینه کنترپوان هم آموزش لازم ببیند و هارمونی کنترپوان و انواع فرمهای موسیقی را تحصیل کند درخصوص اصوات موسیقایی و موزونی و ناموزونی آن علاوه بر بزرگانی چون فارابی، ابن‌سینا، صفی‌الدین ارموی و عبدالقادر مراغه‌ای و ... که در این زمینه مباحثی مهم و قابل تأمل داشته‌اند، اما درواقع باید گفت علم هماهنگی موسیقی که به شیوه کنونی مکتوب شده است و در دنیا رواج و کاربرد دارد مبتکر و بنیان گزارارنش غربیها بوده‌اند که امروزه به‌ دست ما رسیده و از آن استفاده می‌کنیم.
من که حدود چهل سال قبل هنرجوی موسیقی در کنسرواتوار تهران (هنرستان عالی) موسیقی و در رشته نوازندگی ویلن و آهنگسازی مشغول تحصیل بودم، علاوه بر هارمونی سارلی که از استاد بزرگوارم آقای هوشنگ استوار آموخته‌ام، در ارتباط با رشته آهنگسازی و فنون هماهنگی موسیقی و مطالعات شخصی خودم کتابهای هارمونی‌ متعددی را که برگردان و ترجمه از متون خارجی بوده‌اند دیده و مطالعه کرده‌ام از آن جمله‌اند ـ هماهنگی‌ موسیقی روح‌الله خالقی، آموزش هماهنگی از ریشارد اشتور با برگردان و تألیفِ یوسف یوسف‌زاده، هارمونی و‌التر پیستون ترجمه سیاوش بیضایی، هارمونی تحلیلی پرویز منصوری و کنترپوان به زبان ساده از اچ.‌سی.‌ال. استاکز با ترجمه مصطفی کمال‌پورتراب و اخیراً «هارمونی ـ‌ کاربردی ریمسکی کورساکف» را، که در میان کتابهای نامبرده و کتابهای دیگری که نام نبردم باید بگویم «هارمونی کاربردی» ریمسکی کورساکف با ترجمه آقای وارطان ساهاکیان(مدرس دانشگاه سوره) که اخیراً با انتخاب درستِ آقای رضا مهدوی مسئول محترم مرکز موسیقی‌ حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی به چاپ رسیده و منتشر شده اقدامی شایسته و قابل تقدیر است، کتابی است با شیوه‌ای ساده و قابل استفاده برای همه هنرجویان این رشته، حتی کسانی‌که تئوری موسیقی را تا حد شناخت گامهای ماژور و گامهای سه‌گانه مینور تئوریک، ملودیک و هارمونیک و انواع فواصل را دقیق آموخته باشند می‌توانند از این کتاب به‌طور خودآموز بهره‌مند شوند.
در اینجا قابل ذکر و یادآوری است که از پنجاه سال قبل به نسب کتابهایی که در زمینه هارمونی (علم هماهنگی موسیقی) که تاکنون منتشر شده است، جای کتاب سازشناسی بسیار خالی است و ضرورت انتشار آن ضرورتی حتمی و انکارناپذیر است زیرا هنرجویان رشته آهنگسازی پس از فراگیری هارمونی و کنترپوان و شناخت لازم از فرمهای مختلف موسیقی باید مبادرت به نوشتن قطعه یا قطعات موسیقی به‌شکل پارتیتورنویسی (کتاب حاوی شکل نوشتاری) موسیقی برای سازهای کل ارکستر کنند، بنابراین آگاهی دقیق از اختصاصات سازهای ارکستر و کم و کیف آنها یک ضرورت حتمی و اجتناب‌ناپذیر است یعنی آهنگساز باید به‌طور دقیق و کامل از صدادهی و رنگ و تمبر ادوات ارکستر، از امکانات اجرائی و عدم امکانِ اجرائی یعنی ممنوعیات و محدودیتهای آنها و شناخت لازم از موقعیت و پوزیسیونهای مختلف در سازهای بادی برنجی و چوبی و حتی زهی‌ها و کوبه‌ایها و چند ساز دیگر مثل پیانو و هارپ و ... داشته باشد تا با تحصیل و به‌دست آوردن این تجهیزات و صدالبته دارا بودن خلاقیت خدادادی‌ هنری موفق به خلق اثر یا آثاری موسیقایی شود با توجه توضیحاتی که گذشت به‌نظر می‌رسد چاپ و انتشار کتاب یا کتابهای اختصاصی سازشناسی ارزشمند و معتبر به موازات دیگر کتابهای هارمونی و کنترپوان بسیار ضروری و لازم است.
بنابراین اگر مسئول محترم موسیقی حوزه هنری با امکانات نسبتاً خوب مرکز موسیقی حوزه چنین مهمی را در برنامه کاری خود لحاظ کنند خدمتی مفید و کارساز برای جامعه موسیقی ایران خواهد بود. در انتها به همه علاقه‌مندان و هنرجویان آهنگسازی و ساخت آثار موسیقی مطالعه کتاب ارزشمند مزبور(هارمونی کاربردی) را توصیه می‌نمایم.
آهنگساز باید به‌طور دقیق و کامل از صدادهی و رنگ و تمبر ادوات ارکستر، از امکانات اجرائی و عدم امکانِ اجرائی یعنی ممنوعیات و محدودیتهای آنها و شناخت لازم از موقعیت و پوزیسیونهای مختلف در سازهای بادی برنجی و چوبی و حتی زهی‌ها و کوبه‌ایها و چند ساز دیگر مثل پیانو و هارپ و ... داشته باشد تا با تحصیل و به‌دست آوردن این تجهیزات و صدالبته دارا بودن خلاقیت خدادادی‌ هنری موفق به خلق اثر یا آثاری موسیقایی شود

علیرضا پورامید

منبع : سورۀ مهر