نگاهی به ادوار مجلس شاهی

بیش از یک قرن از عمر مجلس شورا در ایران می‌گذرد. از این مدت ۱۴ سال و ۵ ماه آن در دوره مشروطیت (حدفاصل دوران مظفرالدین شاه تا کودتای رضاخان ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۹)، ۱۹ سال و ۴ ماه آن مربوط به دوره رضاخان (۱۲۹۹ تا شهریور ۱۳۲۰)، ۳۷ سال و ۴ ماه آن مربوط به دوره محمد‌رضا پهلوی (۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷)، ۲۷ سال و ۱۰ ماه آن مربوط به دوران پس از پیروزی انقلاب (خرداد ۱۳۵۹ به بعد) بوده است.
علاوه بر این مجلس شورای ایران تاکنون ۳۱ دوره قانونگذاری را پشت سر نهاده که از این تعداد سه دوره اول آن تا قبل از کودتای رضاخان، ازدوره چهارم تا اواخر دوره دوازدهم در دوران رضاخان، از دوران سیزدهم تا اواخر دوره بیست و چهارم در دوران محمد‌رضا پهلوی و همچنین هفت دور آن نیز پس از پیروزی انقلاب تشکیل گردید.
دوره اول مجلس در ۱۳ مهر ۱۲۸۵ آغاز و در دوم تیر ۱۲۸۷ تعطیل گردید. انعقاد پیمان تجزیه ایران در ۱۹۰۷ میان روس و انگلیس و فوران اولین چاه نفت در مسجد سلیمان (۵ خرداد ۱۲۸۷) از مهمترین رویدادهای این دوره از مجلس بود. کار مهم این مجلس تهیه قانون اساسی و تصویب آن،‌تنظیم آئین‌نامه داخلی و تنظیم و تصویب متمم قانون اساسی ایران بود. مجلس اول قبل از پایان دو سال دوره قانونی خود به علت مخالفت محمد‌علی شاه با مشروطه‌‌خواهان و تحریکات خارجی توسط کلنل لیاخوف رئیس قزاقخانه ایران و چند افسر روسی دیگر به توپ بسته شد و عده‌ای از نمایندگان مشروطه‌طلبان در باغشاه زندانی و عده‌ای هم به قتل رسیدند. عده‌ای هم در سفارتخانه‌ها پناهنده شدند و به این ترتیب دوره اول مجلس شورای ملی منحل شد و در سراسر کشور حکومت نظامی اعلام گردید.
دوره دوم مجلس پس از یک سال و ۵ ماه فترت در ۲۴ آبان ۱۲۸۸ شروع به کار کرد و در سوم دی ۱۲۹۰ به کار خود خاتمه داد. این مجلس با بحرانهای سخت و مشکلات ناشی از تهدیدات قوای خارجی از جمله اولتیماتوم روسیه و همچنین دشواریهای داخلی روبرو شد و تا آنجا که ممکن بود از خود مقاومت نشان داد ولی سرانجام بر اثر فشار خارجی تعطیل شد و نمایندگان مجلس یا تبعید و یا متواری شدند. به توپ بسته شدن بارگاه امام رضا توسط نظامیان روس (۱۰ فروردین ۱۲۹۱) در همین دوره به وقوع پیوست. قانون مالیات عمومی، قانون دیوان محاسبات، قانون جدید انتخابات و قانون معارف از مهمترین قوانین مصوب مجلس دوم بود.
مجلس سوم پس از یک فترت سه ساله، در ۱۴ آذر ۱۲۹۳ شروع و کمتر از یک سال بعد در ۲۱ آبان ۱۲۹۴ به کار خود خاتمه داد. این مجلس با جنگ جهانی اول مواجه شد و با اینکه نمایندگان مجلس بی‌طرفی ایران را اعلام داشتند، این اعلام از طرف قوای بیگانه نقض شد. قیام دلیران تنگستان (مرداد ۱۲۹۴) از رویدادهای مهم همین دوره است. حرکت قشون تزاری روس از قزوین به سوی تهران فکر تغییر پایتخت را به میان آورد که موجب تشویش و نگرانی و شورش و اضطراب مردم گردید. عده‌ای از نمایندگان به قم و کرمانشاه مهاجرت کردند و جلسات مجلس به علت عدم حصول اکثریت، غالباً تشکیل نمی‌شد. قانون سربازگیری، قانون تشکیلات وزارت مالیه و قانون مالیات مستغلات، مهمترین قوانین مصوب مجلس سوم بود.
