قهوه خانه آذری تهران

قهوه خانه امروز،بازمانده مغازه ای به نام قهوه فروشی است که بعدها به قهوه خانه معروف شد،چرا که در آن در کنار فروش سرو قهوه نیز انجام می شده است.
پس از رواج نوشیدن قهوه در عربستان،قهوه خانه هایی بر پا شد که مورد پسند مردم قرار گرفت،قهوه نوشی از عربستان به مصرواز آنجا به سوریه،روم،ایران سرایت کرد و در دوره صفویه در ایران رایج گشت.
نخستین قهوه خانه ها در ایران در دوره صفویان و به احتمال زیاد در زمان سلطنت شاه طهماسب(ه.ق۹۸۴-۹۳۰)در شهر قزوین پدید آمدو بعد در زمان شاه عباس اول(۹۹۶ه.ق)در شهر اصفهان توسعه یافت.عصر رونق قهوه خانه های ایران در دوره شاه عباس صفوی است،در این دوره قهوه خانه آن چنان رواج یافت که به صورت یک مکتب علمی،هنری در آمد و حتی دربار هم مهمانان خارجی و سفرای خود را در قهوه خانه ها پذیرایی می کردند.
با آمدن چای به ایران و کشت این گیاه در بعضی مناطق شمالی ایران و ذائقه پذیر شدن طعم چای دم کرده میان مردم،کم کم چای جای قهوه را در قهوه خانه گرفت از نیمه دوم قرن سیزدهم هجری،چای نوشی در قهوه خانه ها معمول شدولیکن نام قهوه خانه هم چنان بر آن باقی ماند.
در دوره ناصرالدین شاه قاجار،قهوه خانه ها جنبه عمومی پیدا کرد و در هر کوی و برزنی دایر شد و مرکز تجمع و تبادل افکار و پیدایش عقاید سیاسی گشت به همین علت بر حسب امر ناصر الدین شاه در بسیاری از قهوه خانه ها را بستند.
قهوه خانه در جامعه ایران تحول و دگرگونی بزرگی در شکل گردهمایی مردم و شیوه گذراندن اوقات فراغت و نوع سرگرمی های آنان فراهم آورد،مردم از هر قشر و گروه هر روز پس از دست کشیدن از کارروزانه و در ایام و اوقات بیکاری در قهوه خانه ها جمع میشدند وساعتها به گفتگو و تبادل نظر درباره کارهای اجتماعی،اقتصادی،و سیاسی می پرداختند،تاریخ از شرکت قهوه خانه ها در امور مذهبی و سیاسی و انجام فرایض دینی در ماه رمضان از دسته آوردن در ماه محرم گرفته تا به شرکت در امور سیاسی حکایت می کند،چنانچه در دوران مشروطیت قهوه خانه ها محلی برای ترویج افکار آزادیخواهی بوده اند،حتی قهوه خانه ها نقش مهمی در انتقال اخبار داشته اند،اما امروزه قهوه خانه ها کارکرد اصلی خود به عنوان یک پایگاه مردمی را کم کم از دست داده و صرفا به محلی برای نوشیدن چای،خوردن ناهار و صبحانه،رفع خستگی و.... تبدیل شده اند و کارکرد اجتماعی مثل گذشته ندارند،اما قهوه خانه آذری با تکیه بر قدمت توانسته تا حدی کارکرد اجتماعی خود را هم حفظ کند و بسیاری از برنامه هایی که پیش تردر این قهوه خانه مرسوم بوده هم،هم اکنون اجرا می شود و هم چنان محل رفت وآمد بسیاری از سرشناسان است.
قهوه خانه سنتی آذری در میدان راه آهن،اول خیابان ولی عصر،روبه روی شهرداری ناحیه ۴،پلاک ۳۶قرار گرفته که قدمتی بالای ۱۰۰ سال می توان برایش در نظر گرفت،از سال ۱۳۲۷ به تملک عبدالحمید آذری پور اصفهانی در می آید،اما بیش از ۵۰ سال پیش از آن هم سابقه دارد،ولی از مالکان قبلی آن اطلاعی در دست نیست.این مکان زیر نظر دفتر پژوهشهای فرهنگی و طی انجام گرفتن ۲سال تحقیقات مردم شناسی بازسازس شده و بر روی تک تک عناصر و اشیا در این قهوه خانه پیشینه آنها هم در نظر گرفته شده است.
کار بازسازی در پی تصویب طرح بازسازی و احیای قهوه خانه های برنامه های فرهنگی و هنری سنتی در آن انتخاب شده و از اوائش شهریور ۱۳۷۲ کار آن آغاز و در اوائل آذرماه همان سال پایان می یابد.
در حال حضر این مکان زیر نظر سازمان جهانگردی اداره می شود و نظارت این سازمان بدین صورت است که برای اجرای برنامه های قهوه خانه (مثل اجرای موسیقی،مراسم ماه محرم و...)از وزارت ارشاد مجوز می گیرند.
● عناصر فرهنگی قهوه خانه آذری و تفاسیر معناشناختی از آن ها
سر در قهوه خانه آذری با آجر ۳سانت و کاشی آبی رنگ که نام قهوه خانه و قدمت آن نوشته شده مزین گشته،پایین آن پنجره مدور رنگی با چارچوب سفید قرار دارد که یاد آور معماری خانه های سنتی ایرانی است.
بر روی دیوارهای قهوه خانه،نقاشی قهوه خانه ای از نقاشانی چون استاد اسماعیل زاده،داوود زنجانی،احمد خلیلی،حاجی احمد آخری و حسین بهجو به چشم می خورد،که عمدتا یاد آور مضامین ملی،پهلوانی و مذهبی ما هستند،ریشه نقاشی بر در و دیوار به تاریخ دور ما و زمان هخامنشیان باز می گردد،اما در دوره صفویه این نقاشی ها از دیوارهای کاخها به دیوارهای گرمابه ها،زورخانه ها،قهوه خانه ها راه یافت و چون قهوه خانه یک محل عمومی و محل اجتماع هنرمندان و شعرا بود ،اولا بنا به تبعیت از یک رسم کهن ،ثانیا برای بیشتر و بهتر مشغول داشتن مشتریان ،ثالثا جهت ابراز و اظهار ذوق و هنر نقاشان در برابر هنر نمایی ها و....نقاشی قهوه خانه ای به وجود آمد.
نقش هایی که نقاشان قهوه خانه پدید آورده اند،مشغله ذهنی شنوندگان نقل است و قهرمانهای مردم بر پهنه بوم تابلوهای گوناگون حماسی و مذهبی تولد یافتند و بدین گونه نقاشی قهوه خانه ای تحت تاثیر نقل نقالان شکل گرفت و تصویری که نقال بیان می کرد نقاش بر پرده می آورد تا برای شنوندگان ملموس باشد،نقاشی های قهوه خانه ای در بازنمایی تاریخ اجتماعی ایران اهمیت بسیار دارند،زیرا لباس،سلاح،ساختمان،حوض،فواره،و صفت معماری دوره های گذشته را می توانیم در این نقاشی ها مطالعه کنیم و هم چنین می توانیم به عمق باورها و آداب و رسوم حاکم بر عصر در این تصویرها برسیم.
در قسمت حیاط قهوه خانه بر روی طاقچه،ظروف سفالی دیده می شود که گویای بخش عظیمی از صنایع دستی ما در مناطق مرکزی ایران(همدان،قم،یزدو...) هستند.
روی دیوار انتهایی ایوان در قسمت حیاط قهوه خانه ،لوازم درویشی به چشم می خورد از جمله تخته پوست،کشکول و چنته درویشی.که شایان توجه است که اوج دوره درویشان در زمان صفویه و روزگار گسترش قهوه خانه هم هست.
در قسمت دیگری از دیوار ایوان میل و کباده از عناصر ورزش های باستای ایران که در زورخانه ها کارکرد داشته قرار داده شده است.و بالاخره در وسط حیاط هم طوقی قرار دارد که در قهوه خانه جایگاه خاصی محسوب می شود و کسی که در زیر طوق می نشیند،دارای مرتبه و معتمد محل بوده و حتی زیر همین طوق پول جمع آوری می کرده و به خانواده های نیازمند می رسانده.حتی امروز هم کسانی هستند که باور عمیقی نسبت به این طوق دارند و برای آن نذر و نیاز می کنند.
بنابر این می بینیم که در این قهوه خانه و طی بازسازی ای که در آن صورت گرفته عناصری از هنر (نقاشی قهوه خانه ای )،مذهب(طوق)،ورزش(میل و کباده)،تاریخ(دوره درویشی عصر صفوی)گرد آمده اند.که الته بازسازی آنها به حفظ صور آنها کمک می کند اما کارکرد پیشین و محتوای آن روز خود را از دست داده.و امروزه بیشتر این گونه اماکن بازسازی فضایی روزگار پیشین قهوه خانه ها را دارند و در اصل قهوه خانه هم چون کافی شاپ ها کارکرد فراغتی پررنگ تری در زندگی ما دارند.

