جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


پژوهش مهمترین استراتژی توسعه صنعت نفت ایران


پژوهش مهمترین استراتژی توسعه صنعت نفت ایران
از فوران اولین چاه نفت ایران و خاورمیانه در مسجدسلیمان و به‌دنبال آن تولد صنعت نفت ایران صد سال می ‌‌گذرد. ازآن زمان که مردم تنها برای روشنایی از نفت‌خام استفاده می‌کردند تا امروز که تقریبا در هر صنعتی،ردپایی از نفت‌خام و فرآورده‌هایش دیده می‌شود، تحقیقات فراوانی از سوی پژوهشگران مختلف در تمامی زمینه‌ها و کاربردهای مربوط به نفت‌خام انجام شده‌است.
همین تحقیقات، پیشرفتهای تکنولوژی وسیعی رادرزمینه صنایع نفت،گازوپتروشیمی در پی داشته است. مسلما" عامل موثری که میزان تولید دردهه‌های آینده به آن وابستگی فراوانی دارد، تکنولوژی است. چگونگی ظهور و بروز تکنولوژی و نحوه به‌کارگیری آن، تعیین‌کننده میزان تولید درآینده صنعت نفت خواهد بود.
دستیابی به تکنولوژی‌های جدید و تثبیت آنها به‌عنوان تاثیرگذارترین عامل در تولید، نیازمند انجام تحقیقات متناسب وهدفمند است.بی‌شک آنچه امروز ما در مجموعه صنعت نفت به‌عنوان تکنولوژی در اختیار داریم، حاصل تحقیقاتی است که مدتهای طولانی روی موارد مختلف انجام شده ونتایج آن اکنون مورد استفاده وراهگشای شرکتهای مختلف نفتی است.
به همین دلیل، امروزه شرکتهای کوچک وبزرگ نفتی دنیا، هر یک به تناسب سهم خود از اقتصاد نفت و گاز،بخشهای ویژه‌ای را به امر پژوهش و تحقیق اختصاص داده‌اند.بودجه‌ای که شرکتهای بزرگ نفتی دنیا، صرف امور تحقیقاتی خود می‌کنند، خود گواه بر اهمیت مقوله پژوهش و دستیابی به تکنولوژی‌های نوین نزد آنهاست.
تکنولوژی توانسته‌است هزینه‌ها را کاهش دهد واشتیاق به سرمایه‌گذاری در اکتشاف و تولید نفت و گاز طبیعی را درنقاط دوردست افزایش دهد و این روند کماکان ادامه خواهد یافت. ایران ۱۶ درصد منابع گازی جهان را در اختیار دارد و علاوه برآن بعد از عربستان، روسیه وآمریکا، چهارمین تولید کننده نفت‌خام است. نفت ما در جهان به عنوان یک عضو موثر انرژی جهانی مورد بحث، چالش و تصمیمات بسیار جدی و سرنوشت‌ساز قرار می‌گیرد.ازطرفی با توجه به تدوین سند چشم انداز۲۰ ساله جمهوری اسلامی ایران و ترسیم جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه، صنعت نفت به عنوان راهبردی ترین صنعت در اقتصاد ایران مهمترین نقش را در عرصه تحقق چشم‌انداز ملی ایفاء می‌کند به طوری که می‌توان گفت توفیق صنعت نفت در این مهم همانا توفیق در بخش اقتصاد ایران است.بنابراین اهمیت موضوع پژوهش در این بخش از اقتصاد کشور بیشتراز گذشته درک می شود.اما متاسفانه تحقیق وپژوهش درست در زمانی که تقویم تاریخ صنعت نفت ایران صد سالگی آنرا نشان می دهد،بسیار جوانتر از خود صنعت است وما هنوز گامهای اولیه فعالیتهای علمی را در این صنعت برمی داریم.
