فرصت سازی با لیزینگ در کشورهای در حال توسعه

موسسه تامین مالی بین المللی یکی از پنج ارگان زیرمجموعه بانک جهانی است که اهداف عالیه بانک را در زمینه کاهش فقر و بهبود سطح زندگی مردم در جوامع در حال رشد به منصه ظهور می رساند. این موسسه در سال ۱۹۵۶ بنیان گذاری شد و در حال حاضر ۱۷۹ کشور پیشرفته و در حال توسعه را تحت پوشش خود دارد. اکثریت اعضای هیات مدیره موسسه را همان اعضای هیات مدیره بانک تشکیل می دهند. در میان گروه پنجگانه موسسات وابسته به بانک جهانی، ماموریت ویژه موسسه تامین مالی بین المللی کمک به تسریع رشد اقتصادی بخش خصوصی در جوامع در حال رشد است.
نهاد مزبور اهداف خود را با مشارکت سرمایه ای در شرکت های متعلق به این بخش عینیت می بخشد و در کنار آن وام ها و محصولات مالی سازمان یافته را تامین و وام های سندیکایی را تجهیز می کند. همچنین این موسسه تجربیات خود را از طریق ارائه خدمات مشورتی به شرکت های خصوصی و موسسات دولتی در جوامع پیشرو به عنوان اهرم رشد به کار می گیرد. در ماه ژوئن سال ۲۰۰۷ تعداد ۳۱۰۰ تن از کارکنان موسسه که نیمی از مجموع کارکنان آن را تشکیل می دهد، در دفتر مرکزی موسسه در شهر واشنگتن مستقر بوده و مابقی در بیش از ۸۰ دفتر منطقه ای و ملی در سراسر جهان به ارائه خدمات مستقر در اهداف عالیه موسسه اشتغال داشته اند. در حال حاضر سبد سرمایه گذاری IFC مشتمل بر ۱۳۶۸ پروژه در حال اجرا، در سطح ۱۲۲ کشور با مجموع سرمایه گذاری قریب به ۲۲ میلیارد دلار است که از طریق منابع مالی خود موسسه و تجهیز منابع داخلی و خارجی تامین شده است. خدمات مشاوره ای این موسسه نشان از منابع مالی تعهدی به میزان مجموع (۸۵۰) میلیون دلار برای بیش از ۸۰۰ پروژه دارد که به وسیله منابع مالی IFC و منابع اهرمی دوجانبه، چندجانبه و اعطاکنندگان خصوصی (بنیادها) تامین شده اند. نکته قابل ذکر در آغاز اینکه با خط مشی های تعیین شده، موسسه تامین مالی بین المللی امروزه کاملاً به صورت تجاری عمل می کند و اگر چه نقش آن توسعه گراست ولی جهت گیری هایش آن را به یک نهاد مالی سودآور تبدیل کرده است، ضمن اینکه طرح های IFC نوعاً نرخ بازده داخلی (IRR) را با تاثیرگذاری در توسعه اقتصادی، اجتماعی و محیطی متعادل می سازد.
کارنامه IFC در لیزینگ اولین سرمایه گذاری موسسه تامین مالی بین المللی در سال ۱۹۷۷ و در کشور کره جنوبی با تاسیس شرکت بزرگ «توسعه لیزینگ کره جنوبی» شکل گرفت. از آن تاریخ تا ژوئن سال ۲۰۰۷ این موسسه سرمایه گذاری در ۱۲۶ پروژه لیزینگ را در سطح ۵۸ کشور و به میزان مجموع ۱۳۰۰ میلیون دلار مورد تصویب قرار داده که از این میان در ۲۷ کشور لیزینگ برای نخستین بار با مشارکت گسترده این موسسه و در قالب تاسیس اولین شرکت های مربوط به منصه ظهور رسیده است. با گذشت زمان این سرمایه گذاری ها تاثیرات پالایشی مهمی در این بخش داشته و توجهات بازیگران داخلی و خارجی را به فرصت های بازار و تحکیم رقابت سازنده جلب کرده و منجر به گسترش تولید محصولات جدید و خدمات مالی نوین شده است که در نتیجه آن نیل به تامین منابع مالی برای داد و ستدهای کوچک و متوسط (SME) افزایش یافته و بازارهای سرمایه داخلی از طریق صدور اوراق بهادار و تبدیل به اوراق بهادار کردن پرتفوها (SECUITIZATION) گسترده و مهیا شده است.
