شمایل فتح‌الله گولن

در جهان امروز بسیاری در به در دنبال «اندیشه اصلاح‌طلبانه» در جهان اسلام هستند. سوال این است که اصلاح‌طلب اسلامی قرار است چه کیفیت‌هایی داشته باشد و «تفکر اصلاح‌طلبانه اسلامی» واقعا چیست. از یک طرف مسلمانانی هستند که خود را اصلاح‌طلبان اسلامی می‌نامند (مثلا «مسلمانان اروپا») اما کمتر مسلمانی به آنها توجه می‌کند. از طرف دیگر کسانی هستند که دیگران آنها را اصلاح‌طلب اسلامی می‌نامند اما خودشان می‌گویند که نیامده‌اند اسلام را اصلاح کنند بلکه تنها آن را به شیوه «درست اسلامی»‌ تفسیر می‌کنند. فتح‌الله گولن از این گروه دوم متفکران اسلامی است؛ او پدر معنوی جنبشی است که احتمالا فعال‌ترین جنبش ترکی- اسلامی اواخر قرن بیستم بوده است. تابه‌حال در تحلیل‌های اندیشه اخیر اسلامی در ترکیه کمتر توجهی به گولن و هوادارانش شده است. مشاهدات زیر بر پایه تحلیل من از عقاید فتح‌الله گولن، انتشار آنها و شیوه سازماندهی دلبستگان اوست. می‌خواهم نشان دهم چطور گفتمان فتح‌الله‌گولن در مورد آموزش در شبکه سازمانیِ بسیار انعطاف‌پذیر هواداران خودش منعکس شده است. هم نگاهی به شخص فتح‌الله گولن خواهیم داشت و هم به این سوال وسیع‌تر که آیا در جای درستی دنبال اصلاح‌طلبان درون طیف اسلامی می‌گردیم؟
● فتح‌الله گولن به مثابه «مسلمان نمونه»
فتح‌‌الله گولن مروج بازنشسته‌ای است که در سال ۱۹۳۸ در روستایی نزدیک ارزروم، در شرق آناتولی به دنیا آمد و اکنون در ایالات متحده آمریکا زندگی می‌کند. او در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ به عنوان مروج دولتی به سراسر ترکیه سفر کرد و از همان زمان طرفدارانی پیدا کرد. یکی از رویکردهای کلیدی او در عقایدی که در طی سال‌ها شکل داده، تلاش برای شکل‌دادن اسلامی مدرن‌تر با کاربست دانشی است که از علوم طبیعی قرض گرفته شده. احزاب معتدل/محافظه‌کار در مقابل نفوذ روزافزون گرایش‌های اسلامی در صحنه سیاسی ترکیه در دهه ۹۰ مشخصا گولن را به عنوان «مسلمان نمونه» مطرح کردند که سنتز ارزش‌های اسلامی با جدایی اسلام و سیاست، پیش‌نیاز کمالیسم، را ارائه می‌دهد. اما در سال ۱۹۹۹ او خود قربانی کارزاری دولتی شد که او را تهدید اسلامی می‌خواند گرچه این اتهامات فعلا کنار رفته‌اند. فتح‌الله گولن امروز در آمریکا زندگی می‌کند.