مجلس چهارم حدود ۶ سال پس از پایان مجلس سوم یعنی در اول تیر ۱۳۰۰ شکل گرفت و در ۳۰ خرداد ۱۳۰۲ به کار خود خاتمه داد. گرچه بیشتر وقت این دور از مجلس در تشنج و کشمکش گذشت ولی اقدام پرارزش آن تنظیم طرحی از طرف فراکسیون اکثریت به رهبری سید‌حسن مدرس در مورد الغاء قرارداد ۱۹۱۹ و صدور اعلامیه آن در تهران و تسلیم آن اعلامیه به دولت انگلستان بود. یادآوری می‌شود قرارداد مزبور در غیاب مجلس بین‌ دولت انگلیس و رئیس‌ الوزرای وقت ایران منعقد و پیش از تصویب مجلس شورای ملی موادی از آن در مرحله اجرا قرار گرفته بود.
عهدنامه مودت ایران و شوروی، قانون اعزام دانشجو به خارج و قانون ثبت اسناد و املاک کشور، مهمترین قوانین مصوب مجلس چهارم بود.
مجلس پنجم در ۲۲ بهمن ۱۳۰۲ شکل گرفت و در ۲۲ بهمن ۱۳۰۴ به کار خود خاتمه داد. انقراض سلسله قاجاریه، تشکیل مجلس مؤسسان و انتقال سلطنت از قاجاریه به رضاخان پهلوی و اعقاب ذکور وی از مصوبات همین مجلس بود. تاجگذاری رضاشاه نیز در همین دوره به وقوع پیوست (۴ اردیبهشت ۱۳۰۵). قانون خدمت نظام وظیفه و قانون مجازات عمومی نیز در همین دور از مجلس به تصویب رسید.
دوره ششم مجلس در ۱۹ تیر ۱۳۰۵ آغاز ودر ۲۲ مرداد ۱۳۰۷ به کار خود خاتمه داد. الغاء صوری و پر تبلیغات کاپیتولاسیون و تداوم پنهانی آن در مورد برخی کشورها از رویدادهای همین دوره بود. تأسیس بانک ملی ایران و تصویب قانون محاکمه وزرا از دیگر رخدادهای مجلس ششم بود.
مجلس هفتم در ۱۴ مهر ۱۳۰۷ شروع و در ۴ آبان ۱۳۰۹ به کار خود خاتمه داد. از وقایع مهم این دوره اجازه نشر اسکناس به بانک ملی ایران بودکه سابقاً بانک شاهنشاهی ایران این کار را انجام می‌داد.
قانون منع خرید و فروش برده، اجازه تأسیس بانک فلاحتی از مهمترین مصوبات مجلس هفتم بود.
مجلس هشتم در ۲۴ آذر ۱۳۰۹ آغاز و در ۲۴ دی ۱۳۱۱ به کارخود خاتمه داد. از وقایع مهم این دوره می‌توان لغو امتیاز نامه دارسی و واگذاری انحصار تجارت خارجی به دولت را نام برد.
مجلس نهم در ۲۴ اسفند ۱۳۱۱ شروع ودر ۲۱ فروردین ۱۳۱۴ به کار خود خاتمه داد. از وقایع مهم این د وره مذاکره با دولت انگلیس در مورد نفت که منجر به عقد قرارداد جدیدی به جای پیمان دارسی و واگذاری امتیاز جدید نفت به شرکت نفت ایران و انگلیس (۷ خرداد ۱۳۱۲) و همچنین گشایش دانشگاه تهران (۱۵ بهمن ۱۳۱۳) بود.
دوره دهم مجلس در ۱۵ خرداد ۱۳۱۴ آغاز و در ۲۲ خرداد ۱۳۱۶ به کار خود خاتمه داد. موضوع کشف حجاب و حوادث مربوط به آن، قیام شیخ خزعل، قطع روابط ایران و آمریکا و انعقاد پیمان سعد‌آباد از جمله رویدادهای این دوره بود. همچنین تصویب قانون اعطای امتیاز نفت شمال به یک شرکت آمریکایی و تصویب قانون تشکیل مؤسسه راه آهن دولتی ایران از جمله مصوبات مجلس دهم محسوب می‌شود.