موسسه IFC در آغاز اجرای رسالت های خود دریافت که ایجاد یک صنعت لیزینگ پویا و مستحکم در کشورهای در حال توسعه علاوه بر سرمایه گذاری مستلزم ارائه خدمات مشورتی و کارشناسی نیز است و برای رسیدن به این مقصود طرح های مختلف کمک های فنی را با مساعدت های مشترک مالی بلاعوض دوجانبه و چندجانبه به مرحله اجرا درآورده و این رویه را همچنان تعقیب می کند. این طرح ها را نوعاً می توان به چهار جزء تقسیم بندی کرد:
۱) خدمات مشورتی در زمینه های حقوقی و تدوین مقررات برای برطرف کردن موانعی که توسعه صنعت لیزینگ را آسیب پذیر می سازد.
۲) افزایش آگاهی های اجتماعی از ماهیت، مزایا و منافع لیزینگ.
۳) بسترسازی برای ورود بازیگران جدید به عرصه لیزینگ.
۴) تسهیل جریان سرمایه گذاری های داخلی و خارجی به سوی صنعت به عنوان یکی از مهم ترین عوامل تعالی و گسترش آن. نتایج بارز اجرای این طرح ها را می توان در روسیه، صربستان، ترکیه و ازبکستان به وضوح مشاهده کرد. خدمات مشورتی IFC در پهنه ای وسیع در این بازارها در قالب ابزاری برای توسعه صنعت لیزینگ حضور داشته و رونق آن را به نحو ملموسی متجلی کرده است. در کنار توجهات کافی به کشورهای جلودار در این عرصه، موسسه مورد بحث اخیراً ایجاد صنعت لیزینگ در کشورهایی نظیر یمن و افغانستان را نیز در دستور کار قرار داده و به طور کلی نگاه تازه خود را به راه اندازی این کسب و کار در این چنین جوامعی معطوف داشته است. اگر چه از نقطه نظر مالی تجربیات IFC در لیزینگ به طور کلی مثبت بوده ولی هنوز این دستاوردها به اندازه دیگر خطوط کسب و کار در بخش مالی قابل توجه نیست. سرمایه گذاری های لیزینگ IFC به ویژه سرمایه گذاری های مشارکتی (equity) به طور میانگین از منظر نرخ بازده داخلی (IRR) خطرپذیری بیشتر و سودآوری کمتر داشته اند. این قضیه اساساً نمایانگر توجهی است که موسسه مالی بین المللی از گذشته بر اثرات لیزینگ در توسعه اقتصادی به ویژه از طریق سرمایه گذاری های خرد در راه اندازی شرکت ها در کشورهای جلودار معطوف کرده است.
تاثیرات لیزینگ بر توسعه اقتصادی مداخله IFC در بخش مالی معمولاً با دو هدف عمده و اصلی صورت می پذیرد: کمک به تعمیق و گسترش بازارهای مالی در کشورهای پیشرو و افزایش دسترسی به تامین منابع مالی در بخش هایی که کمتر مورد توجه واقع شده اند. این مهم به ویژه اهداف استراتژیک برای افزایش دسترسی موسسات کوچک و متوسط به منابع مالی را که در اغلب کشورهای پیشرو و به وسیله بانک های تجاری سنتی کمتر مورد توجه قرار گرفته است، در بر می گیرد. این گونه بانک ها در این چنین جوامعی بیشتر توجهات خود را به مشتریان تجاری معتبر خود معطوف می کنند، بدین لحاظ فاصله عمیقی در بحث تامین مالی «SME»ها به وجود آمده است. از آنجایی که تامین مالی از طریق لیزینگ برای بانک ها در برابر وام های سنتی رایج از امنیت بیشتری برخوردار است لذا لیزینگ غالباً یکی از ابزارهای قابل تاکید در تامین مالی میان مدت تا بلندمدت برای موسسات یاد شده به شمار می رود زیرا بدون نیاز به ضمانت های نقدی یا ترهین دارایی های ثابت، چرخ صنایع و موسسات فوق الذکر را به گردش درمی آورد. به علاوه لیزینگ امکان اخذ اعتبار (استقراض) برای بنگاه های کوچک و جوان را که پیشینه مالی چندان فعالی ندارند، فراهم می سازد و همچنین اجازه می دهد تامین مالی تجهیزات، با اتکا به جریانات نقدی مورد انتظار از محل دارایی تامین شده، صورت پذیرد. علاوه بر اینها چون لیزینگ عموماً نیاز به وثایق اضافی ندارد و از طرفی چون شرکت های لیزینگ وابسته به بانک ها از تخصص های لازم بهره مند هستند لذا تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط (SME) از طریق لیزینگ با توجه به هزینه های نازل سنجش اعتباری (در برابر وام های مدت دار) با سهولت بیشتری قابل تحقق خواهد بود. تایید این گفتار اینکه در سال ۲۰۰۶ شرکت های لیزینگ منتخب در سبد سرمایه گذاری IFC برای ۱۵۰۰۰۰ موسسه کوچک و متوسط تسهیلاتی به میزان ۵/۳ میلیارد دلار را فراهم آوردند.