● شبکه آموزشی گولن
فتح‌الله گولن بنیانگذار یک جنبش آموزشی اسلامی است که در ۳۰ سال گذشته شبکه‌ای از مدارس در ترکیه و خارج برپا کرده؛ اما گولن نقشی در اداره روزمره اینها ندارد. هواداران گولن بر اساس اصول اسلامی عمل می‌کنند؛ آنها متعهد به تحصیلات مدرن و «غیرمذهبی»‌ هستند و تجهیزات آموزشی خصوصی را با تایید دولت می‌سازند و خبری از تمرکز مرکزی بر موضوعات مذهبی نیست. انگلیسی معمولا زبان اصلی تدریس است. این مدارس امروز در همه دنیا نماینده دارند؛ این نتیجه دیدگاهی به اسلام است که از چارچوب ترکی سکولار در حلقه‌های اسلامی محافظه‌کار پدید آمد. این رویکرد به اسلام بخشی از اسلام اصلاح‌طلب مدرنی که دولت ترکیه تبلیغ می‌کند و در دانشگاه‌های دین‌شناسی تدریس می‌شوند، نیست؛ حتی تا حدودی در مقابله با درک رسمی دولت از اسلام، مطرح شده است. تمرکز فعالیت‌ها بر کار آموزشی «غیرمذهبی» وقتی شگفت‌انگیزتر جلوه می‌کند که به یاد داشته باشیم دقیقا دولت لائیک ترکیه است که می‌خواهد سیاست خارجی فرهنگی، برای مثال در آسیای میانه و البته در جایی مثل آلمان، را به عنوان کارهای مذهبی تلقی کند؛ کارهایی مثل ساختن مسجد یا پشتیبانی از نهادهای آموزشی مذهبی.
● درک سنتی از اسلام
فتح‌الله گولن نزد جامعه ترکیه به خاطر فعالیت‌هایش در حیطه بین‌مذهبی معروف است از جمله موضع او در مورد سازش‌پذیری اسلام و لائیسیته، محکوم کردن علنی خشونت به اسلام و مهم‌تر از همه موضعش در مورد اهمیت آموزش در اسلام. اما با کمی تعمق در آثار متعدد فتح‌الله گولن می‌توان به سرعت فهمید که او نمی‌خواهد الهیات یگانه خود یا مسیر انقلابی جدیدی را تبلیغ کند. درک او از اسلام روی بستر اصلی محافظه‌کارانه است و استدلالات او سنتی هستند - و با این حال فعالیت‌های هواداران هنوز تمام ناظران را به شگفت می‌دارند. از دهه ۸۰ آنها حدود ۱۵۰ مدرسه خصوصی، ۱۵۰ درسانه (مراکزی که دانش‌آموزان را برای امتحان ورودی دانشگاه آماده می‌کنند) و خوابگاه‌های متعدد دانشجویی ساخته‌اند. گفتار آموزشی فتح‌الله گولن بیشتر از شبکه‌ای رسانه‌ای منتشر می‌شود که در دهه ۸۰ به راه انداخته شد و مشتمل بر آژانس خبری، ایستگاه تلویزیونی،‌ روزنامه و چندین مجله و ناشر است. این رسانه‌ها همه فعالیت‌های هواداران گولن را گزارش می‌کنند. تجهیزاتی که این گروه بر پا کرده‌اند رسما از همدیگر مستقل است؛ اما آنها با شبکه‌ای آموزشی گرد هم آمده‌اند که از مزیت ارتباطات نزدیک مدیران آنها سود می‌برند.
● مفاهیم آموزشی با موفقیت جهانی
فتح‌الله گولن پس از سقوط «پرده آهنین» هوادارانش را تشویق کرد تا افکار او را آن سوی مرزهای ترکیه گسترش دهند. او می‌توانست روی جلب حمایت کسب و کاردارانی که در خارج از کشور به پشتیبانی از عقاید او اظهار علاقه کرده بودند، حساب کند. تاکید ویژه بر کشورهای اتحاد شوروی سابق و بالکان بود. هواداران گولن در ضمن تجهیزات آموزشی‌ای بر پا ساختند که با وزارت آموزش و پرورش ترکیه مرتبط نیست؛ در کشورهای چین، بوسنی و هرزگوین، دانمارک، آلمان، بریتانیای کبیر، یاکوتیا (فدراسیون روسیه)، کامبوج، هلند، فرانسه، فیلیپین، کره جنوبی، تانزانیا، چچن (فدراسیون روسیه) و تایلند. اولین جایی که در فهرست به چشم نمی‌خورد، کشورهای عربی هستند: ظاهرا دخالت ترک‌ها در منطقه‌ای چنین مرکزی به عنوان نظام آموزشی، غیرقابل تصور است. در آلمان جنبش بسیار فعال است و مراکز آموزشی‌اش تقریبا در تمام شهرهای مهم هستند و مدارس خصوصی نیز در حال برنامه‌ریز‌ی‌اند. گرچه گروه ستادی رسمی در آلمان ندارد اما فعالیت‌هایش در شبکه‌ای هماهنگ عمل می‌کنند.