دوره یازدهم مجلس در ۲۰ شهریور ۱۳۱۶ آغاز و در ۲۷ شهریور ۱۳۱۸ به کار خود خاتمه داد. از وقایع مهم این دوره می‌توان به شروع جنگ دوم جهانی اشاره کرد که در این جنگ نیز دولت ایران اعلام بیطرفی کرد. اجازه تأسیس دو وزارتخانه تجارت و صناعت، تصویب پیمان سعد‌آباد و همچنین تصویب قانون سرشماری عمومی، از جمله مصوبات عمده مجلس یازدهم بود.
دوره دوازدهم مجلس در سوم آبان ۱۳۱۸ آغاز و در ۹ آبان ۱۳۲۰ به کار خود خاتمه داد. به علت بروز جنگ دوم، مشکلات بی‌شماری در اوضاع اقتصادی و اجتماعی و سیاسی ایران پدید‌آمد. با اینکه دولت ایران بیطرفی خود را در جنگ اعلام کرده بود، در سوم شهریور ۱۳۲۰ ارتش‌های روسیه و انگلستان به بهانه مداخلات آلمان در ایران، وارد شهرهای جنوب و شمال کشور شدند. در جلسه فوق‌ العاده سه‌شنبه ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ رضاشاه از مقام خود استعفا داد و فردای آن روز فرزند وی محمد‌رضا پهلوی سوگند یاد کرد. قانون عفو و بخشودگی و تخفیف پاره‌ای از محکومیت‌های سیاسی و عادی از مهمترین قوانین این دوره از مجلس بود. دوره سیزدهم مجلس روز ۲۲ آبان ۱۳۲۰ شروع و روز اول آذر ۱۳۲۲ به کار خود خاتمه داد. تشکیل اجلاس رهبران متفقین درتهران از مهمترین رویدادهای این دوره و تصویب اجازه استخدام میلسپو آمریکائی به عنوان رئیس کل دارائی و نیز تصویب اجازه اعلان جنگ به دولت آلمان از مهمترین مصوبات این دور از مجلس بود.
دوره چهاردهم مجلس روز ۶ اسفند ۱۳۲۲ آغاز و روز ۲۱ اسفند ۱۳۲۴ به کار خود خاتمه داد. انتخابات این دوره در شرایطی صورت گرفت که نیروهای نظامی متفقین در ایران حضور داشتند. احزاب و دستجات سیاسی که پس از شهریور ۱۳۲۰ بوجود آمده بودند به فعالیت سیاسی و شرکت در انتخابات پرداختند و در مجلس چهاردهم گروههای سیاسی مشخص و معینی تشکیل گردید که اکثراً تصادم نظرات و عقاید آنان، موجب تشنجات بسیار می‌گردید. از وقایع مهم این دوره می‌توان به خاتمه جنگ جهانی دوم، مرگ رضاشاه در تبعید و آغاز غائله آذربایجان و کردستان اشاره کرد.
لغو اختیارات اقتصادی میلسپو و تصویب امضاء منشور ملل متحد، از مهمترین مصوبات مجلس چهاردهم بود. اولتیماتوم ترومن به استالین برای واداشتن وی به خروج نیروهایش از ایران جزء رویدادهای این دوره بود.
مجلس پانزدهم در ۲۵ تیر ۱۳۲۶ افتتاح و در ششم مرداد ۱۳۲۸ به کار خود خاتمه داد از مهمترین رویدادهای این دوره سوء قصد به شاه (۱۵ بهمن ۱۳۲۷) و انعقاد قرارداد گس گلشائیان بود. در صحنه برون مرزی نیز از ظهور اسرائیل، تجزیه ‌آلمان و تأسیس ناتو می‌توان به عنوان مهمترین تحولات خارجی این دوره یاد کرد.