توسعه صنعت لیزینگ تاثیر قابل توجه و گسترده ای در بازارهای سرمایه در کشورهای در حال رشد به جای می گذارد. همزمان با توسعه این گونه بازارها، موجران به دلیل وجود جریان اقساط اجاره دریافتی وامکان ایجاد تعهد روی دارایی های اجاره ای فیزیکی غالباً اولین منتشرکنندگان اوراق تجاری، اوراق قرضه و اسناد تعهدآور خواهند بود. انتشار این اوراق به دلایل ذکر شده قابلیت گسترش مطلوب داشته و از حداقل ریسک برخوردار هستند. علاوه بر این موجران می توانند دریافت های ناشی از اجاره دارایی ها را نیز به اوراق بهادار تبدیل کنند و به این ترتیب اوراق قابل مبادله دیگری ایجاد و نهایتاً با تجمیع منابع مالی بازارهای داخلی سرمایه از نظر کمیت و کیفیت توسعه می یابد. - ملاحظات قانونی، مالی و مقرراتی نیاز به وجود قانون خاص لیزینگ برای توسعه این محصول مالی از دیرباز مطرح و مورد بحث بوده است. در ایالات متحده آمریکا و کانادا جایی که دارای بالاترین نرخ رسوخ بازاری لیزینگ اند، قانون ویژه ای برای لیزینگ وجود ندارد ولی از آنجایی که قابلیت اجرایی قراردادها و حقوق ناشی از مالکیت معمولاً در کشورهای در حال توسعه نسبت به جوامع توسعه یافته کمرنگ تر و ضعیف تر است، بنابراین IFC نیاز به تدوین قانون خاص لیزینگ را در کشورهای مذکور مد توجه قرار داده است.
در طراحی و تدوین قانون موصوف این اهداف همواره مورد توجه بوده است:
▪ ایجاد شرایط لازم برای نافذ بودن مالکیت موجر و تحکیم پایه های حقوقی مربوط به استرداد اقلام مورد اجاره.
▪ شناسایی و شفافیت دقیق مسوولیت های مستاجر در حفظ و نگهداری بهینه از مورد اجاره.
▪ شناسایی لیزینگ مالی به عنوان ارائه کننده خدمات مالی مشابه و هم وزن وام های بانکی. در واقع لیزینگ در صورتی می تواند اشاعه یابد و به نقش توسعه ای خود در تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط (SME) به عنوان یک محصول مالی مدت دار دسترسی پیدا کند که شرکت های لیزینگ به سادگی بتوانند هنگام عدول مستاجر از ایفای تعهدات خود، اقلام مورد اجاره را باز پس گرفته و آنها را به فروش رسانند. تحقق این مهم عمدتاً نیازمند یک تعریف قانونی مناسب و پیش بینی حداقل شرایط مورد انتظار در قراردادهای مربوط و ایجاد رویه های قضایی مشخص، قاطع و عادلانه برای بازپس گیری و فروش دارایی های اجاره است.