● آسیب شناسی پژوهش و فن آوری در صنعت نفت
امر پژوهش در صنعت نفت با راندمانی متناسب با تجربه وقدمت تاریخی آن حرکت نکرده است، بخشی از دلایل آن بر این پایه استوار است که مشکلات و ویژگیهای آن به خوبی شناسایی نشده است. خصلتهای زمان بر بودن، هزینه بر بودن و ریسک پذیری،کیفیتی نه چندان مرغوب ، مشکلات عدم تأمین فاینانس و گارانتی های لازم از خصلتهای ذاتی نهفته در امر پژوهش است.از آنجا که هر حرکت تحقیقاتی وپژوهشی درحین اجراء با موانع و مشکلاتی مواجه می شود،در این قسمت با عنوان آسیب شناسی پژوهش و فن آوری در صنعت نفت به این موانع و مشکلات اشاره خواهیم کرد. برخی از این موانع ومشکلات به صورت زیر خواهد بود:
- جدی نبودن نیاز به پژوهش و خلق فناوری در صنعت نفت،به گونه ایی که مواد خام را برابر با سود و صرفه اقتصادی دانسته ایم،در صورتی که در بین شرکتهای بین المللی وکشورهای پیشرو در زمینه پژوهش رسم براین است که مواد خام همراه با خلق تکنولوژی برابر با سودو صرفه اقتصادی است.متاسفانه هر گاه به فناوری نیازداشته ایم، با پول نفت آن را خریده ایم و گاهی پیش آمده که دانش فنی برای تولید یک محصول را چندین بار خریده ایم.
- نگاه کارمندی به پژوهشگران و وجود قوانین دست و پاگیر اداری ،اگر قرار باشد یک پژوهشگر مانند کارمند عادی روزی هشت ساعت سر کار بیاید و همان حقوق را هم بگیردپس ما نبایدانتظار داشته باشیم که او بیندیشد و خلاقانه کار کند. ذهنیت اداری حاکم بر پژوهش باید ذهنیت خلاق، سیال و آزاد باشد.
- وابستگی حرکت های پژوهشی به سلیقه های مدیریتی و سیاسی، متاسفانه برخی از مدیران به امر پژوهش اعتقادی ندارند و به آن به عنوان یک امر صوری نگاه می کنند. با کمال تاسف در تصمیم گیری های انتقال تکنولوژی و سیاست گذاری های کلان پژوهش حضور ندارند واین عدم حضور در تصمیم گیریها باعث عدم کارایی لازم ودیربه نتیجه رسیدن طرحها وپروژها می شود.یکی دیگر از ایرادات این وایستگی رامی توان ناتمام ماندن کار پس ازتغییر مدیران خواند.در برخی از موارد مشاهده شده است که مدیران جدید،برنامه های مدیران قبلی رارها و برنامه های تازه ای را شروع می کنند که این موضوع باعث از دست دادن زمان و هزینه می شود وکارها هم به نتیجه نمی رسد.
- یکی دیگر از دلایل عقیم ماندن پژوهش درصنعت نفت کشورمان دور ماندن از گردونه رقابت، بازار و مشتری است.
- اساس پژوهش بر کار گروهی استوار است که این امر نیازمند فرهنگ سازی وآموزش است.
- انتخاب سرفصلهای مناسب برای تحقیق وپژوهش به گونه ایی که این سرفصلها منسوخ نشده باشند.برای مثال فرض کنید در صنعت نفت بخواهیم روی یک تکنولوژی فعالیت تحقیقاتی انجام دهیم که شاید۱۰ها سال پیش در جای دیگری از دنیا انجام شده و مقالات آن به چاپ رسیده است. چنانچه در تلاش‌های خود به دانش فنی این تکنولوژی‌ نیز دست یابیم، قطعاً مدت زمان زیادی را صرف تحقیقات بنیادی، کاربردی، طراحی فرآیند،تهیه اسناد مهندسی پایه و غیره کرده‌ایم که در همین مدت،دنیا تکنولوژی‌های خود را بروز کرده، توسعه داده و ارتقاء بخشیده و بنابراین آنچه ما صاحب آن خواهیم شد، یک دانش فنی تقریباً منسوخ می‌باشد.در این صورت حاصل تلاش‌های پژوهشگران ما نیز به‌دلیل تکراری بودن، مورد استقبال مراکز بزرگ علمی و پژوهشی شرکتهای بین المللی نفتی قرار نمی گیرد.
- ارتباطات بین المللی واستفاده از تجربیات شرکتها و پژوهشگران خارجی یکی دیگر از ابزار رسیدن به یک فناوری نوین است.در حال حاضر پژوهشگران در این زمینه با محدویتهای مالی و اقتصادی و سازمانی دست به گریبانند،در حالی که داشتن ارتباطات بین المللی یکی از راه های تسریع در دستیابی به فناوری است .