مجلس شانزدهم در ۲۰ بهمن ۱۳۲۸ آغاز و در ۲۹ بهمن ۱۳۳۰ به کار خود خاتمه داد. ترور رزم‌آرا نخست‌وزیر (۱۶ اسفند ۱۳۲۹) و ملی شدن صنعت نفت (۲۹ اسفند ۱۳۲۹) از رویدادهای مهم همین دوره است. قرارداد گس‌گلشائیان در این دوره از مجلس رد شد. دراین دوره شاهد شکایت انگلستان از ایران به شورای امنیت بخاطر تبعات ملی شدن صنعت نفت بودیم.
مجلس هفدهم روز هفتم اردیبهشت ۱۳۳۱ آغاز و روز ۲۸ آبان ۱۳۳۲ به کار خود خاتمه داد. اعلام قطع رابطه سیاسی با دولت انگلستان (مهر ۱۳۳۱) و ادامه شکایات انگلیس به شورای امنیت به خاطر تبعات ملی شدن صنعت نفت ایران، خروج شاه و همسرش از کشور، کودتای ۲۸ مرداد و سقوط مصدق، به قدرت رسیدن سرلشکر فضل‌الله زاهدی و بازگشت شاه، بازداشت مصدق و اعضای کابینه و فرمان انحلال مجالس شورا و سنا از جمله رویدادهای عمده مجلس هفدهم بود.
مجلس هفدهم روز ۲۷ اسفند ۱۳۳۲ آغاز و روز ۲۶ فروردین ۱۳۳۵ به کار خود خاتمه داد. شکل‌گیری کنسرسیوم بین‌المللی نفت که وهن آشکار نهضت ملی شدن نفت بود (۲۹ مهر ۱۳۳۳) به شهادت رسیدن نواب صفوی رهبر جنبش فدائیان اسلام و هم رزمانش (۲۷ دی ۱۳۳۴) ورود یعقوب نیمرودی فرستاده موساد به تهران برای کمک به تأسیس ساواک و فراهم ساختن زمینه‌ هم‌پیمانی این سازمان با موساد (۳۰ دی ۱۳۳۴). امضای پیمان بغداد با حضور نخست‌وزیران ایران، عراق، ترکیه، پاکستان و نمایندگان آمریکا و انگلستان از مهمترین رویدادهای این دوره از مجلس بود. تصویب قانون منع کشت تریاک و قانون بانکداری نیز از جمله مصوبات عمده مجلس هجدهم بود.
مجلس نوزدهم روز ۱۰ خرداد ۱۳۳۵ شکل گرفت و در ۱۹ خرداد ۱۳۳۹ به کار خود خاتمه داد. گشایش راه آهن تهران، مشهد، تبریز و افزایش دوره فعالیت مجلس از ۲ سال به ۴ سال و همچنین افزایش تعداد نمایندگان مجلس از ۳۶ نفر به ۲۰۰ نفر از جمله مهمترین رویدادهای این دوره از مجلس است. تصویب موافقتنامه تفحص و اکتشاف و بهره‌برداری از نفت میان شرکت ملی نفت و شرکت پان آمریکن (۷ خرداد ۱۳۳۷) از جمله مصوبات مهم مجلس نوزدهم بود.
مجلس بیستم پس از یک فترت ۸ ماه و ۱۳ روزه در روز دوم اسفند ۱۳۳۹ آغاز شد و روز ۱۹ اردیبهشت ۱۳۴۰ به کار خود پایان داد. رحلت آیت الله بروجردی از رویدادهای عمده همین دوره ۷۷ روزه است. مجلس بیستم با استعفای شریف امامی نخست‌وزیر و آغاز نخست‌وزیری دکتر علی امینی به دستور شاه منحل شد و تجدید انتخابات موکول به اصلاح قانون انتخابات گردید.
مجلس بیست و یکم روز ۱۴ مهر ۱۳۴۲ افتتاح و روز ۱۳ مهر ۱۳۴۶ به کار خود خاتمه داد.