ضمن آنکه شرکت های لیزینگ باید دربرابر سوءاستفاده مستاجر از مورد اجاره که قانوناً مسوول حفظ و نگهداری آن است، مصون بمانند و این عاملی حیاتی برای رشد و تعالی این شرکت هاست. مالاً، لیزینگ مالی معمولاً باید یک رفتار حسابداری شناخته شده از منظر قانونی، مالی و همطراز با وام های بانکی داشته باشد. مثلاً مکانیسم حسابداری مالیات بر ارزش افزوده (VAT) باید به طور همسان برای هر دو ابزار مالی (وام بانکی و لیزینگ) رعایت شود یا اگر امتیازات مالی خاصی برای سرمایه گذاری در دارایی های ثابت وجود داشته باشد باید به طور مساوی و عیناً درخصوص لیزینگ مالی به کار گرفته شوند. طبیعتاً وجود یک سیستم قضایی جامع کارآمد برای توسعه صنعت لیزینگ اجتناب ناپذیر است و مستقیماً به کیفیت پرتفوی موجران، سطح کلی سودآوری آنها و مالاً به افزایش دسترسی به تامین منابع مالی برای بنگاه های کوچک و متوسط (SME) ارتباط دارد. تدوین مقررات برای شرکت های لیزینگ عموماً مشتمل بر الزامات کسب مجوز، رعایت حداقل سرمایه مورد نیاز و تبعیت از چارچوب های تعیین شده نظارتی است. مقررات شرکت های لیزینگ مالی نوعاً باید مشابه الزامات و مقرراتی باشد که هر ارائه کننده خدمات مالی، خواه موسسه سپرده پذیر باشد یا نباشد رعایت می کند.
در حالی که این روش ممکن است در مراحل ابتدایی رشد بخش لیزینگ را تحت تاثیرات منفی قرار دهد ولی موسسه تامین مالی بین المللی دریافته است که روش مذکور اساساً اثر بخشی کل صنعت و پایداری آن را در بلندمدت به نحو مطلوب تری حفظ خواهد کرد. شرکت هایی که در کار لیزینگ عملیاتی هستند عموماً به عنون یک شرکت تجاری نگریسته می شوند و بنابراین اغلب مقررات قطعی و فراگیری را ندارند، در حالی که شرکت های دست اندرکار لیزینگ مالی به عنون بازیگران عرصه مالی دارای مقررات عملیاتی و نظارتی ویژه هستند. - عوامل اصلی توفیق بازیگران لیزینگ و بانک ها تجربه IFC به عنون یک سرمایه گذار لیزینگ در بازارهای پیشرو منجر به شناسایی عواملی شده است که برای دست اندرکاران عرصه لیزینگ از بالاترین درجه اهمیت برخوردار است. این عوامل عبارتند از:
▪ درک کامل ماهیت لیزینگ به عنوان یک کسب و کار مالی و نه دادوستد تجاری به عنوان مثال شرکت های لیزینگ نیازمند پیشرفته ترین مهارت های مدیریت ریسک همراه با تحلیل کامل جریان وجوه نقد، مدیریت دارایی ها و بدهی ها و محاسبات مربوط به بازدهی سرمایه گذاری اقتصادی هستند.
▪ دسترسی به منابع مالی متنوع داخلی که دامنه آن می تواند از سپرده های مشتریان تا اعتبارات بانکی، انتشار اوراق قرضه و تبدیل به اوراق بهادار کردن دارایی ها کشیده شود.
▪ حاکمیت درخشان و چارچوب مدیریت اجرایی درحالی که یک حاکمیت خوب قابلیت های دسترسی به منابع مالی با هزینه کمتر را افزایش می دهد، مدیریت اجرایی مطلوب نیز کلید تحکیم مهارت های توسعه کسب و کار و به صرفه بودن یاری موسسات کوچک و متوسط خواهد بود.
▪ قابلیت رقابت از آنجایی که لیزینگ مالی در حال تبدیل شدن به یک محصول مالی در سراسر جهان است، بانک های خرده فروش و شعبات آنها با شرکت های لیزینگ مستقل به ویژه در بخش بنگاه های کوچک و متوسط به رقابت برخاسته اند. بانک ها قدرت دسترسی به منابع ارزان قیمت تر، مهارت های موثر در ارزیابی ریسک مشتریان و شبکه های گسترده فروش خدمات دارند و در برابر شرکت های لیزینگ تخصصی متکی به یک محصول خاص، دانش کاری غنی تر و مدیریت بهینه دارایی های فیزیکی اجاره ای خود هستند و البته شرکت های لیزینگ بانکی در این میان عموماً قادر به ترکیب مطلوب تر فاکتورهای فوق هستند. به این لحاظ شرکت های لیزینگ مالی مستقل در حال از دست دادن سهم بازاری خود در برابر شرکت های وابسته به سیستم بانکی و تولیدکنندگان تجهیزات هستند و استراتژی های ممکن را در این میان برمبنای توسعه لیزینگ عملیاتی، تخصصی تر عمل کردن در بخش های زیر مجموعه صنعت و تمرکز به بخش های کمتر توجه شده بازار انتخاب کرده اند.