این اولین بار است که گروهی اسلامی چنین نفوذی بر نظام آموزشی سکولار در ترکیه معاصر داشته است و اولین بار که مفهومی آموزشی از ترکیه با موفقیت به خارج صادر شده است. عجیب نیست که دیدگاه نسبت به گولن و طرفدارانش به شدت مورد اختلاف است- بالاخره آنها توانسته‌اند مرز بین حوزه‌های «اسلامی» و «سکولار» را که مدت‌ها مستحکم بوده است،‌ کم‌رنگ کنند. گرچه نهادهای آموزشی از مفهومی اسلامی ریشه می‌گیرند اما دولت لائیک ترکیه آنها را به رسمیت می‌شناسد. آنها درون نظام‌های آموزشی ملی در کشورهای مختلف- که تقریبا همیشه سکولار هستند- به کار برده می‌شوند و زبان تدریس معمولا انگلیسی است. در ترکیه برنامه عمومی درسی برای مدارس این شبکه شامل تنها یک روز آموزش مذهبی در هفته می‌شود و در بسیاری کشورهای دیگر مدارس هیچ آموزش مذهبی ارائه نمی‌کنند. از این رو به زحمت می‌توان این مدارس (به استثنای بعضی مدارس امام هاتپ) را به معنای کلمه، اسلامی دانست.
تعهد به آموزش، رویکرد خود گولن به اسلام و سیاست و همچنین موقعیت رسانه‌ها درون شبکه او نشان از گرایش‌های جدیدی دارد که از محیط اسلامی ترکیه مایه می‌گیرند. ما شاهد تاثیرات مثبتی هستیم که از مجموعه ارزش‌های گولن و فعالیت‌های هوادارانش نشأت می‌گیرد. اما آیا این از او اصلاح‌گری اسلامی می‌سازد؟ برای پاسخ به این سوال باید اول نگاه نزدیک‌تری به جهان عقایدی که فتح‌الله گولن تبلیغ می‌کند، انداخت. باید بین الهیات اصلاح‌طلبانه و تفکر ابتکاری اسلامی تمایز قائل شد. «گفتمان گولن» مشتمل بر عناصر متعددی می‌شود که در اینجا تنها اشاره مختصری به آن می‌شود. یک ویژگی این گفتمان ابهام گفته‌های او است؛ آن سبک و سیاقی که عقاید گولن بسته به مخاطب به شیوه‌های مختلف «بسته‌بندی» می‌شوند. در اینجا دستاورد او نه در تفسیری جدید از متون مذهبی که در شیوه‌ای است که عناصر عموما پذیرفته‌شده مختلف را با این تزهای جدید مخلوط می‌کند. اصول پایه‌ای این گفتار از این قرارند: حفظ اسلام در عصر معاصر
۱) پایه این اصل بر عقاید سعید نرسی (متولد ۱۹۶۰)، فعال ترک، بنا شده است. دیدگاه او از اسلام بر چند فرض پایه‌ای شکل گرفته است:
▪ دولت سکولار معاصر مخالفی قدرتمند است. تقابل مستقیم تنها به ضرر منافع اسلامی خودمان بدل می‌شود چرا که دولت ناگزیر با سرکوب پاسخ خواهد داد. برای نرسی روشن است که قضاوت خدا در مورد هر فرد بر پایه شیوه‌ای است که او زندگی خود را پیش می‌برد. جنبش اصلاح‌گر اسلامی در نتیجه باید بر راهنمایی افراد در راه صحیح تمرکز کند؛ نظم دولتی باید به عنوان چارچوب امور پذیرفته شود تا توجه به وظایف مهم‌تری معطوف شود.