مبارزه امام خمینی با لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی که موجب لغو این لایحه شد، طرح لوایح ۶ گانه موسوم به انقلاب سفید و مخالفت امام با این لوایح، حمله رژیم شاه به مدرسه فیضیه قم، قیام خونین ۱۵ خرداد، تصویب لایحه کاپیتولاسیون در دولت حسنعلی منصور، بازداشت و تبعید امام خمینی به ترکیه، ترور حسنعلی منصور در تهران،‌اعدام اعضای هیئتهای مؤتلفه اسلامی، شروع نخست‌وزیری امیرعباس هویدا، ورود رئیس سازمان «سیا» به عنوان سفیر جدید آمریکا در ایران، از مهمترین رویدادهای دوران مجلس بیست و یکم بود. تأسیس وزارتخانه‌ها‌ی آب و برق، آبادانی و مسکن، اطلاعات و همچنین تأسیس بورس اوراق بهادار از مهمترین مصوبات این دوره از مجلس بود.
مجلس بیست و دوم روز ۱۴ مهر ۱۳۴۶ آغاز و روز ۹ شهریور ۱۳۵۰ به کار خود خاتمه داد. تاجگذاری محمد‌رضا پهلوی، مرگ محمد مصدق، تأسیس سازمان کنفرانس اسلامی با عضویت ایران، از دست رفتن بحرین و جدا شدن آن از خاک ایران، قطع روابط سیاسی ایران با لبنان به خاطر امتناع لبنان از تحویل دادن تیمور بختیار، مرگ سید‌ضیاءالدین طباطبائی اولین نخست‌وزیر عصر پهلوی از مهمترین رویدادهای دوران مجلس بیست و دوم بود.
مجلس بیست و سوم روز ۹ شهریور ۱۳۵۰ آغاز و روز ۱۶ شهریور ۱۳۵۴ به کارخود خاتمه داد. جشنهای ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی، اعاده حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه، تعرض نظامی عراق به خاک ایران، انعقاد پیمان الجزایر و سفر صدام به تهران، از مهمترین رویدادهای دوران مجلس بیست و سوم بود.
مجلس بیست و چهارم روز ۱۷ شهریور ۱۳۵۴ آغاز و با اوجگیری انقلاب اسلامی در ۱۳۵۷ تعطیل گردید. گروگانگیری وزیران نفت اوپک ازجمله جمشید آموزگار، آغاز دولت جمشید آموزگار، انتشار مقاله توهین‌آمیز علیه امام در روزنامه اطلاعات و شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ربوده شدن امام موسی صدر، آغاز دولت شریف‌امامی، وقوع کشتار ۱۷ شهریور تهران، هجرت امام خمینی از عراق به پاریس و آغاز دولت ژنرال ازهاری از جمله رویدادهای مجلس بیست و چهارم بود. رأی اعتماد به کابینه بختیار و انحلال ساواک از آخرین مصوبات این دوره از مجلس بود.
بنای مجلس شورای ملی نیز در دوران ناصرالدین‌شاه احداث شد. طرح این بنا در ۱۲۵۰ هجری شمسی در میدانی که به خاطر وجود باغ بزرگ نگارستان در بخش شمالی آن، میدان بهارستان نامیده شده بود در دوران صدارت حاج‌میرزا حسین‌خان قزوینی موسوم به «سپهسالار اعظم» کشیده شد. خود وی کار ساخت و تکمیل بنای کاخ و مسجد بزرگ مجاور آن را تا ۱۲۶۰ هجری دنبال کرد.
با این حال عمر سپهسالار برای استفاده از کاخ کفایت نکرد و وی در ۱۲۶۰ هجری شمسی در مشهد درگذشت و در همان جا مدفون شد ولی چون وارثی نداشت طبق رسم دوران قاجار، ناصرالدین‌شاه، کاخ را غصب کرد و جزو املاک سلطنتی قرار داد. این کاخ پس از صدور فرمان مشروطیت در ۱۲۸۵ هجری شمسی به محل اصلی تشکیل جلسه مجلس شورای ملی تبدیل شد و تا پیروزی انقلاب اسلامی، این جایگاه حفظ گردید.
به توپ بستن ساختمان مجلس توسط نظامیان روسیه در ۱۲۸۷ مقارن اولین دوره مجلس و همچنین آتش‌سوزی سال ۱۳۰۹ در مجلس (مقارن دوره هشتم مجلس) مهمترین حوادث تخریبی در این بنای ۱۲۶ ساله محسوب می‌شود.

منبع : صنایع نیوز