راهی که در پیش است نقش و مشارکت IFC با گذشت قریب به ۳۰ سال از توسعه صنعت لیزینگ در بازارهای پیشرو، موسسه تامین مالی بین المللی هنوز چشم به ایفای نقش بیشتر و ایجاد فرصت های بهتر برای کمک به افزایش دسترسی موسسات کوچک و متوسط به منابع مالی از طریق لیزینگ دوخته است. در آغاز توجه IFC به سیاستگذاری و تدوین مقررات معطوف شد. در حال حاضر فعالیت های مربوط به اعطای کمک های فنی این موسسه در لیزینگ عمدتاً بر امور مربوط به ساختارسازی استوار شده است، از جمله:
۱) کمک به بانک های کشورهای پیشرو برای راه اندازی لیزینگ IFC و سایر نهادهای مالی توسعه گرا عمیقاً سرگرم کمک به بانک ها برای کاهش سطح مشتریان از شرکت ها به افراد جزء (کلان به خرد) و بنگاه های خرد، کوچک و متوسط (SME) هستند. لیزینگ قطعاً بهترین محصول برای بانک ها است که بتوانند با امنیت کامل به تامین مالی موسسات کوچک و متوسط بپردازند ولی گسترش تاثیرگذاری عملیات لیزینگ در بانک ها مستلزم تغییر جهت عمیق فرهنگی و مهارت های فنی است که باید از سوی مشاورین مربوطه ارائه شود.
۲) کمک به شرکت های لیزینگ مستقل پیشرو جهت رقابت از طریق توسعه محصولات و مهارت های جدید لیزینگ عملیاتی در بیشتر بازارهای پیشرو هنوز در مراحل آغازین قرار دارد و اشاعه و اداره آن دارای پیچیدگی های خاص خود است. در حالی که حاشیه سودها با افزایش رقابت کاهش می یابد، شرکت های لیزینگ مالی نیازمند گسترش محصولات کارمزدی بوده و به درآمدهای ناشی از نرخ سود متکی نخواهند بود. کاهش سطح فعالیت به کسب وکارهای خرد یا کوچک نیازمند ابزارهای جدی مدیریت ریسک و بهبود فناوری وام دهی است.
۳) تشویق سرمایه گذاران و شرکای فنی از اقتصادهای توسعه یافته به سرمایه گذاری در عملیات لیزینگ در بازارهای پیشرو IFC با حضور در بازارهای پیشرو و شناخت کامل این بازارها از یک سو و قدرت گردهم آوردن فعالین داخلی و ایفای نقش به عنوان یک واسطه مطمئن میان شرکت های محلی و بین المللی و قابلیت به حداکثر رسانیدن خدمات مشورتی و سرمایه گذاری خود از سوی دیگر، کمک های لازم را برای سرمایه گذاران و شرکای موردنظر از اقتصادهای پیشرفته فراهم می سازد.
۴) تداوم گسترش دسترسی به منابع مالی داخلی برای بازیگران لیزینگ IFC اولین فرآیند تبدیل به اوراق بهادار کردن پرتفوهای لیزینگ را در بسیاری از کشورهای پیشرو نظیر ترکیه ساختاربندی کرده است. فراهم سازی تسهیلات گسترش اعتبار و تضامین برای کمک به شرکت های لیزینگ در راه دسترسی به وام های بانکی، صدور اوراق بهادار یا تبدیل به اوراق بهادار کردن پرتفوهای اقساط اجاره دریافتنی از دیگر کمک های IFC به تحکیم فرآیند لیزینگ در بازارهای یاد شده به شمار می رود.
۵) جست وجوی مرزهای جدید برای لیزینگ از آنجایی که لیزینگ ابزار مناسبی برای تامین منابع مالی جهت سرمایه گذاری های مربوط به استحصال بهینه انرژی، فراهم سازی تجهیزات تولید انرژی های تجدیدپذیر و تجهیزات تولید انرژی پاک است بنابراین پایداری جریان وجوه و تامین منابع مالی مهم ترین عوامل دسترسی به مرزهای جدید در لیزینگ است. از سوی دیگر تامین مالی روستایی برای کشورهای پیشرو حیاتی است و بنابراین باید از گسترش لازم برخوردار شود. IFC متعهد است اهداف ماموریت توسعه گرایی خود را با پیشگامی در تولید این قبیل محصولات در بازارهای پیشرو به منصه ظهور رساند.

مرتضی کاوسی
مدیریت تحقیق و توسعه لیزینگ پارسیان

منبع : روزنامه سرمایه