● پیشنهادهایی جهت بهبود وضعیت پژوهش در صنعت نفت
▪ با توجه به کمبودهاومشکلاتی که درصنعت نفت کشور وجود دارد،باید به تحقیقاتی اولویت داد که در این صنعت کاربرد بیشتری دارد. بنابراین وزارت نفت و مراکز پژوهشی ‌وابسته به آن باید سرمایه‌گذاری خود را به سمت گسترش تحقیقات کاربردی سوق دهند، یعنی تحقیقاتی که در ایجاد ارزش افزوده و یا درافزایش تولید و کیفیت بهتر محصولات تولیدی جلوه‌گر شده باشد..چنانچه شرکت پژوهشگران واساتید ایرانی که در سمینارها وکنفرانسهای مربوط به نفت وگازمقاله ارایه می کنند نسبت به سالهای گذشته رشد چشمگیری داشته است،اما این نکته که تا چه اندازه این پژوهشها، مقالات و اسناد علمی درتولید تکنولوژی مؤثر خواهد بود، نیاز به بررسی وتامل بیشتری دارد.
▪ تدوین سند راهبردی مربوط به تحقیق وتوسعه در زیر مجموعه های وزارت نفت، به گونه ای که هر مدیری با هرسلیقه ای که بر مسند کار می نشیند،بر اساس قانون ملزم باشد آن راهبرد را تا نتیجه بخشی پی گیری کند.
▪ گسترش دامنه روابط همکاری ایران و شرکتهای فعال در بخشهای مختلف صنعت نفت جهان یکی از پر اهمیت ترین راهبردهایی است که تصمیم گیرندگان صنعت نفت کشورمان باید به آن توجه ویژه داشته باشند. ما باید با آنها ارتباط مستمر برقرار کنیم و دوره‌های آموزشی مشترک بگذاریم تا بتوانیم با استفاده از اطلاعات آنها، حرکت خود را به سمت توسعة تکنولوژی، سرعت بخشیم.
▪ تاسیس شرکتهای پژوهش وفنآوری نفت و گاز، که باعث تسهیل در رفتن ایده های پژوهشگران به بازار ودور نماندن از گردونه رقابت، بازارو مشتری می شود. (البته این کار در صنعت پتروشیمی انجام شده ونتایج درخشانی نیز حاصل گردیده است)
● دستاوردهای امیدآفرین در صنعت نفت کشورمان
خوشبختانه در سال های اخیر اقدامات مثبتی در حمایت از نوآوری و توسعه فن آوری در بخش های فنی و مهندسی،مدیریتی و بازرگانی صنعت نفت آغاز شده است که بی تردید با سرعت بخشیدن به این اقدامات،دستیابی به شکوفایی روزافزون این صنعت دور از انتظار نخواهد بود.برخی از این اقدامات عبارتند:
۱) حمایت از دانشگاه ها برای ورود به حیطه پژوهش و تحقیق در بخش های مختلف صنعت نفت. (عمده ترین دستاوردی که این طرح داشته وخواهد داشت آن است که بستری مناسب جهت شناسایی متقابل متخصصان و محققانی که در آینده جذب صنعت نفت می‌شوند، ایجاد می‌گردد. وقتی پروژة دکترا و فوق لیسانس یک متخصص، در زمینة طرحهای مربوط به نفت باشد، او علاقه‌مندی به صنعت پیدا می‌نماید و هنگامی که بر روی پروژه یا پایان‌نامة خود کار می‌کند، بدین ترتیب ارتباط تنگاتنگی با صنعت داشته و اطلاعات بیشتری از صنعت پیدا می‌نماید و به عنوان یک نیروی مفید و اثرگذار وارد صنعت می‌گردد.)
۲) ایجاد پارکهای فناوری با هدف حمایت از فعالیتهای پژوهشی و توسعه فناوری .
۳) افزایش بودجه مربوط به فعالیتهای پژوهشی در زیر مجموعه های وزارت نفت به سه تا چهار برابر میزان قبلی، به طور قطع این افزایش در توسعه صنعت نفت نقش مهمی خواهد داشت.
۴) تصویب ۷۰ عنوان طرح پژوهشی در قالب هشت محور مرتبط با صنعت گاز درشورای پژوهش شرکت ملی گاز ایران ، همچنین پی گیری ترسیم شبکه تحقیقاتی و علمی در صنعت گاز کشور با هدف شناسایی مجریان توانمند و تهیه یک بانک اطلاعاتی غنی از بخش های مرتبط با صنعت گاز.