منابع:
۱-پرتی.ژ.پلتو-روش تحقیق در انسان شناسی-ترجمه:محسن ثلاثی-تهران-نشر علمی-۱۳۷۵
۲-دکتر معین-محمد-فرهنگ معین-انتشارات امیرکبیر-تهران-۱۳۷۱
۳-سیف-هادی-نقاشی قهوه خانه-سازمان میراث فرهنگی کشور-تهران-۱۳۶۹
۴-قره باغی-محمد حسین-قهوه خانه در ایران-به راهنمایی دکتر وثوقی-پایان نامه کارشناسی-۵۹-۱۳۵۸
۵-نقالی و شاهنامه خوانی-اشکوری-کاظم السادات-ادبستان فرهنگ و هنر-شماره ۱۲-آذر۶۹
۶-نقاش قهوه خانه راوی حدیث عاشورا-صادقی-حبیب-ادبستان فرهنگ و هنر-شماره ۱۲-آذر۶۹-صص۱۵-۱۴
۷-همشهری-۲۸فروردین۸۵-گزارش"دیزی سنگی و رئیس جمهوری یونان"-محمد مطلق-ص۱۳
۸-همشهری-۱۷اردیبهشت۸۵-گزارش"خیال سازی حماسه و خروش:نقاشی قهوه خانه ای"-علی مریخی-ص۲۰
۹-همشهری-۱۳مهر۸۵-قهوه خانه های ایران معروف در تاریخ
۱۱-www.farhangsara.com/fghahvekhane.htm
۱۲-www.rugart.com
۱۳-tv۵.irib.ir
۱۴-ketebeavval.ir/tehran/۱۱۲.asp

منبع : خانه انسان‌شناسی ایران