▪ انسان در عصر علم و فناوری زندگی می‌کند و آلترناتیوی بر این دو نیست. افراد یا می‌توانند عصر خود را به سیاقی مذهبی شکل دهند یا باید از خیر قدرت هرگونه اعمال نفوذ بگذرند. فتح‌الله گولن این نکته را اینگونه بسط می‌دهد: «ناراضیان هرگز تاریخ را شکل نداده‌اند.» او در نتیجه مخالف رویکردی انقلابی است. او در مقابل عقیده عقب‌نشینی از جامعه سکولار، دخالت فعال (به عنوان درافزوده‌ای به اصلاحات اجتماعی) را مطرح می‌کند.
▪ نرسی و گولن علم معاصر را وسیله‌ای برای درک عقلانی خدا از طریق مطالعه مخلوقات او می‌دانند. این شیوه از این رو تنها راه حفظ مذهب در عصر معاصر است. این مفهوم اهمیتی مذهبی به مطالعه عقلانی جهان می‌بخشد که بنیان آن را مدرسه سکولار تامین می‌کند. علم به همین‌گونه پایه رفاه اقتصادی، هماهنگی اجتماعی و استقلال ملی را نیز تامین می‌کند: تمام اهداف مورد نیاز برای بقای توامان دولت مدرن و اسلام مدرن.
▪ مناظرات مذهبی جایی در این عصر ندارند؛‌ این عصری است که نفس ادامه مذهب در خطر است. در نتیجه الهیات باید بر حوزه‌هایی تمرکز کند که در آن بر سر مسائل جزئی اجماع و توافق وجود دارد.
● ناسیونالیسم ترکی و اسلام
۲) عاملی حیاتی در پیشرفت فتح‌الله گولن در ترکیه، سنتز ناسیونالیسم ترکی و اسلامی است که طرفدار آن است. هواداران او در کشورهای دیگر نیز این سنتز را اتخاذ کرده‌اند و اصول ناسیونالیسسم را به حسب شرایط محلی بسط داده‌اند. گولن و هوادارانش جهان دولت-ملت‌ها را مانند جهانی‌سازی، فرض می‌گیرند. آنها دیگر باور ندارند که می‌توانند هویت اسلامی خود را با جدایی از جهان بیرون حفظ کند (دهه ۸۰ داستان گولن چیز دیگری بود). گولن مطمئن است که دیدگاه‌هایش توان تحقق دارند و از این رو خواستار مرزهای باز است تا اعتبار اسلام به آن بازگردانده شود. راهی برای مقابله با جهانی‌سازی نیست پس باید به آن به مثابه فرصت نگاه کرد. در دیدگاه گولن، الهیات کلید شکل دادن به جهان معاصر نیست؛ این کلید، نهادهای آموزشی سکولار در کنار استفاده هدف‌مند از رسانه (مدرن) و شرکت و نفوذ در جهان کسب و کارهاست. گولن مسوولیت‌هایی که اسلام بر شانه مومنانش می‌نهد را دارای تعریفی روشن می‌بیند و از این منظر کاملا درون گرایش محافظه‌کارانه است. اما مسلمانان باید به دنبال دانش بیشتر باشند تا وابستگی مادی و ایدئولوژیک خود به غرب (که گرایش‌های مادی‌گرایانه و تحقق‌گرا دارد) را پایان دهد. این وابستگی به اندازه اسلام سیاسی مورد نقد فتح‌الله گولن است. استقلال ملی و فرهنگی تنها وقتی حفظ می‌شود که مسلمانان بتوانند دنیای معاصر را بر اساس باورهای خود شکل دهند و نه با دست رد زدن به سینه مدرنیته.