۵) پی گیری پروژه تزریق گازهای جانشین (دی اکسید کربن ونیتروژن) به مخازن نفتی کشور به منظور ازدیاد برداشت ازآنها،تزریق مواد دیگری غیر از گاز متان، سبب صرفه جویی در مصرف آن می شود ومی‌تواند کشور را در رسیدن به اهداف خود درمورد کمبودگاز، صادرات گاز، تولید داخلی، گازسوز کردن خودروها و موارد دیگر کمک کند.
۶) کارهای تحقیقاتی که به لحاظ مهندسی پایه در شرکت پتروشیمی انجام شده وبه نتایج قابل قبولی نیز رسیده است.مانند: پروژه تبدیل متانول به پروپیلن (MTP) به صورت مشترک با شرکت لورگی آلمان یا پروژه دی متیل اتر (DME) ، این ماده در واقع به عنوان سوخت سبز قرن ۲۱ معرفی و شناخته شده است که خواص مشترکی با (LPG) دارد.توجه به مقوله فناوریهای نوین مانند: غشاء، نانو، بایو و مسائل مربوط به بهداشت، ایمنی و محیط زیست از جمله کارهای ارزشمند انجام شده درصنعت پتروشیمی کشورمی باشد.
۷) اولویت دادن به کاهش شدت مصرف انرژی در کنار رشد اقتصادی کشوردرموسسه مطالعات بین المللی انرژی،با توجه به این که رشد شدت مصرف انرژی در ایران بسیار بالاست،این موضوع از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.در واقع ضریب مصرف انرژی به ازای «میزان مصرف انرژی معادل تن نفت خام برای هزار دلار تولید ناخالص داخلی»تعریف می شود. در ایران معادل ۶۸/۱ می باشد و این درحالی است که ضریب مصرف انرژی در کشور ژاپن ۱۱صدم درصد، عربستان سعودی حدود ۶۶ صدم درصد و چین ۴۴ صدم درصد است.
● نتیجه گیری
طبق سند چشم اندازکشورباید به میزان ۵۰۱ میلیارد دلار تا سال ۱۴۰۴ شمسی در صنعت نفت سرمایه گذاری شود ولذا ازآنجا که صنعت نفت یک صنعت چند بخشی است، به طور قطع این میزان سرمایه گذاری بدون انجام فعالیت های پژوهش و تحقیقاتی در صنعت نفت غیر ممکن خواهد بود.از طرفی کشور ما نیز چنانچه خواهان توسعه صحیح نفت و گاز، کسب حداکثر ارزش‌افزوده تبدیل مزیت نسبی در منابع انرژی به مزیت رقابتی (توانمندی تکنولوژیکی) است،تنها با تدوین برنامه‌های صحیح تحقیق و توسعه وپژوهش در زمینه نفت،‌ گاز و پتروشیمی به این مهم دست خواهد یافت و می‌تواند تهدیدات حاصله از بابت کاهش منابع اولیه انرژی در سالهای آتی را به فرصت‌هایی برای توسعه مبدل سازد.در این راستا ما به افرادی نیاز داریم که بر روی مسائلی فراتر از حل مشکلات سیستم‌های موجود فکر کنند.افرادی که ببینند، مطالعه کنند و تغییر و تحولاتی را که روز به روز در دنیا صورت می‌پذیرد، مورد بررسی قرار دهند، تکنولوژی‌ها و فرآیندهای متنوع و جدید را بشناسند و آنهایی را که با شرایط موجود مطابقت داشته و بهینه می‌باشند، انتخاب کرده و مزایا و معایب آنها را گزارش نمایند.مسلما" عامل اصلی موفقیت در این حوزه،توجه به نیروهای متخصص وماهر، نگهداری و تربیت صحیح و دلگرم نگه داشتن آنها می‌باشد. هزینه های صورت گرفته در پژوهش نوعی سرمایه گذاری است چرا که در آینده چندین برابر برای ما دستاورد خواهد داشت.مطمئنا"بزرگترین بزرگداشت یکصدسالگی صنعتی که قصد دارد رفاه مردمان ورونق اقتصادی آنها را تضمین کند همانا ایجاد زمینه های شکوفایی روزافزون این صنعت است.
مراجع:
www.shana.ir
www.nigc.ir
www.igc.ir
www.nipc.net
اکبر ناظمی
شرکت پالایش گاز فجرجم
کارشناس ارشد مهندسی برق
منبع : پایگاه خبری تحلیلی نفت و انرژی ایران و جهان


همچنین مشاهده کنید