● اولویت اخلاق و آموزش بر سیاست
۳) بر پایه این دیدگاه‌ها خطابه‌های فتح‌الله گولن از نظر دینی ابتکاری ندارد. او اصول اخلاقی اسلامی کلاسیک را ترویج می‌کند: جهاد («جهد» در راه خدا)، ارشاد، تبلیغ (تبلیغِ اسلام) و بالاتر از همه هزمت («خدمت» صلح‌آمیز در راه خدا). او این اصول را با الگوهای استدلالی‌ای اثبات می‌کند که پایه مذهبی مستحکمی دارند. روشن است که این استدلال برای قانع کردن شنوندگان به آنچه در چارچوب اسلام صحیح تلقی می‌شود، بسیار کارآمد است اما در عین حال او طرق کاملا نوینی برای عمل به این اعتقادات پیشنهاد می‌کند. اینجاست که معلم، پیامبری می‌شود که اصول اسلامی مذکور را با ترویج دانش،‌ اجرا می‌کند. نکته کلیدی گولن این است که اصول اسلامی خود نامتغیرند اما در هر عصر جدید باید قالبی مشخص پیدا کنند. روزی آموزش قرآن بهترین راه خدمت به اسلام بود. اما در دیدگاه گولن و دلبستگانش، در زمانه‌ای که «سر هر کوچه مسجدی است»، فعالیت‌های اسلامی دیگر ترجیح دارند. او این‌گونه در حلقه‌های اسلامی محافظه‌کار قدرت گرفته است: با زمینه‌های جدید عمل اسلامی با استفاده از واژگان سنتی اسلامی و تعریف واژگان خودش با فراغت کامل و در عین حال آراستن آنها به کاربردهای بسیار مبتکرانه برای عصر حاضر. استراتژی گولن برای جلوگیری از مخالفت‌های نقادانه یا تناقضات بین قانون اسلامی و سکولار یا مفاهیم اسلامی دولت شامل رجوع به اندیشمندان اصلاح‌طلب ترکی، ایرانی یا عرب که تفسیری دیگر از تاریخ و قرآن دارند، نمی‌شود. در عوض او تنها استدلال می‌کند که مسائل اخلاق و آموزش برای اسلام امروز از مسائل سیاسی ضروری‌ترند و مسلمانان عصر حاضر با مشکلات کاملا متفاوت از اینکه قانون شریعه اجرا شود یا خیر، روبه‌رو هستند.
۴) گولن اخلاقی از کارهای نیک بنیان گذاشته که هم درِ عرصه‌های جدید اجتماع را روی فعالیت‌های اسلامی باز می‌کند و هم کار و کارآمدی را به اصولی روزمره بدل می‌کند. در این چارچوب کاری که صرف رسیدن به هدفی اسلامی می‌شود (حتی اگر فقط بخشی از سود آن به هدف اهدا شود)‌ عملی است در خدمت خدا. کار آموزشی و پشتیبانی از آموزش به طور مشخص بالاترین ارزش اسلامی را دارند.
۵) چشم‌انداز بهترین نوع عمل به اصول اسلامی در بعد سازمانی به تلاش برای جلوگیری از اختلافات درونی یا ناکارآمدی به هر قیمت، تعبیر می‌شود. بدین گونه ناکارآمدی درون اسلام رنگی سرزنش‌پذیر به خود می‌گیرد. به اضافه استراتژی‌‌هایی تدوین می‌شوند تا مومن بتواند وظایف خود نسبت به خدا را به بهترین نحو انجام دهد. این استراتژی‌ها حول کاربست کارآمدِ امور اسلامی، پروژه‌های مشخص و تقوای شخصی هستند. گولن بیش و پیش از هر چیز اشکالی از سازمان را ترویج می‌کند که هواداران خود او اتخاذ کرده‌اند «جماعت»؛ این اشکال به مثابه وسیله‌ای هستند که امروزه می‌توانند به ما کمک کنند رستگاری فردی را به مسائل و اهداف گروه و تمام جامعه گره بزنیم. او بدین گونه اشکال سازمانی هواداران و استراتژی‌های آنها را «اسلامیزه» می‌کند. هر دو باید قابل انعطاف باشند تا بیشترین تعداد ممکن به تحقق اهداف جماعت کمک کنند. از نظر گولن جامعه تنها از طریق افراد عوض می‌شود. «جماعت» متعهد به آموزش این «نسل جدید» هستند.

یکیم آقایی
ترجمه: آرش عزیزی
منبع:‌ وب سایت قنطره

منبع : روزنامه کارگزاران